KENT ORMANCILIĞI PROF. DR. İBRAHİM TURNA

Transkript

1 KENT ORMANCILIĞI (KENT ORMANLARININ GENEL ÖZELLİKLERİ) PROF. DR. İBRAHİM TURNA KTÜ ORMAN FAKÜLTESİ 2009 TRABZON

2 KYA kaynakları: doğal ekosistemden kaynaklanan yeşil alanlar ile yapay yollarla tesisi edilmiş yeşil alanlar sayılabilir. Doğal ekosistemin yeşil alanları: kentleşme olgusu içerisinde kalmış, korunmuş, uzun yıllar o alana adapte olmuş yeşil alanlardan oluşur. Yapay alanlar: şehir planlamalarına uygun olarak tesis edilmiş, park, bahçe ve koruluklar sayılabilir. Bunlar arasında yol ağaçlandırmaları, orta refüj yeşil alanları, çocuk oyun alanlarındaki yeşil alanlar, mezarlıklar ile site içerindeki yeşil alanlar sayılabilir. Kentsel Yeşil Alanların Kaynakları

3 KYA oluşturan ağaçlar, bulundukları yerlere göre başlıca ikiye ayrılabilir. 1. Kamuya ait yeşil alanlar Bulunuş yerlerine göre; * kent çevresi park ve koruluklar, * kent içi yeşil alanlar (parklar, oyun bahçeleri, ağaçlı ada yada parseller, mezarlıklar, spor alanları, okul ve hastane bahçeleri, botanik bahçeleri ), * cadde, bulvar ve şehir meydanları şeklinde sınıflandırma mümkündür. Bu alanlarda münferit, sıra, grup ya da topluluklar halinde bulunan ağaçların işlevleri arasında; estetik, psikolojik ve ekolojik işlevler sayılabilir. KYA faydaları ileriki bölümlerde ayrıntılı olarak verilecektir.

4

5 2. Şahıs yada özel kuruluşlara ait alanlarda bulunan yeşil alanlar

6 KYA Ekolojik Özellikleri (edafik, klimatik ve topografik) Ormancılık faaliyetlerine konu orman parçaları (meşcereler) doğanın iklim ve toprak şartlarının yarattığı tabii objeler iken, ekosistem bir denge içinde iken, kentlerde ağaçlar çok kere doğal yayılış alanlarının dışına çekilerek oralara getirilmiş, şehirlerin daha kısa mesafelerde değişiklik arz eden ve çok kerede çok kötü vasıflı toprakları üzerinde yetişmeye zorlanmışlardır. Dolayısıyla kentsel alanların yetişme ortamı (ekolojik) bakımından özelliklerini daha dikkatli analiz etmek, buna göre tesisi ve bakım tedbirlerine başvurmak gerekir. Ağaçlar esasen doğal ekosistemlerin elemanlarıdır. Yapay olarak getirildikleri kentsel ortamlarda ve özellikle kent içi cadde ve meydanlarda yaşamlarını güçleştiren çok sayıda olumsuzluklarla karşılaşmaktadırlar.

7 Zira kentsel ekosistemler yoğun yapılaşma, endüstri tesisleri, yoğun nüfus ve kente özgü aktiviteler gibi nedenlerle doğal ekosistemlerden önemli farklılıklar gösterirler.

8 Gerçekten kentsel yeşil alanları oluşturan yol ağaçları, şehir ağaçları, vb. nadiren tabii topraklar üzerinde olma şansı elde edebilmişlerdir. Genellikle steril olmayan, dolgun, moloz, kül, vs ortamlarda, organik maddeden, humustan yoksun, mineral besin maddelerince fakir ortamda bulunma yada dikilme durumundadırlar. İklim koşulları bakımından kentsel ortamlar doğal ekosistemlere göre beton, asfalt trafik ve de evsel ve endüstriyel yanma olayları nedeniyle daha yüksek ortalama sıcaklık değerlerine sahiptirler. kentsel ortamlarda sıcaklık ekstremiteleri daha düşüktür.

9 Kentsel ortamlarda, bağıl hava nemi daha düşüktür. Zira gündüz taş, beton ve asfalt yüzeyler tarafından absorbe edilen yüksek ısı gece atmosfere verilmekte, sonuçta havanın su tutma kapasitesi artmaktadır. Kentlerin buharlaşma yüzeylerinin havanın su buharı açığını kapamaya çoğunlukla yeterli olmaması sonucu, kentsel ortamlarda havanın bağıl nemi daha düşük olmaktadır.

10 1. Yüksek hava sıcaklığı ve düşük bağıl nem kentsel ortamlarda yetiştirilen bitkileri zorlamakta, transpirasyon yoluyla daha çok su, solunum yoluyla da daha fazla C tüketmelerine yol açmaktadır. Bunun sonucunda da fotosentez kapasitesi düşmekte ve dolayısıyla büyüme yavaşlamaktadır. Diğer taraftan kent üzerinde, çevresine oranla bulutlanma daha fazla olmakta ve kente özgü tipik bir sis tabakası oluşmaktadır. Sis tabakası özellikle kış aylarında karasal radyasyonu engelleyerek don olaylarını azaltmakta, güneş ışınlarının önemli bir kısmını absorbe etmekle de kentsel ortamlara daha az ulaşmasına neden olmaktadır. Güneş ışınlarının engellenmesinde hava kirliliğine bağlı atmosferin madde içeriğindeki değişimlerin de etkileri söz konusu olmaktadır.

11 Kentlerde yapılaşmalara bağlı olarak yüzey strüktürünün değişimi sonucu genel olarak hava hareketleri ve rüzgârların hızı yavaşlamaktadır. Buna karşılık, yüksek yapı adaları arasından geçen caddeler sıkışan hava kütlelerinin aşırı hızlandığı rüzgâr koridorlarına dönüşebilmektedir. Kentsel ekosistemlerde toprak özellikleri bakımından da önemli farklılıklar söz konusudur. Yapılaşma nedeniyle kazı ve doldurularla orijinal arazi yüzeyi şekli değiştirilmekte, bitki yetiştirmeye elverişli üst toprak katmanları alta, az elverişli ve elverişsiz olan alt toprak katmanları veya yer yer ana kaya üste çıkabilmektedir.

12 Buna ek olarak inşaat artıklarının toprağa karışmasıyla kent topraklarının fiziksel ve kimyasal bileşimleri olumsuz yönde farklılaşmaktadır.

13 Dolgu topraklarının ph sı 7 nin üzerindedir ki bu durum birçok ağaç türü için ve özellikle de mikorrizalar için uygun olmayan ortamlar yaratır. Bu nedenle böyle kötü şartlarda ancak kanaatkâr türler (R.pseudoacacia, Betula pendula, P. tremula, Sorbus, Alnus incana, Crataegus orientalis vb. tavsiye edilebilir

14 Organik maddeler toprağın özellikle geçirgenliğini iyileştirmekte, su ve havalanma kapasitesini artırmakta, besin maddesi dönüşümünü gerçekleştirerek toprağın besin elementleri bakımından zenginleşmesini sağlamaktadır. Kent içi cadde ve meydanlarda yerlere dökülen dal, yaprak, kabuk v.s. gibi organik materyaller temizlik amacı ile düzenli olarak süpürüldükleri için kent topraklarına belirtilen fiziksel ve kimyasal katkıları olamamaktadır.

15 Kent sularında çeşitli artıklarla (ağır metaller, deterjanlar, buzlanmaya karşı serpilen tuzlar gibi) kirlendiğini, hatta genellikle su sıcaklığı arttığından, toprağın ve içinde yaşayan mikroorganizmaların, bitki kök sistemlerinin etkilendiğini sonuçta toprağın doğal dengesinin bozulduğunu görebiliriz. Kent topraklarında hava ve su ile dolu olan boşluk hacmi, toprakların humustan yoksun olmaları yanında yer yer yaya ve taşıt trafiği etkilerine bağlı sıkışmalarla önemli ölçüde azalmaktadır. Ayrıca toprak yüzeylerinin çok büyük ölçüde beton, asfalt gibi sert zemin elemanları (geçirgen olmayan) ile kaplı olması hem yağışlarla gelen suların kök yayılış ortamlarına intikali, hem de toprak ile atmosfer arasındaki gaz alış verişi de engellenmektedir. Gaz alışverişinin azalması, köklerin havalanması ile topraktaki mikroorganizmaların ve özellikle azot, fosfor ve kükürt bakterilerinin faaliyetlerini sekteye uğratmaktadır. Kent topraklarında doğal gaz, kanalizasyon gibi alt yapı tesislerinden kaynaklanan sızıntıların kökler üzerinde toksik etkileri söz konusu olabilmektedir.

16

17 Kentsel ortamlarda klimatik faktörler dışında şehri saran havanın kalitesinde de değişimler gözlenmektedir. Kent içi ve çevresindeki kirletici kaynak ve aktivitelerin etkisiyle kent havasında, SO2, azot oksitleri (NOX), fotokimyasal kirleticiler (ozon gibi), hidrokarbürler (CO), partikül, toz ve aerosoller ve de ağır metaller gibi zararlı etkilere sahip kimyasal maddelere rastlanmaktadır. Hava kirliliğinin etkileri ile ağaçların önce zayıflaması, daha ileri aşamalarda da kurumaları gerçekleşmektedir. Hemen belirtmek gerekir ki, ağaçlar hava kirliliği etkilerine karşı insanlara göre daha hassastırlar. Yukarıda ana hatları ile açıklanan faktörler sonucunda, kentsel ortamlarda doğal ekosistemlerden farklı, kente özgü ekolojik koşullar oluşmaktadır. Bitki yetiştirmeyi zorlaştırıcı yönde farklılaşmış olan kentsel ortamların ekolojik koşulları, kentsel yeşil alanların oluşturulması ve sağlıklı bir şekilde devam ettirilebilmesi açısından iyi tanınmalı ve uygulamalarda titizlikle dikkate alınmalıdır.

18

19 Kentlerdeki münferit ağaçların bakımı ve korunması toplu olanlara göre çok daha farklı olup, ayrıca önemli bir konudur. Kentte nerede bir inşaat varsa orada ağaçlara ölüm var demektir. Zira şehirleşme, yapılar ve yollar ağaçların aleyhine olan faaliyetlerdendir. Bu faaliyetler gerçekleştirilirken, ağaçların ne şekilde korunacağı birçok hallerde bilinen fakat zaman ve para sarfını gerektirdiğinden iltifat görmeyen, ihmal edilen husustur. Kentlerde ağaç ölümlerinin sebepleri çok çeşitlidir. Bunlardan bir kısmını aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür.

20

21 1- Taban suyunun düşmesi: Ağaç türlerinin alışageldiği ve suyunu alabilmekte olduğu, taban suyu seviyesi, inşaatlarda engel yaratmaması için pompalanarak düşürülünce, ağaçlar yeterli su alamayıp kururlar. 2- Toprak kompaktlığının (sıkışmışlığının) artması: Kentlerde inşaat malzemesi taşıyan ağır yüklü vasıtalar, vinçler, hafriyat yapan makineler toprağı sıkıştırır. Toprağın havalanmasını, su alımını zorlaştırır. Hafriyat yapan makineler toprağı sarsar, oynatır, ağaçların köklerinin kopmasına sebep olabilir. Ayrıca, hafriyatlarla faydalı organizmalar ve organik maddelerce zengin bir netice ağaçlar için çok önemli üst toprağın uzaklaştırılması da büyük sakıncadır. 3- Kök kayıpları: Kentlerde, kablo döşemek, boru döşemek, büz döşemek vb alt yapı hizmetleri dolayısıyla vaki kazılar yol ve kent ağaçlarına kök kayıplarına sebep olur.

22

23 4- Tuz serpmeleri: Buzların kolay erimesi için kışın caddelere serpilen tuzların toprağa, bir netice köklere ulaşan miktarları öldürücü dozlara eriştiğinde ağaçlar ölür. 5- Hava gazı zehirlenmeleri: Şehir hava gazı şebeke borularının çürümesi yahut ek yerlerinden sızıntılar toprakta dolayısıyla köklerde zehirlenme, dolayısıyla ağaçlarda ölüme neden olur. 6- Mekanik zararlar: Kamyon çarpmaları: Her türlü trafik kazasının sebep olduğu gövde parçalanmaları kabuk soyulmaları şeklindeki mekanik zararlar ağaçların ölmelerine veya sıhhatsiz görünmelerine sebep olabilir. 7- Fırtınadan etkilenme: Fırtınadan etkilenme devrilme kent ormanlarında özellikle meskûn mahallerde münferit ağaçlar için önemli bir konudur (kazalara sebep olmama yönüyle). Bir ağacın fırtınadan devrilmesi yada devrilmemesinde fırtınanın gücü tek faktör değildir. Toprak derinliğinin yetersizliği, drenajı iyi olamayan ıslak topraklar özellikle taban suyunun yüksekliği ile oluşan fizyolojik sığlık köklerdeki çürümeler, ağaç devrilmelerinde etkili olabilen hususlardır.

24

25

26 Kentlerdeki ağaçlar kırsal alanlardakine kıyasla çok daha zor koşullarda yetişmektedir. Bu zorlukları iyi teşhis etmek ve ona göre gerekli teknik önlemleri almak gerekir. Bu durumda kentler, kırsal alanlardan çok farklı ve kendilerine özgü bir ekosisteme sahiptirler. Kent ağaçlarının yetiştirilmesi ve bakımı konusunda iyi sonuçlar alınabilmesi için, her şeyden evvel yere ve amaca uygun ağaç türü seçimine büyük önem verişmelidir. Büyük kentlerimize son senelerde yabancı ülkelerden ithal edilen gittikçe büyük çapta döviz sarfını gerektiren boylu ağaç ithalleri konusunda, artık çok yönlü düşünmek gerekmektedir. Zira cadde, meydan ve yollarda dikilen küçük fidanları dış etkilerden koruyamıyoruz, tekrar tekrar yenilerini dikmek gerekiyor. Bu yüzden birçok kentimizde doğru dürüst ağaçlı bir cadde göremiyoruz. Bu nedenle cadde, meydan ve yollarımızda parklarımızda boylu ağaçlar dikersek, bunlar yıl önce dikilmiş gibi etki yapacak, büyük zaman kazandıracak ve kentlerimizi bu günden etkin bir güzelliğe kavuşturacaktır. Bu itibarla boylu ağaç kullanımı kentlerimiz için büyük kazançtır. Ancak ithal ağaçlar yerine artık kısa zamanda yerli ağaçlarımızı yetiştirme zorunluluğu göz ardı edilmemelidir. Zira yüzyıllarca bizim koşullarımıza uymuş yerli tür ve orijinli ağaçlarımızın, kentlerimizde ileride bir risk ve adaptasyon güçlüğü ile karşılaşmadan daha iyi gelişecekleri açıktır. Kaldı ki ülkemiz doğal bitki türleri ve dolayısıyla ağaç türleri açısından dünya ülkeleri arasında en zengin ülkelerden biridir. Bu itibarla kentlerimiz için bu ağaç gereksinimlerini büyük ölçüde

27

28 Toronto

29 Kentlerde ağaç ölümlerinin sebepleri; 1- Taban suyunun düşmesi 2- Toprak kompaktlığının (sıkışmışlığının) artması 3- Kök kayıpları 4- Tuz serpmeleri 5- Hava gazı zehirlenmeleri 6- Mekanik zararlar 7- Fırtınadan etkilenme:

30

31 Ihlamur (KTÜ)

32

33

34

35

36

37