MARMARA ÜNİVERSİTESİ TEKNOLOJİ FAKÜLTESİ. Yrd. Doç. Dr. Abdullah DEMİR Makine Mühendisliği

Transkript

1 MARMARA ÜNİVERSİTESİ TEKNOLOJİ FAKÜLTESİ Yrd. Doç. Dr. Abdullah DEMİR Makine Mühendisliği

2 1-Kimyasallar Faktörler: Gaz, Buhar, Toz, Duman 2-Fiziksel Faktörler: Isı, Basınç, Gürültü, Aydınlatma, Havalandırma, Vibrasyon, Radyasyon vs. 3-Biyolojik Faktörler: Böcek, Bakteri, Mantar, Virüs vs. 4-Psikolojik Faktörler: Psikolojik sorunlar, Ergonomi vs. Psikososyal Faktörler Çalışanlar arası ilişkilerin iyi olmadığı bir çalışma ortamı kişilerin sağlığını bozar. Ergonomik Faktörler Çalışma çevresinin çalışana uygun olmadığı durumlarda iş kazaları ve meslek hastalıklarının ortaya çıkması kaçınılmazdır. Ergonomik koşulların sağlanması ve takibinin yapılması çok önemlidir.

3 İşyerlerinde çalışanlar açısından büyük risklere neden olabilecek fiziksel etmenler şunlardır Gürültü Titreşim Aydınlatma Isı ve nem Işınlar Basınç değişimleri Kaynak: Prof. Dr. A. Hakan ONUR, MESLEK HASTALIKLARI, Sunum 3

4 GÜRÜLTÜ Gürültü, genel olarak, istenmeyen ve kulağa hoş gelmeyen rahatsız eden sesler olarak tanımlanır. Endüstrideki gürültü ise, işyerlerinde çalışanların üzerinde fizyolojik ve psikolojik etkiler bırakan ve iş verimini olumsuz yönde etkileyen sesler olarak tanımlanabilir. Gürültü şiddeti desibel olarak ölçülür. İşyerlerinde çalışanların üzerinde, fizyolojik etkiler bırakan ve iş verimini olumsuz yönde etkileyen sesler olarak tanımlanabilir. Yüksek düzeyde gürültünün etkisinde kalan kişilerde, yüksek kan basıncı oluştuğu ve bu durumun kalıcı olduğu yapılan gözlemlerle kanıtlanmış bulunmaktadır. Gürültünün migren, ülser, kalp krizi, dolaşım bozuklukları türünden rahatsızlıklara neden olabileceği ileri sürülmekle birlikte, kulakta yaptığı tahribat dışında bu tür hastalıklarla doğrudan ilişkisi kanıtlanmış değildir.

5 GÜRÜLTÜ Gürültüyü meydana getiren sesleri frekanslarına göre şu şekilde tanımlamak mümkündür: 1. Subsonik sesler; frekansı 16 Hz'den düşük olan seslerdir. 2. İşitilebilen sesler; yaklaşık olarak, frekansı 16 Hz ile 20 khz arasında olan seslerdir. 3. Ultrasonik sesler; frekansı 20 khz'den daha yüksek olan seslerdir.

6 GÜRÜLTÜ Desibel Skalaları A skalası: İnsan kulağının işitmelerinde B skalası: Telefon şirketlerince kullanılır C skalası: Tüm seslerde kullanılır Her 3 db lik artışda, ses iki kat artar. Her 10 db lik artışta, ses on kat artar. Kaynak: Prof. Dr. A. Hakan ONUR, MESLEK HASTALIKLARI, Sunum 3

7 GÜRÜLTÜ Gürültü ölçümleri için yasal dayanak; Gürültü Yönetmeliği İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü şeklindedir. Bu mevzuatlara göre sınır değerleri; Maruziyet sınır değerleri : 87 db (A) En yüksek maruziyet etkin değerleri : 85 db (A) En düşük maruziyet etkin değerleri : 80 db (A) şeklindedir.

8 GÜRÜLTÜ Kaynak: Prof. Dr. A. Hakan ONUR, MESLEK HASTALIKLARI, Sunum 3

9 GÜRÜLTÜ Dört makinenin gürültü seviyeleri aşağıda verilmiştir. Bu ortamda çalışan işçinin ne kadarlık bir gürültü maruziyetinde kalacağını hesaplayınız. A makinası 86 dba B makinası 86 dba (A makinası ile aynı) C makinası 82 dba D makinası 78 dba Çizelge 10.1 den yararlanarak: İki makine arasındaki fark 0 dba ise o zaman 3 dba eklenir. Yani aynı gürültü seviyesinde 3 dba eklenir ve A ve B nin bileşkesi 89 dba olur. A-B nin C ile Farkı = 7 db dir. Çizelgeden 7 db için 0,8 lik db eklenir. A-B-C 89,8 db olur. A-B-C nin D makinesi ile 89,8 78 =11,8 = 12 db olur. 12 db için 0,2 db eklenir. bileşke ses (A-B-C-D) = 89,8 + 0,2 = 90 dba bulunur. Kaynak: Prof. Dr. A. Hakan ONUR, MESLEK HASTALIKLARI, Sunum 3

10 GÜRÜLTÜ Kaynak: Prof. Dr. A. Hakan ONUR, MESLEK HASTALIKLARI, Sunum 3

11 ILO ve ülkemiz standartlarına göre:

12 GÜRÜLTÜ Örnek Uygulama Çizelge 1. Tesiste Ölçülen Zaman Dilimlerindeki Gürültü düzeyleri 90 dba; 2+2 = 4 saat 95 dba; 1+0,5 = 1,5 saat 75 dba; 0,5 saat (ihmal) 85 dba; 1 saat Toplam 8 saat Kaynak: Prof. Dr. A. Hakan ONUR, MESLEK HASTALIKLARI, Sunum 3

13 GÜRÜLTÜ Örnek Uygulama D= Vardiyadaki toplam gürültü maruziyeti (doz) - İzin verilen sınır yüzdesi Ci= i seviyesi gürültüye maruz kalma süresi Ti= i seviyesi gürültüde izin verilen maksimum maruz kalma süresi n= Gözlenen farklı gürültü seviyelerinin sayısı Buna göre 85 dba tüm vardiyada maruziyet olduğunda Uygulamadaki ölçümlere bakılırsa; %93,75 %100 den küçük olduğu için izin verilen sınır değeri aşmamıştır. Buna rağmen %93,75 %50 den büyük olduğu için 85 dba lik (ağırlıklı 8 saatlik ortalama) sınırı aşılmıştır. Kaynak: Prof. Dr. A. Hakan ONUR, MESLEK HASTALIKLARI, Sunum 3

14 Hava basıncındaki dalgalanmaların kulaktaki etkisinden ileri gelen fiziksel bir duygu olarak ta tanımlanabilir. Genç ve sağlıklı bir kulak 16 Hz ile Hz frekanslar arasındaki seslere uyum sağlar yani bu aralıktaki sesleri duyabilir. Gürültü seviyesi 80 desibelin altına düşürülmeye çalışılmalıdır. Ortamdaki gürültü 80 desibelin altına düşürülemezse kulak koruyucuları kullanmalıdır. SES Yer ve konumlara göre gürültü düzeyleri Kaynak: Prof. Dr. A. Hakan ONUR, MESLEK HASTALIKLARI, Sunum 3

15 Sağlıklı bir insan kulağı, 20 mikropascal ile 200 pascal arasında bulunan ses şiddetlerine duyarlıdır. Kulak bu geniş aralıkta rahatça duyar. Verilen bu ölçülebilir değerler, sağlıklı bir insanın sesleri duyabilmesi için yeterli sebep sayılabilir mi? 20 mikropascal şiddetindeki sese işitme eşiği, 200 pascal şiddetindeki sese de ağrı eşiği denir. Logaritmik ifadeden; 20 μpa 0 db'e; 200 pascal da 140 db'e eşdeğer gelir. Bu nedenle; 0 db e işitme eşiği, 140 db e de ağrı eşiği denir.

16 İşitme kaybına etki eden faktörler Gürültünün Şiddeti Gürültünün Frekansı Gürültüden Etkilenme Süresi Gürültüye Karşı Kişisel Duyarlılık Gürültüye Maruz Kalan Kişinin Yaşı Gürültüye Maruz Kalan Kişinin Cinsiyeti Bu duyarlılık, yarasada Hz e, yunus balığında ise Hz e kadar çıkar. İnsan seslerinin frekansı 175 Hz ile 7500 Hz arasında olup normal şartlarda konuşma şiddeti ise 25 db ile 65 db arasındadır.

17 TİTREŞİM

18 TİTREŞİM Titreşim; mekanik bir sistemdeki salınım hareketlerini tanımlayan bir terimdir. Titreşim bir cismin ileri-geri gidip gelme hareketidir. Bir başka ifade ile; potansiyel enerjinin kinetik enerjiye, kinetik enerjinin potansiyel enerjiye dönüşmesi olayına titreşim (vibrasyon) denir. Endüstride bir çok titreşim kaynağı vardır. Titreşim; araç, gereç ve makinelerin çalışırken oluşturdukları salınım hareketleri sonucu meydana gelir. Çalışmakta olan ve iyi dengelenmemiş araç ve gereçler genellikle titreşim oluştururlar.

19 Titreşimin Frekansı: Birim zamandaki titreşim sayısına titreşimin frekansı denir. Birimi: Hertz (Hz) TİTREŞİM

20 TİTREŞİM Titreşim, vücudu etkileme biçimi yönünden iki şekilde incelenir: El-kol titreşimi Bütün vücut titreşimi Bütün vücut titreşimi için; Sekiz saatlik çalışma süresi için günlük maruziyet sınır değeri 1,15 m/s2, Sekiz saatlik çalışma süresi için günlük maruziyet etkin değeri 0,5 m/s2 dir. Titreşim tek frekanslı ve sinüzoidal olabileceği gibi kompleks frekanslı ve rastgele bir tipte de olabilir. İnsanlar 1 Hz ile 1000 Hz arasındaki titreşimleri algılarlar. El kol titreşimi için: Sekiz saatlik çalışma süresi için günlük maruziyet sınır değeri 5 m/s 2 Sekiz saatlik çalışma süresi için günlük maruziyet etkin değeri 2,5 m/s 2 Rezonans: Bir sisteme dışarıdan uygulanan kuvvetin frekansı sistemin doğal titreşim frekansına eşit olduğunda, titreşim hareketinin genliğinin çok büyük bir değere çıkmasıdır.

21 TERMAL KONFOR İnsan vücudu çalışma sonucu ısı üretir. İnsan sağlığı ve yaşamı için gerekli temel koşullardan biri vücudun sıcaklığının normal düzeyde tutulmasıdır. Termal konfor şartlarının temel prensibi vücuttaki ısı dengesinin korunmasıdır. Diğer bir tanımlama ile vücutta kaybedilen ısı ile kazanılan ısı arasında denge sağlanmasıdır. Termal konfor; genel olarak bir işyerinde çalışanların büyük çoğunluğunun sıcaklık, nem, hava akımı gibi iklim koşulları açısından gerek bedensel gerekse zihinsel faaliyetlerini sürdürürken belli bir rahatlık içinde bulunmalarını ifade eder. İnsanın ortamla ısı alış verişine etki eden dört ayrı faktör vardır: Hava sıcaklığı Havanın nemi Hava akım hızı Radyant ısı

22 TERMAL KONFOR Termal Konfor Bölgesine Etki Eden Faktörler; Ortam sıcaklığı Ortamın nem durumu [Mutlak Nem: g/m³; Bağıl Nem; yüzde oranı] Termal radyasyon Hava akım hızı Yapılan işin niteliği Çalışanların giyim durumu Çalışanların yaşı ve cinsiyeti Çalışanların beslenmesi Yüksek sıcaklık Mutlak nem: 1 m³ hava içinde bulunan nemin g olarak ağırlığına mutlak nem denir. Su buharı miktarı hacim itibariyle hiçbir zaman havanın %4 ünü aşmaz. Bağıl (Nisbi) nem: Belirli bir sıcaklıktaki hava kütlesinin içinde bulunan nem miktarının, o sıcaklıkta alabileceği en fazla nem miktarına oranına bağıl nem denir. Bağıl nem havada bulunan nemin yüzde cinsinden değeridir. Bağıl nem havanın neme doyma oranını verir.

23 TERMAL KONFOR İşçi sağlığı açısından, bağıl nemin önemi büyüktür. Bir işyerinin bağıl nemini değerlendirilirken sıcaklık, hava akım hızı gibi diğer termal konfor şartlarının da göz önünde bulundurulması gerekir. Genel olarak bir işyerinde bağıl nem %30 ile %70 arasında olmalı ve bu sınırları aşmamalıdır. Yüksek bağıl nem (%70-%100) ortam sıcaklığının yüksek olması halinde bunalma hissine neden olur ve kişinin çalışma gücünü düşürür. Yüksek bağıl nem, sıcaklığın düşük olması halinde ise üşüme ve ürperme hissi verir.

24 TERMAL KONFOR Sıcaklık: Sıcaklık, çalışma hayatında çalışanları olumsuz yönde etkileyen fiziksel faktörlerden birisidir. Bir cismin ne kadar soğuk ve ılık olduğunu ifade eden niceliğe, o cismin sıcaklığı denir. İşyeri ortamının sıcaklığı kuru termometreler ile ölçülür. Birimi; santigrat, Fahrenhayt veya Kelvin dir.

25 İşyeri ortamında, ortam sıcaklığı ve ortamda bulunan kişilerin sıcaklık algısı ortamın nem düzeyinden ve hava akımından etkilenir. Ayrıca radyan ısı kaynağının varlığı da sıcaklık algısını değiştirebilir. Ortamın nemli oluşu sıcağın ve soğuğun etkisini arttırıcı rol oynar. Hava akımı ise havayı soğutur. Bu nedenlerle işyerinde sadece termometre ile yapılan sıcaklık ölçümleri tek başına yeterli değildir. Nem, hava akım hızı ve radyan ısı ölçülmesi de gerekir. Ortamdaki nem ve hava akım hızı da dikkate alınarak yapılan değerlendirmeye Etkin Sıcaklık, buna ek olarak radyan ısıyı da dikkate alarak yapılan değerlendirmeye Düzeltilmiş Etkin Sıcaklık denir.

26 Radyant ısı: Çevredeki cisimlerden yayılan ısı enerjisidir. İşyerinde işin gereği olarak sıcak yüzeyler bulunabilmekte ve bu yüzeylerden ısı radyasyonu olabilmektedir. Ocak ve fırınlardan önemli miktarlarda radyant ısı yayılır. Hava akım hızı: İşyerinde termal konforu sağlamak ve sağlığa zararlı olan gaz ve tozları işyeri ortamından uzaklaştırmak için uygun bir hava akım hızı temin edilmesi gerekir. Ancak, hava akım hızı iyi ayarlanmalıdır. Ölçülmesi Sıcaklık: Kuru termometre Nem: Kata termometreler, Higrometreler Radyant Isı: Glob termometre Hava akım hızı: Anemometre İnsanların bulundukları ortamlardaki hissettikleri sıcaklık, kuru termometre ile ölçülen sıcaklık değil, fizyolojik olarak hissettikleri sıcaklıktır. Bu sıcaklık ise; içinde bulunulan ortamdaki kuru termometre ile ölçülen sıcaklık, ortamdaki hava akım hızı ve havanın nemine bağlı olarak oluşan sıcaklıktır. Bu üç faktörün etkisi altında duyulan sıcaklığa efektif sıcaklık denir.

27 Değişik işyerlerinde çalışanların %80 ine yakın büyük çoğunluğunun, ısı hissi bakımından kendilerini en rahat durumda hissettikleri bölgenin tespitine çalışılmış ve termal bölge kavramı ortaya çıkmıştır. Hafif işlerde rahat çalışma için sıcaklık, hava akım hızı ve bağıl nem değerleri.

28 Çevre ile ısı alış-verişini etkileyen faktörler aşağıdaki denklemle ifade edilir: H = M+R+C+E+D H: Vücudun ısı yüküdür. Eğer, H pozitif ise ısı kazancı, negatif ise ısı kaybı meydana gelir. H sıfır ise vücudun ısı dengesi sabit kalır. M: Metabolik ısı kazancı olup, vücudun bazal ve fiziksel çalışması sırasında açığa çıkar. Her zaman H yi pozitif yönde etkiler. R: Radyan enerjidir ve ısı merkezinden ışınan elektromagnetik enerji yayılması şeklinde oluşur. Ortama bağlı olarak, insan radyant enerji kaynağı olarak ısı (soğuk ortamlarda) yayabilir veya ısı (sıcak ortamlarda) kazanabilir. Bu nedenle, R pozitif veya negatif olabilir. C: Konvektif ısı yüküdür. Isı enerjisinin hava molekülleri yoluyla yayılması sonucunda meydana gelir. Ortam sıcaklığı cilt sıcaklığından fazla ise cilt sıcaklığı artar, tersi durumda ise cilt sıcaklığı düşer. Konvektif ısı, H yi pozitif veya negatif olarak etkiler. E: Buharlaşma (terleme) yoluyla vücuttan atılan ısıdır. Her zaman vücudun H sini negatif olarak etkiler ve ısı kaybı sağlar. D: Vücudun herhangi bir madde ile direkt teması yoluyla ısı kazanması veya kaybetmesidir. D pozitif veya negatif olabilir. Vücudun ısı dengesini sağlayan ve yukarıda sayılan beş faktör ile ısı yükünün sabit tutulması (H=0) çalışanlara konforlu bir ortam sağlar.

29

30 ISI ALIŞ-VERİŞİNİN İNSAN ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Çalışma yükü aşağıdaki kategorilerde incelenebilir; Uyku ve oturma halinde Kcal/Saat Hafif işlerde (Oturma, ayakta makinaları kontrol etme, hafif el ve ayak çalışması) 200 Kcal/Saat Orta ağır işlerde (Oturarak ağır el ve ayak hareketi, ayakta makina kullanmak, orta derecede bir ağırlık taşımak) Kcal/Saat Ağır işlerde (Ağır bir malzemeyi taşımak veya itmek) Kcal/Saat Hafif ve orta ağır işlerde, vücudun ısı alış-verişi, çalışmanın ıncı dakikalarında bir dengeye ulaşır. Oluşan bu yeni sıcaklık dengesi kişiden kişiye değişmekle birlikte, temel olarak kişinin O 2 alım düzeyine bağlıdır.

31 ISI ALIŞ-VERİŞİNİN İNSAN ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Maksimal O 2 alımı azaldıkça vücut sıcaklığı düşer. Örneğin, yüksek O 2 alımına sahip bir işçi; kapasitesinin daha azı ile çalışarak, O 2 alımını düşürebilir, dolayısı ile vücut ısısı daha az artar. Vücut sıcaklığını etkileyen ikinci faktör ise vücuttaki su açığının meydana gelmesidir. Su ihtiyacının karşılanmış olduğu durumlarda, vücut terleme yoluyla cilt ısısını düşürür ve böylece buharlaşma ile oluşan ısı kaybı artar. Eğer vücutta yeteri kadar sıvı yoksa yeterli terleme olmaz ve kan hacmi ile cilt altındaki kan akım hızı düşer. Yüksek sıcaklığın sebep olduğu rahatsızlıklar: Vücut ısı regülasyonunun bozulması ile, vücut ısının 41 C ye kadar ulaşması sonucu, ısı çarpması olur. Aşırı terleme nedeni ile kaslarda ani kasılmalar şeklinde ısı krampları olabilir. Aşırı yükleme sonucu tansiyon düşüklüğüne, baş dönmesine yol açan ısı yorgunlukları olabilir.

32 AYDINLATMA Aydınlatma öncelikle, yapılan iş ve işlemlerde tüm detayın görülebilmesi için gereklidir. İş sağlığı ve güvenliği acısından ise aydınlatmanın işin uygulanan kalite standartlarının gerektirdiği şekilde yapılmasını ve hata oranlarının azaltılmasını sağlamasının yanında iş kazalarının önlenmesinde de büyük bir etkisi bulunmaktadır. Aydınlatma açısından uygun çalışma ortamı sağlanırken mümkün olduğu ölçüde gün ışığından faydalanılmalıdır. Bunun mümkün olmadığı durumlarda gün ışığı ve yapay aydınlatma sistemleri birlikte, dengeli olarak kullanılmalıdır. Aydınlatma Şiddeti (Illuminance): Bir yüzeye düşen ışık miktarına aydınlatma şiddeti denir. Aydınlatma şiddetinin birimi lükstür. 1 lüks = 1 lümen/ m 2 (lümen: lüminesans akı birimidir) Aydınlatma şiddeti açık havada gündüzleri lüks arasında, geceleri ise lüks arasında değişmektedir. Esin A. Kürkçü, İlknur Çakar, Serap Zeyrek, «İŞyerlerinde Aydınlatma».

33 AYDINLATMA TS EN nolu Işık ve Işıklandırma - İş Mahallerinin Aydınlatılması - Bölüm 1: Kapalı Alandaki İş Mahalleri standardında belirtilen işyerlerindeki bazı alanlarda ve işlerde gerekli aydınlatma şiddeti değerleri aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 1. İşyerlerinde bazı alanlarda ve işlerde gerekli aydınlatma şiddeti değerleri Aydınlatma Şiddeti (lüks) Koridorlar ve depolama alanları 100 Ofis çalışmaları 500 Yüzey hazırlama ve boyama 750 Montaj, kalite kontrol ve renk kontrolü 1000 Esin A. Kürkçü, İlknur Çakar, Serap Zeyrek, «İŞyerlerinde Aydınlatma».

34 AYDINLATMA Lüminesans: Lüminesans bir yüzey tarafından yansıyan ya da emilen ışık miktarıdır. Birimi Kandela cd/m 2 dir. Tablo 2. Lüminesans Değerleri 65 Watt gücündeki floresan bir lambanın lüminesans değeri cd/m 2 dir. Esin A. Kürkçü, İlknur Çakar, Serap Zeyrek, «İŞyerlerinde Aydınlatma».

35 AYDINLATMA Gün ışığı (Daylight): İşyerlerinde gün ışığından mümkün olduğu ölçüde faydalanmak gerekmektedir. Gün ışığının insanlar üzerinde birçok olumlu etkisi bulunmaktadır. Bir neden, yapay aydınlatmaya göre daha fazla aydınlatma şiddetine ulaşılmasıdır. Güneşli bir günde açık havada aydınlatma şiddeti lüks, gölgede ise lüks olmaktadır. Yapay aydınlatma ile işyerlerinde genellikle 500 lüks civarı aydınlatma şiddetine ulaşılmaktadır. Gün ışığı yapay aydınlatmaya göre daha iyi renk yansıtmaya sahiptir. Aydınlatma ve Kaza: Amerikan Ulusal Güvenlik Konseyinin raporuna göre kötü aydınlatma tüm iş kazalarının %5 inin sebebidir ve bu oran kötü aydınlatmadan kaynaklanan göz yorgunluğu ile birlikte değerlendirildiğinde iş kazalarının %20 sine ulaşmaktadır. Esin A. Kürkçü, İlknur Çakar, Serap Zeyrek, «İŞyerlerinde Aydınlatma».

36 AYDINLATMA İyi bir aydınlatma, doğru ve hızlı görmeyi dolayısıyla zaman kazancı sağlar ve böylece iş verimin ve kalitenin armasına sebep olur. Yetersiz aydınlatma ise, verim ve kalitenin düşmesinin yanında psikolojik olarak işçinin moral ve fiziksel sağlığı üzerinde de kötü sonuçlar doğurur.

37 AYDINLATMA İyi bir aydınlatma için birçok faktör dikkate alınmalıdır: Işık şiddeti Işığın rengi Işığın yayılması Işığın yönü Aydınlatılmak istenen yüzey Aydınlatılmak istenen araç gereç

38 AYDINLATMA Kirli ve koyu renkli bir yüzey üzerine düşen ışığın ancak %10-12 sini yansıtırken, temiz ve açık renkli bir yüzey %90 ından fazlasını yansıtabilir.

39 AYDINLATMA Sanayide ışık kaynaklarının tozlanması; aydınlatmanın altı ayda %50 azalmasına, tozlu ortamda ise daha çok azalmasına neden olabilir.

40 AYDINLATMA Aydınlatma şiddetinin birimi lüx tür ve lüxmetre denilen cihazla ölçülür. Aydınlatma şiddeti ölçülmek istenen yüzeye doğru lüxmetrenin detektörü çevrilerek göstergeden lüx değeri okunur.

41

42 Atomlardan, güneş ten ve diğer yıldızlardan yayılan enerjiye radyasyon enerji denir. Radyasyon enerji dalga modeli veya parçacık modeli ile yayılır. X-ışınları, ışık ışınları, ısı, radyoaktif maddelerin saldığı ışınlar ve evrenden gelen kozmik ışınlar ile mikro dalgalar ve radyo dalgalarının hepsi birer radyasyon biçimidir. Görünür ışığı gözümüz ile ve uzun dalga boylu kızılötesi radyasyon enerjilerini de ısı olarak algılayabilmekteyiz. Ancak, bunların dışındaki radyasyonları beş duyumuzla algılamamız mümkün değildir. Radyo dalgalarının varlığı radyo alıcılarıyla, diğer radyasyonların varlığı da çeşitli yöntemlerle belirlenir. Elektromagnetik dalgaların dışındaki radyasyonlar yüksek hızda hareket eden parçacıklardan oluşur. Bunlar kararsız atomlardan yayılan elektronlar, protonlar, nötronlar ve alfa parçacıklarıdır. Özetle, radyasyon elektromagnetik dalgalar veya hızlı parçacıklar şeklinde yayılan enerjidir.

43 Birim alana etkiyen kuvvete basınç denir. Birimi: Bar veya Newton/cm 2 dir. Kuvvetin tatbik edildiği her noktada bir basınç vardır. İş Sağlığı ve Güvenliği konusunda basınç ise; normal hava basıncının (atmosfer basıncı) daha fazla veya daha az olması gereken veya olan işyerlerindeki basınçtır. Normal şartlarda hava basıncı 76 cm cıva basıncına eşittir. Atmosfer basıncından daha yüksek ya da daha düşük basınçlı yerlerde çalışan işçilerde; kalp, dolaşım, solunum rahatsızlıkları görülebilir. Normalde 4 N/cm 2 kadar basınç değişimi organizmada rahatsızlık hissi dışında sağlık sorunu oluşturmaz.

44

45 KİMYASAL FAKTÖRLER Bugün sanayide çok fazla sayıda kimyasal kullanılmaktadır. Kimyasallar işyeri ortamında iki fiziksel halde bulunurlar. 1- Katı (Toz) 2- Gaz Toz ve Gaz Ölçümlerine İlişkin Mevzuat

46 KİMYASAL FAKTÖRLER MAK Değerleri Çeşitli kimyasal maddelerin çalışma ortamında bulunması ile ilgili olarak aşağıdaki tanımlamalar kullanılmaktadır. Ülkelere göre her madde için bir değer söz konusudur. Kanserojen (Kanser yapan) maddelerin MAK değeri yoktur. MAC = MAK (Müsaade Edilen Azami Konsantrasyon) Günde 8 saat ve haftada 40 saatlik çalışma süresi için ortamda bulunmasına izin verilen ve çalışanların sağlıklarını bozmayacak maksimum konsantrasyondur. Hacim birimi ppm (cm 3 /m 3 ), Ağırlık birimi mg/m 3 ve Parçacık birimi ppm/m 3 tür.

47 TLV - Treshold Limit Value : Eşik Sınır Değeri TWA - Time Wieghed Avarage = Zaman Ağırlıklı Ortalama STEL - Short-term Exposure Limit =Kısa Süreli Maruziyet Sınırı KİMYASAL FAKTÖRLER TLV=ESD (Eşik Sınır Değer) Kimyasalların havada bulunmasına izin verilen ve uzun süreli,yinelenen maruziyetlerde herhangi bir işçide olumsuz etkiye yol açmadığına inanılan sınır değerdir. TLV-TWA =ESD-ZAO (Eşik Sınır Değer - Zaman Ağırlıklı Ortalama) Günde 8, haftada 40 saat çalışan işçinin bir kimyasala uzun süreli, tekrarlanan bir biçimde maruz kalması durumunda sağlığının zarar görmeyeceği düşünülen zaman ağırlıklı ortalama konsantrasyondur. TLV-STEL =ESD-KSMS (Eşik Sınır Değer-Kısa Süreli Maruziyet Sınırı) Bu değer, çalışma günü boyunca asla aşılmaması gereken ve 15 dakikalık maruziyet temelinde belirlenmiş zaman ağırlıklı ortalama sınır değerdir. Bu konsantrasyonlara maruziyet 15 dakikayı aşmamalı, günde 4 defadan fazla yinelenmemeli ve 2 maruziyet arası süre 60 dakikadan kısa olmamalıdır. TLV-C=ESD-TD (Eşik Sınır Değer-Tavan Değer) İşgünü boyunca hiçbir şekilde aşılmaması gereken değerdir

48 KİMYASAL FAKTÖRLER İnsan Neye, Nereye Baksa Kimyasallarla Karşılaşmaktadır! Evinin boyası, yalıtımı, aracının yakıtı, tırnağının ojesi, giysileri, yediklerinin tadı, ilaç, tarım ilaçları - suni gübreler, vücudunun varlığı

49 KİMYASAL FAKTÖRLER 1-Solunum yolu: Kimyasallar işyeri havasında toz, sis, duman, gaz ve buhar şeklinde dağılmış olabilir ve solunabilir. 2-Absorbsiyon: Deri yolu ile absorblanma genellikle sıvı haldeki kimyasalları için geçerli ise de, tozlarda eğer ter ile ıslatılırsa deriden emilebilir. Deride tahrişe neden olan NaOH, HCl, H2SO4 vb aşındırıcı maddelerin aksine bazı kimyasallarda herhangi bir tahriş hissedilmeyebilir. Bu da tehlikenin fark edilmemesine yol açabilir. Benzen, anilin, fenol gibi kimyasallar deriden kan dolaşımına geçer. Ayrıca gözler de sıçrama veya buhar şeklinde bulunan maddeleri absorbe ederler

50 KİMYASAL FAKTÖRLER 3-Sindirim yolu: Solunan havada bulunan tozların yutulması, Kimyasal bulaşmış ellerle temizlenmeden yemek yenilmesi, Sigara içilmesi veya Yanlışlıkla yutma yoluyla, gaz, toz, buhar, duman, sıvı veya katı maddeler vücuda sindirim yoluyla da girebilir Yukarıda belirtilen üç yolla vücuda giren kimyasallar dolaşım sistemine girerek bütün vücuda yayılır. Bu yolla sadece etkiye maruz kalan organ değil doğrudan bu etkiye hiç maruz kalmayan organları etkileyebilir ve plesenta yoluyla anne karnındaki bebeğe de geçebilir. Bütün bu yollarla vücuda giren kimyasallar çeşitli sağlık zararlarına neden olurlar.

51 KİMYASAL FAKTÖRLER Elde edilen veriler aşağıdaki yönetmelik ve tüzüklere göre değerlendirilir. Kanserojen ve Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik Parlayıcı, Patlayıcı, Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle Çalışılan İşyerlerinde ve İşlerde Alınacak Tedbirler Hakkında Tüzük İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü Mutajen: Biyolojide canlı organizmaların DNA veya RNA gibi hücresel bilgi ve yönetim zincirlerinin moleküler yapısını değiştirerek söz konusu organizmanın doğal olarak beklenen seviyenin çok üzerinde mutasyona uğramasına sebep olan fiziksel veya kimyasal etmenlerdir.

52 KİMYASAL FAKTÖRLER 1- KATI KİMYASALLAR (TOZLAR) Genel anlamda çeşitli büyüklükteki katı taneciklerin hava veya başka bir gaz ile karışım haline TOZ denir. Solunabilen tozların tane büyüklüğü 60 mikronun altındadır. Özellikle 5 mikrondan küçük zerrecikler, boyutlarına ve türlerine bağlı olarak akciğerlerin derinliklerine kadar ulaşabilir. Akciğer dokularına zarar verir ve çeşitli mesleki akciğer hastalıklarına yol açabilir. Tozların sağlık açısından en zararlı olanları 0,5 mikron ile 5 mikron arasında olanlardır. UYARI: Ortamda toz ölçümleri yapılmalı ve çalışanların biyolojik kontrolleri yapılmalıdır. Tozlar değişik gruplar altında toplanabilir. Organik Tozlar Bitkisel maddelerin oluşturduğu organik tozlar Sentetik bileşiklerin oluşturduğu organik tozlar Anorganik /İnorganik Tozlar Fibrojenik tozlar Toksik tozlar Kansorojen tozlar Radyoaktif tozlar Alerji yapan tozlar İnert tozlar

53 KİMYASAL FAKTÖRLER Toz Ölçümü: Prosesten çıkan toz tespit edilir ve çalışma ortamındaki miktarı özel cihazlarla belirlenir. Genellikle ölçüm sonucu mg/m 3 cinsinden tespit edilir.

54 Gazlar ve Buharlar Boğucu Gazlar Basit Boğucu Gazlar Havadaki oksijenin yerini alarak veya oksijenin konsantrasyonunu yaşam için yeterli olmayacak bir seviyeye düşürerek boğucu etki gösterirler. Bu tip gazlara karbondioksit, metan, etan, propan, bütan, hidrojen ve azot örnektir. Kimyasal Boğucu Gazlar Vücutta kimyasal reaksiyonlara girmeleri ile boğucu etki gösterirler. Bu tip gazlara karbonmonoksit, hidrojensülfür ve hidrojensiyanür örnektir. Tahriş Edici Gazlar Asidik özellikleri ve suda çözünürlükleri sebebiyle solunum sistemi üzerinde tahriş edici etki gösterir. Amonyak, kükürtdioksit, fosgen, klor, azot oksitleri ve asit buharları bu gruba girerler. Sistematik Etki Gösteren Zehirli Gaz ve Buharlar Vücudun belirli sistemleri üzerinde toksik etkisi yapan gaz ve buharlardır. Akciğer zarları üzerine tesir eder veya doğrudan dolaşıma girerler. Arsin, karbonsülfür bu gruba girerler. Fosgen nedir? Fosgen (Phosgene) plastik ve böcek zehiri yapımında kullanılan kimyasal bir maddedir. Oda sıcaklığında (21 derece), fosgen zehirleyici bir gazdır. Soğutarak ve basınçla fosgen gazı sıvıya dönüştürülebilir. Ref:

55 Narkotik Buharlar Maruziyet halinde uyuşukluk ve uyku hali verirler. Dikkatin dağılmasına sebep olduğundan kaza riskini artırır. Benzin, toluen, trikloretilen bu gruba girerler. Çözücüler Çözücüler, hem buharlarının solunması ile işçilerin sağlığı üzerinde olumsuz etkilere yol açmakta, hem de deri temasıyla endüstriyel dermatitlere yol açabilmektedirler. Bazı çözücüler ise deri yoluyla emilerek vücutta toksik etkiler göstermektedir. Fenol, nitrobenzen bu gruba girerler.

56 Primer Tahriş Ediciler Deri hastalıklarının %80 i bu tip maddelerden ileri gelirler. Temas edilmesi halinde deri yüzeyinin yağını alarak dış etkilere karşı korunmasız hale getirirler. Sert sabun, deterjan, asit ve alkeliler, reçineler, reçine yağları bu gruba girerler. Allerjen Maddeler Deri hastalıklarının %20 si bu tür maddelerle temas sonucu olur. Azot boyaları, kömür katranı türevleri bu gruba örnektir. İrritan gazlar: Deri ve mukoza üzerinde irritan etkiye sahiptir. Örnek: Kükürtdioksit, Azot oksitler, Amonyak vb. Mukoza veya sümükdoku[1] bazı iç organlar ve dışarıya açılan boşluklarda en dış katmanı oluşturan, ektodermik kökenli, kaplayıcı, sümük (mukus) salgılayan zar. Epitel bir yapıdır. Emilim ve salgılamada görev alırlar.

57 KİMYASAL FAKTÖRLER Gazların Ölçümü Prosesten kaynaklanan kimyasal gazların ölçülerek tespit edilmesi amaçlanır.

58 3-Biyolojik Tehlikeler Bazı çalışma ortamlarında parazitler ve mikroorganizmalar bulunabilir. Dericilik, hayvancılık ve tarım işleri gibi. Bu risklere bağlı olarak çeşitli rahatsızlıklar oluşabilir. Şarbon, burusella, hepatit, tüberkiloz vb. 4- Psikososyal Tehlikeler Çalışanlar arası ilişkilerin iyi olmadığı bir çalışma ortamı kişilerin sağlığını bozar. 5-Ergonomik Tehlikeler Çalışma çevresinin çalışana uygun olmadığı durumlarda iş kazaları ve meslek hastalıklarının ortaya çıkması kaçınılmazdır. Ergonomik koşulların sağlanması ve takibinin yapılması çok önemlidir.