pecya Tedaviye Dirençli Obsesif Kompulsif Bozukluklar ve Başaçıkma Stratejileri Oğuz KARAMUSTAFALIOĞLU ÖZET

Transkript

1 Tedaviye Dirençli Obsesif Kompulsif Bozukluklar ve Başaçıkma Oğuz KARAMUSTAFALIOĞLU ÖZET Obsesif kompulsif bozuklukta direnç kavram ı, dirençte etkili olabilecek faktörler, etkili farmakoterapötik ve kognitif-davranışçı tedaviler gözden geçirilmi ştir. Anahtar kelimeler: Düşünen Adam; 1999,12 (1): SUMMARY The concept of resistance, the factors influencing resistance in obsessive compulsive disorder and ellicient pharmacotherapeutic and cognitive behavioral approaches have been reviewed. Key words: GİRİŞ Geçen 10 y ıl içerisinde obsesif kompulsif bozukluğun anlaşılmas ı ve tedavisiyle ilgili bilgilerimizde belirgin bir artış olmuştur. Bilimsel ilginin artmasıyla birlikte gizli kalan birçok nokta aç ığa çıkmaya başlamıştır. Bu doğrultuda obsesif kompulsif bozukluğun daha önce dü şünülenden çok daha s ık olduğu ve hayat boyu yayg ınlığının % 2 civarında olduğu öne sürülmü ştür (1 '2). Obsesif kompulsif bozuldulda ilgili fark ındalığın artmas ı etkin yeni tedavi yakla şımlarını bütünle ştirmiş, fakat tüm bunlara ra ğmen tedaviye dirençli olgularla da karşı karşıya gelinmektedir. Obsesif kompulsif bozuklukta, di ğer anksiyete bozukluklar ına göre plasebo yan ıtının düşük olması da bu bozukluğun dirençli doğasına işaret etmektedir (3). Bunun yanıs ıra panik bozukluk ve depresyona göre tedavi cevab ı alınmas ı daha uzun süreli farmakote- Bakırköy Ruh ve Sinir Hastal ıkları Hastanesi 12 rapi gerektiği de bildirilerek gene tedaviye yan ıt alımının güçlüğüne işaret edilmektedir (4). Tedaviye dirençli kavram ının obsesif kompulsif bozuklukta ne anlama geldiğini dikkatle tan ımlamak gerekir (Rauch ve Jenike 1994). Tedaviye dirençli obsesif kompulsif bozukluklar uygun ilk a şama tedavisine rağmen tatmin edici yan ıt alınamayan obsesif kompulsif bozukluklar olarak tarumlan ır (5). Uygun ilk aşama tedavisiyle kastedilen farmakoterapide kullamlan serotonerjik ajanlar ve davran ış tedavisi olarak uygulanan yüzle ştirme ve cevap engellenmesi teknilderidir. İlk aşama tedavisinin aynntılanna yaz ının daha sonraki bölümlerinde de ğinilecektir. Tatminsiz yan ıtla ne kastedildiği de aç ıklanmas ı gerekecek diğer bir önemli noktadır. Obsesif kompulsif bozukluğu değerlendirmede kullan ılan ölçeklerden Yale-Brown Obsesif Kompulsif Değerlendirme Ölçe ği klinik düzelmeyi ölçmeye duyarl ı olup 1993 yılında Kara-

2 Tedaviye Dirençli Obsesif Kompulsif Bozukluklar ve Ba şaçikma Karamustafahoğlu Tablo 1. İlk aşama tedavisi Öneri Doz Süre (mg/gün) Klomipramin Fluoksetin Fluvoksamin Sertralin Paroksetin Yüzle ştirme ve çevap engellenmesi hafta ve üzeri hafta ve üzeri hafta ve üzeri hafta ve üzeri hafta ve üzeri 20 hafta ve üzeri mustafal ıoğlu ve ark. tarafından Türkçeye geçerlilik ve güvenirlik çalışmas ı yapılmış bir ölçektir (6). Maksimum skoru 40 olan bu ölçekle, tedavi edilmemiş obsesif kompulsif bozukluk vakaları civarında puan al ırlar (7). Tatminsiz yan ıt bu ölçekle en az 12 puan almak veya toplam skorda % 25'den daha az bir düzelme göstermek olarak tan ımlanabilir (Goodman ve Price). Obsesif kompulsif bozuklukta ilk aşama tedavisi Serotonerjik ajanlarla farmakoterapi, yüzle ştirme ve cevap engellenmesi tekni ğinden oluşan tedaviler obsesif kompulsif bozuklukta etkinli ği gösterilmiş tedavilerdir (8). İlk aşama tedavisinde önerilen yöntem veya ajanlar ve en az uygulanmas ı gerekecek zaman birimi Tablo 1' de gösterilmektedir. Tedaviye dirençli obsesif kompulsif bozuklu ğun yaygınlığın ı tesbit etmeye yönelik bir çal ışma yapılmamıştır. Obsesif kompulsif bozuklu ğu olan hastalardan hiç tedaviye ba şvurmayanlar, tedaviye ba ş- vuran fakat ilk a şama tedavisini tamamlamayanlar ve başta davran ış tedavisi bölümü olmak üzere ilk aşama tedavisini rededenler söz konusu olabileceğinden tedaviye dirençli obsesif kompulsif bozukluk konusunda kesin bir rakam elde etmek çok güçtür. Fakat serotonerjik ajanlarla yap ılan çal ışmalarda % 40 hastan ın monoterapiye dirençli olmas ı tedavi cevab ında dikkate al ınmas ı gerekecek bir noktad ır (8). Tedaviye dirençli hastalarda neler gözönüne al ınmalıd ır? Obsesif kompulsif bozukluk tan ısının doğru konulmas ı gerekmektedir. Obsesif kompulsif bozukluk olmadığı halde yanl ış olarak obsesif kompulsif bozukluk tan ısı alan hastalar antiobsesyonel farmakoterapi ve davran ış tedavisinden fayda görmezler (9). Hezeyanlarla seyreden psikotik hastal ıklar, girici düşünceler ve sterotipilerle seyreden organik ak ıl bozuklukları, davranış bozuklukları ve hudut ki şilik bozukluğu, madde kötüye kullan ımı ve bağmılılığı, diğer anksiyete bozukluklar ı, duygudurum bozuklukları (özellikle ruminasyonlarla olan), impuls kontrol bozukluklar ı, yeme bozukluklara ve obsesif kompulsif ki şilik bozukluklar ı yanlışlıkla obsesif kompulsif bozukluk tan ısı alabilir (5). Antiobsesyonel farmakoterapi uygulamasmda ilk aşama tedavisinde yer alan bir farmakoterapötik ajan seçilmeli; ajan yeterli süre ve doz kullan ıp kullanmadığı değerlendirilmelidir. Eğer ajan kesildi ise bu ajan etkisiz oldu ğu için mi, ya da yan etkilerinin tolere edilmesinde güçlük oldu ğu için midir sorular ı- nın cevab ı tayin edilmelidir. Davranip tedavisi uygulanması en az 20 seans yap ılmış olmalıdır ve s ık aral ıklarla uygulanmal ıdır. Duygudurum bozuklukları, diğer anksiyete bozuklukları, organik akıl bozukluklar ı, madde kötüye kullanımı, obsesif kompulsif spektrum bozukluklar ı ye kişilik bozuklukları obsesif kompulsif bozuklukla komorbidite gösterebilir. Obsesif kompulsif bozukluk semptomlar' e şlik eden diğer psikiyatrik durumlar tedavi edilmediğinde s ıklıkla tedaviye yan ıts ızdır (10) Aile ve çevre ilişkileri obsesif kompulsif bozukluklu hastalarda çok önemlidir. Aile bireylerinin tedaviye yaldaşım biçimlerinde hastan ın obsesyon ve kompulsiyonlarma uyumlu davranmalar ı tedaviye direnci artırabilir (11). Mevcut ve geçmi ş taciz öyküsü de obsesif kompulsif bozuklukta dü ş Mülenden yayg ın bulunmuş olup travmaya maruz kalmak çevreyle ilişkileri etkileyecek ve çözümlenmemesi durumunda tedaviye dirence katk ıda bulunacaktır (12). Sadece obsesyonu olan hastalar, obsesyon ve kompulsiyonlarla ilgili aşırı değerlendirilmi ş fikirlerin mevcudiyeti, primer obsesif yava şlık gibi tablolarda obsesif kompulsif bozuklukta tedaviye dirence katkıda bulunabilir (13). Farmakolojik tedaviler Obsesif kompulsif bozuklann birinci a şama farmakotçrapisinde serotonin geri al ım inhibitörleri ilk 13

3 Tedaviye Dirençli Obsesif Kompulsif Bozukluklar ve Ba şaçdcma Karamustafalıoğlu plandadır. Trisiklik bir serotonin geri al ım inhibitörü olan klomipramin ve seçici geri al ım inhibitörleri olan fluoksetin, fluvoksamin, paroksetin ve sertralin bu listede yer al ırlar. SSRI'lar OKB tedavisinde tek ajan olarak kullaruld ıklannda % ba şarı gösterirler (8). Klomipramin serotonerjik olmayan reseptörlere de afinite gösterdi ğinden yan etkileri daha fazla görülür (14). Bunun yan ısıra, en çok kullan ılmış antiobsesyonel ajan olarak antiobsesyonel etkisi en iyi bilinen ilaç olduğu kabul edilebilir (15). Birinci aşama tedavisinde SSRI optimal dozlarda en az 12 hafta kullan ılmalıdır. Bir SSRI başarılı olmazsa başka bir SSRI denenir. Kullan ılacak 3 de ğişik ajandan birinin klomipramin olması önerilmektedir. 3 ajan da s ırasıyla başarısız olursa daha sonra izah edilecek olan farmakolojik stratejiler dü şünülür. Güçlendirme stratejileri Serotonerjik ajanlar F enf luramin: Amfetamin analo ğudur. Serotonin salınımı yapan ve geri al ım ını inhibe eden bir ajandır. Günde mg eklendi ğinde faydal ı olduğu bildirilen olgular mevcuttur. Kulak çmlamas ı ve seksüel impulsivite yan etkisidir (16). Triptofan: Günde mg L-triptofan ilavesiyle klinik düzelme gösteren olgular bildirilmi ştir (17) Buspiron: Kısmi 5-HT1A agonistidir. 30 mg/gün dozunda en az 8 hafta süreyle kombine edilmelidir. 8 haftadan daha k ısa süreli tedavi program ı fayda sağlamamaktad ır (18). SSRPlarzn kombinasyonu Farkl ı SSRI'lann kombinasyonu denenmi ştir. Klomipramin tedavisine dirençli OKB vakalar ına SSRI eklendiğinde olumlu yanıt bildirilmiştir (19). Bu tarz kombinasyonlardan SSRI'lann klomipraminin kan düzeyini çok art ırdığı unutulmamal ıdır (213). MIZAÇ DÜZENLEY İCİLER İ Lityum Hermesh ve ark. (21) 1990'da klomipramine lityum ilavesinin obsesif kompulsif semptomatolojiyi düzeltmede OKB hastalar ına lityum ilavesinin plasebodan etkili olmadığını gösterdi. Lityum augmentasyonun etkili olduğunu bildiren olgu yay ınları olmakla birlikte mevcut veriler lityum augmentasyonunu çok ümit verici göstermemektedir. -Karbamazepin ve valproik asit Nörolojik anormalite ve impulsivitenin ön planda olduğu vakalarda önerilmektedir (23). DOPAMİN BLOKERLER İ Pimozid, haloperidol ve risperidone gibi ajanlar kullanılır. Mc Dougle ve ark. bu konuda ilk formel çalışmayı 1990'da gerçekle ştirmiş ve 2 mg pimozid ilavesiyle olumlu yan ıt almışlardır (24). Jacobsen ve ark. (25) 1995'de 1-6 mg aras ında dozlarda risperidone ilavesiyle olumlu yan ıt almışlardır. Dopamin blokerleri tik bozuklu ğu, vücut dismorfik bozuklu ğu veya trikotilomanisi mevcut hastalarda etkisini göstermektedir (26). MONOTERAP İLER DİĞER FARMAKOLOJIK AJANLAR MAOI İnatç ı OKB hastalar ında irreversibl MAOI al ınan yanıt bilinmemektedir. 1992'de yap ılan bir kontrollü çalışmada fenelzin-klomipraminle kar şılaştırılmış ve benzer etkinlikte olduklar ı saptanm ıştır (27). Moklobemidin ise sadece simetromanisi olan OKB'lerde etkili olabilece ği saptanm ıştır. VENLAFAKS İN İnatç ı OKB'lerde etkinli ği bilinmemektedir. 1996'da yapılan kontrollü çalışmada OKB için plasebodan anlamh derecede etkili bulunmu ştur. BUSPİRON Kısmi 5-HT1A agonistidir. Tek başına kullanıldığı kontrollü çal ışmaların bazılarında etkili bulunmuştur (28). LİTYUM Tek başına OKB tedavisinde etkisizdir. Manik depresif alt grubu hastalarda etkili olabilir (9). 14

4 Tedaviye Dirençli Obsesif Kompulsif Bozukluklar ve Ba şaçikma Karamustafahoğlu KLONİDİN OKB monoterapisinde bilhassa güç tolere edilen ataksi ve sedasyon yan etkileri sebebiyle etkisiz bulunmuştur (5). KLONAZEPAM GABA'erjik benzodiazepindir. Anksiyolitik etkisinin yan ıs ıra serotonerjik sisteme etkilidir. 0.5 mg'dan başlayıp antiobsesyonel kullan ımda 5 mg'a ç ıkılabilir. Klinik etkisi erken ç ıkar ve SSRI'lan tolere edemeyen hastalarda iyi bir alternatiftir (29). PS İKOSTİMULANLAR İnatç ı OKBlerde kullan ılabilir. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozuklu ğu ve impulsivite gösteren hastalarda kullan ılabilir (I ). Kronik amfetamin vemetifenidat kullan ım ı OKB hastalar ında ritüel ve OKB benzeri semptomlar' provake edebilir (30). IV KLOMİPRAMİN 350 mg/gün kadar infüzyonlan 14 kez tekrarlamr. Oral tedaviye göre etkili bulunmakla birlikte kontrollü çal ışma yoktur (31). ANTİANDROJENLER Antiandrojenlerin etkili oldu ğunu bildiren olgu yayınları mevcuttur. Feminizan etkileri erkeklerde kullan ımı kısıtlar. İleri ara ştırmalar gereklidir (9). TRAZODON Zayıf SSRI 5-HT2 antagonisti. SSRI dirençli olgularda yüksek dozlarda etkinli ği bildirilmi ştir (32). DİĞER AUGMENTASYON STRATEJILER' - Klonidin: OKB ve Tourette sendromlu hastalarda kullanılmıştır. Augmentasyon için klomipramine mg dozunda eklenmi ş ve etkili bulunmu ş- tur (5). - Clonazepam: OKB ve tik bozuklu ğu olan hastalarda etkili olabilir (I ). Davranış tedavisi Obsesif kompulsif bozuklukta davran ış tedavisinin etkinliği değişik çalışmalarla gösterilmi ştir (33). Davran ış tedavisinde tedaviye direnç hasta veya tedavi eden hekimden kaynaklanmaz. Davran ış tedavisi fikrine direnin sonucudur. Davranış tedavisine dirençle ba şa çıkmanın en önemli yönlerinden biri eğitimdir. Klinisyen davranış tedavisini iyi bilmelidir. Hastaya yüzle ştirme ve cevap engellemesi tekni ği iyice anlatılmah daha önce uygulanm ış populasyonla kar şı karşıya getirilmelidir. Bu konuda yaz ılmış bro şürler varsa yardımda etkili olabilir. Aileden bir bireyin koterapist olmas ı tedavide çok etkilidir. Ailede olu şmuş patolojik düzenekler de değiştirilmelidir. Baz ı davranış tedavilerinin belirli ortamlarda gerçekle ştirilmesi gerekebilir (34). Kirlilik obsesyonu ve temizleme kompulsiyonu olan hastalar davran ış tedavisi için çok uygundur. Kontrol etme kompulsiyonu olanlar davran ış tedavisine güç yan ıt verirler (35). Kognitif tedavi Obsesif kompulsif bozuklukta kognitif tedaviler primer olarak emosyonel ve anksiyete bozukluklar ına yaklaşımdan temellerini al ırlar. OKB'nin anksiyete komponentinin hastalar ının hatal ı inançlann ın değiştirilmesiyle yeniden uyarlanmas ı temel al ınır. Birçok obsesyon ve kompulsiyonda kognisyonlar arac ı olmakla birlikte vurma, dokunma ve sayma gibi baz ı kompulsiyonlarda bu durum söz konusu değildir. OKB'li hastalar tehlikenin olu şma ihtimalini veya tehlikenin sonuçlar ını abartılı olarak alg ılayabilir. Hasta benzer şekilde sorumluluk düzeyini veya sorumluluklarının sonucunu abart ılı olarak alg ılayabilir. Bu hatal ı önseziler sonras ında anksiyete ortaya ç ıkar ve birey anksiyeteden kaç ır mak için obsesif kompulsif davran ışlar sergiler (36). Kognitif yakla şımın etkinliğini test eden çal ışma sayıs ı çok azd ır. Kognitif tedavilerle ilgili ilk çal ışma 1980'de Emmelkamp taraf ından yap ılmıştır (37). 1988'de Emmelkamp kognitif tedavileri yüzle ştirme kadar etkili bulmu ştur (38). 1991'de Emmelkamp ve Beens (39) kognitif tedavilerle davran ış tedavileri aras ında fark bulamam ıştır. Her iki tedavinin de birlikte uygulanmas ıyla, davran ış tedavisinin tek uygulanmas ı da farkl ılık göstermemiştir. Kognitif tedavi alan hastalarda irrasyonel dü şünceler daha fazla azalm ıştır. 15

5 Tedaviye Dirençli Obsesif Kompulsif Bozukluklar ve Ba şaplana Karamustafalıoğlu Sonuç olarak, obsesif kompulsif bozuklukta tedaviye dirençle kar şılaştırdığımızda de ğişik alternatifler söz konusudur. Tan ı, komorbidite, aile çevresi ve sosyal çevre gözönüne al ınarak farmakoterapiler, kognitif ve davran ışçı tedavilerin uygun kombinasyonu tedavide dü şünülmelidir. KAYNAKLAR 1. Karno M, Golding JM, Sorensen SB, et al: The epidemiology of obsessive compulsive disorder in five US communities. Arch Gen Psychiatry 45: , Robins JN, Helzer JE, Wrissman MM, et al: Lite time prevalence of specifıc psychiatriç disorders in three sites. Arch Gen Psychiatry 41:949-58, Mavissakallion MR, Jones B, Olson S: Absence of plasebo response in obsessive compulsive disorder. J Nerv Ment Dis 178:268-70, Lenike MA: Management of patients with treatment resistant obsessive compulsive disorder, in Current Treatments of Obsessive Compulsive Disorder. Pato MT, Zohor J (eds). Washington DC, American Psychiatric Press 1991; p Rauch SL, Jenike MA: Management of patients with obsessive compulsive disorder: concepts and strategies, in Current Insights in Obsessive Compulsive Disorder. Hollander E, Zohor J, Marazatti D, Oliver B (eds). John Wiley and Sons Ltd 1994; p Karamustafal ıoğlu O, Üçışık M, Ulusoy M, Erkmen H: Y- BOCS ölçeği güvenirlik geçerlik çal ışmas ı. 29. Ulusal Psikiyatri Kongresi Kitab ı. 1993; s Goodman W, Price L: Assessment of severity and change in obsessive compulsive disorder. Psychiatry Clin North Am 4:861-69, Goodman WK, Mc Dougle CJ, Price LH: Pharmacotherapy of obsessive compulsive disorder. J Clin Psychiatry 53(Suppl): 29-37, Aronowitz BR, Hollander E: Treating the treatment resistant patient. In Obsessive Compulsive Spectrum Disorders. Edited by den Boer JA, Westenberg HGM. Amsterdam, Syn-Thesis Publishers 1992; Hollander E, Wong C: Developments in the treatment of obsessive compulsive disorder. Primary Psychiatry 2:1-24, Mehta M: A comparative study of family based and patient based behavioral management in obsessive compulsive disorders. Br J Psychiatry 157:133-35, Stein MB, et al: Childhood physical and sexual abuse in patients with anxiety in a community sample. Am J Psychiatry 153:275-77, Foa EB: Failure in treating obsessive compulsive. Behav Res Therapy 17:169-76, Pigott TA, Pato MT, et al: Controlled comparison of clomipramine and fluoxetine in the treatment obsessive compulsive disorder: behavioral and biological results. Arch Gen Psychiatry 47:926-32, Clomipramine Cellaboretime Study Group: Clomipramine in the treatment of patients with obsessive compulsive disorder. Arch Gen Psychiatry 48:730-38, Hollander E, Liebowitz MR: Augmentation of antiobsessional treatment with fenfluramine. Am J Psychiatry 145: , Rasmussen SA: Lithium and tryptophan augmentation in clo- mipramine-resistant obsessive compulsive disorder. Am J Psychiatry 10: , Jenike MA, Baer L, Buttolph L: Buspirone augmentation of fluoxetine in patients with obsessive-compulsive disorder. J Clin Psychiatry 52:13-14, Simeon JG, Thatte S, Wiggins U: Treatment of adolescent obsessive compulsive disorder with clomipramine-fluoxetine combination. Psychopharmacol Bull 26:285-90, Aranow RB, Hudson SI, et al: Elevated antidepressant plasma levels after addition of fluoxetine. Am J Psychiatry 146:911-13, Hermesh H, Aizenberg D, Munitz H: Trazodone treatment in clomipramine-resistant obsessive-compulsive disorder. Clin Neuropharmacology 13:322-28, Mc Dougle CJ, Price LH, Goodman WK, et al: A controlled trial of lithium augmentation in fluvoksamine-refractory obsessive compulsive disorder: Inek of eff ıcacy. J Clin Psychophannacol 11:175-84, Deltito JA: Valproate pretreatment for the difficult to treat patient with OCD. J Clin Psychiatry 11:500, Mc Dougle CJ, et al: Neuroleptic addition in fluvoksaminerefractory obsessive compulsive disorder. J Clin Psychiatry 5:652-54, Jacobsen FM: Risperidone in the treatment of affective illness and obsessive compulsive disorder. 9:423-29, Stein D, Hollander E: Low dose pimozide augmentation of serotonin reuptake blockers in the treatment trichotillomania. J Clin Psychiatry 53:123-26, Vallaje J, et al: Clomipramine versus phenelzine in obsessive compulsive disorder: A controlled trial. Br J Psychiatry 161:665-70, Murphy DL, et al: Obsessive compulsive disorder: treatment with serotonin selective uptake inhibitors, azapirones and other agents. J Clin Psychopharmacol 10:91-100, Hewlett HM: Clonazepam treatment of obsesions compulsions. J Clin Psychiatry 51:158-61, Koizumi HM: Obsessive compulsive symptoms following stimulants. Biol Psychiatry 20: , Koran LM, et al: İntravenous clomipramine for obssesive compulsive disorder. J Clin Psychopharmacol 14:216-18, Jenike MA: Approaches to the patient with treatment refractory obsessive compulsive disorder. J Clin Psychiatry 51 (Suppl 2):15-21, Foa EB, Wilson R. Stop obsessing. Newyork, Bantam Books, Steketee GS: Treatment of obsessive compulsive disorder. Newyork, Guilford, Salkowskis PM, Westbrook D: Behaviortherapy and obsessional ruminations: can failure be turned in to success? Behav Res Ther 27:149-69, Van Oppen P, Emmelkamp PMG: Behavior and cognitive therapy for obsessive compulsive disorder. In Obsessive Compulsive Spectrum Disorder. Edited by den Boer JA, Westenberg HGM. Amsterdam, Syn-thesis Publishers, 1997; Emmelkamp PGM, et al: Contributions of self-instructional training to the effectiveness of exposure in vivo: A comparison with obsessive compulsive patients. Beh Res Ther 18:61-6, Emmelkamp PGM, Visser S, Hoekstra R: Cognitive therapy vs exposure in the treatment obsessive compulsives. Cognitive Therapy and Research 12:103-14, Emmelkamp PGM, Beens H: Cognitive therapy with obsessive compulsive patients: A comparative evaluations. Beh Res Ther 29: ,