BR KTAP NCELEME ÇALIMASI ÖRNE OLARAK MEB LSE 1. SINIF FZK DERS KTABININ ELETREL OLARAK NCELENMES

Transkript

1 BR KTAP NCELEME ÇALIMASI ÖRNE OLARAK MEB LSE 1. SINIF FZK DERS KTABININ ELETREL OLARAK NCELENMES Yasin ÜNSAL * Bilal GÜNE** Özet Bu çalma, lise 1. snflarda okutulmak üzere, Millî Eitim Bakanlnca hazrlanm ve yllar arasnda temel ders kitab olarak okutulmas uygun görülmü olan fizik ders kitabnn; bilimsel içerik, eitsel tasarm, kitap düzeni, bilgi eksiklii, dil ve anlatm yönlerinden eletirel bir bak açsyla incelenmesine dayanmaktadr. Bu amaçla, söz konusu ders kitab, bir kitap inceleme çalmas örnei olarak incelenmitir. Elde edilen bulgular çözüm önerileriyle birlikte sunulmutur. Anahtar sözcükler: Lise, fizik, ders kitab, kitap inceleme. Abstract This study is based on the examination of the high school 1st grade physics textbook, prepared and approved by the Ministry of National Education as essential physics textbook between 1986 and 1997 school years, in the terms of educational design, book layout, information load, language and expression method. For this purpose, this physics textbook has been examined as an example of the textbook examination study. The results have been presented along with the suggestions. Key words: High school, physics, textbook, textbook examination. Fen bilimleri, kiinin yaantsn etkiledii ölçüde önem ve deer tar. Toplum ve çevre kalknmasnn temeli, fen dersleri ile atlr. Bu derste çocuklar, içinde yaadklar doay bilimsel yönden ele alp inceleme frsatn elde ederler (Akgün, 1996). Fen bilimleri emsiyesi altnda ise fizik biliminin önemli bir yeri vardr. Fen bilimlerini oluturan sac ayandan biri olan fiziin öretiminde, temel kaynak olarak kullanlan ders kitaplar hazrlanrken, belli kriterlerin göz önünde bulundurulmas gerekir. Etkili bir fizik kitab, örencinin derse olan ilgisini çekmeli, merak uyandrmal ve elenceli bir ekilde konular sunabilmelidir. Bu amaçla American Association for the Advancement of Science (A.A.A.S) tarafndan hazrlanan Proje-2061 de, ders Yazma Adresi: * Ar. Gör. Yasin Ünsal ve ** Doç. Dr. Bilal Güne, Gazi Üniversitesi Gazi Eitim Fakültesi Orta Öretim Fen-Matematik Alanlar Eitimi Bölümü, Teknikokullar/Ankara

2 kitaplarnn deerlendirilmesinde kullanlabilecek birtakm eitimsel kriterler belirlenmitir ( Ders kitaplar, öretim programlarnda yer alan konulara ait bilgileri plânl ve düzenli bir biçimde inceleyip açklayan, bilgi kayna olarak örenciyi dersin hedefleri dorultusunda yönlendiren ve eiten temel dökümanlardr. Ders kitaplar, bir ders içinde kullanlan ve o dersin süreç içinde gelimesinde, o dersin bilgi ve uygulamaya, yaama dönük açlmnda rol oynayan temel araçlardr. Hazrlanlarnda ve düzenlenmelerindeki sürekli denetimlilik özellii, olgunlama ve gelitirilme yolunda geçirdikleri süreçlerin çok sayda olmas, titiz ve özenli çalma gerektirici nitelikleri yönünden emek ve ilevsel deeri yüksek, kalc birer ürün olma özelliini tarlar (Güçlü ve arkadalar, 2001). Basl materyaller grubuna giren ders kitaplar, en eski ve en yaygn biçimde kullanlan eitim kaynaklardr. Basl materyallerin en önemli avantaj, bireyin bir bilgiyi, defalarca tekrar etmesine ve bamsz çalmasna olanak vermesidir. Ders kitab; bireyler, aileler, toplum ve ulus üzerinde brakt etkilerden dolay eitim ve öretimin en önemli ögelerinden biridir (Ataman ve arkadalar, 2001). Kitaplarn, örenciler açsndan bakldnda çok yararl materyaller olduu üphesizdir. Kitap sayesinde örenci, öretmenin anlattklarn, istedii zaman, istedii yerde ve istedii tempoda tekrar etme imkânna kavuur (Küçükahmet, 2000). Bir yazl materyalin (ders kitab, ders notlar, klavuz kitaplar, okul gazetesi, bildiriler vs.) öretim etkililii özellikle üç temel deikene baldr: (1) materyalin okunabilirlik düzeyi, (2) materyalin içerii ve (3) materyalin tasarm (düzenlenmesi, d görünümü). Yazl materyaller, görünüm tasarm açsndan ele alndnda, herhangi bir mesajn tasarm ile ilgili bütün ilkeler yazl materyallerin tasarm için de geçerlidir (Yaln, 1999). Türk Standartlar Enstitüsü, kitaplarda olmas gereken standartlar, 21 Nisan 1992 tarihinde çkard TS standard ile belirlemitir. Ders kitaplar, öretimde öretmenin gücünü daha iyi kullanmasna olanak verir. Ders kitaplarnda, konu ya da ünite balangcnda örencilerin dikkat ve ilgisini o konuya çekmek, onlar istekli klarak hazrlamak, ünite sürerken davrann kazandrlmas aamasndaki örenme yaantlarn sunmak ve ünite sonunda kontrolü ve pekitirmeyi salamak amaçlaryla örencinin gözlem, deney ve aratrma yapmasna ve belli sonuçlara kendi kendine ulamasna frsat verilmelidir (Kaptan, 1999). Ülkemizde, Millî Eitim Bakanl na bal örgün ve yaygn eitim kurumlarnda okutulacak ders kitab, temel ders kitab, i ve ilem yapraklar ile öretmen klavuz kitaplarnn niteliklerinin belirlenmesi,

3 hazrlanmas, incelenmesi, yaymlanmas ve datlmas ile ilgili tüm hükümler, Millî Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnca hazrlanm olan Ders Kitaplar Yönetmelii nde belirtilmitir. Ülkemizde, hazrlanan ders kitaplarnn örgün eitim kurumlarmzda okutulmadan önce, Millî Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl ndan onay alma zorunluluu bulunmaktadr. Ayrca, bir ders kitabnn baars, genel olarak, fiziksel özellikler (fiziksel standartlara uygunluk), eitsel tasarm (içerik-sunum sralamas), görsel sunum ve dil, anlatm (ifade gücü), imlâ olmak üzere dört ana kritere göre incelenmesiyle anlalabilir. Bu kriterleri geniletmek mümkündür; ancak çalmann çerçevesi, bu temel ölçütlere dayanmaktadr. Bu çalmann temel amac; söz konusu ders kitabn, baarl ya da baarsz eklinde yarglamak deil, yapc eletirilerle, daha iyiyi, daha mükemmeli yakalamak için millî eitimimize katkda bulunmaktr. Üstelik, incelenen ders kitabnn okutulma süresini doldurmu olmas nedeniyle, ticarî olarak ypranma riski ortada bulunmamakta; çalmann bundan sonra hazrlanacak ders kitaplarna bir nebze k tutmas amaçlanmaktadr. Benzer amaçlarla son yllarda, eitim uzmanlar tarafndan hazrlanan kitap inceleme çalmalarna (Balant, 2000; Çepni ve dierleri, 2001; Ünsal ve Güne, 2002; Eyidoan ve Güneysu, 2002; Aycan ve dierleri, 2000; Aknolu ve dierleri, 2002; Ünsal ve Güne, 2003a; Ünsal ve Güne, 2003b; Hler, 2003; Ünsal ve Güne, 2004) hz verilmesi eitim alannda sevindirici bir gelime olarak göze çarpmaktadr. Amaç ve Yöntem Bu aratrmayla, lise 1. snflarda, yllar arasnda temel ders kitab olarak okutulmak üzere Millî Eitim Bakanlnca hazrlanm olan fizik ders kitab; bilimsel içerik, eitsel tasarm, kitap düzeni, bilgi eksiklii, dil ve anlatm yönlerinden eletirel bir bak açsyla iki fizik alan eitimcisi tarafndan incelenmitir. Ortaya çkarlan sonuçlar, eletirel bir bak açsyla, bölüm bölüm ele alnarak, çözüm önerileriyle birlikte sunulmutur. Bulgular Bu kitapta yer alan konular srayla: Ölçme ve Birim Sistemleri, Kuvvet, Hareket (Bir Doru Boyunca Hareket), Newton un Hareket Kanunlar, Yeryüzünde Hareket ve Genel Çekim, Hmpuls ve Momentum ve Enerji balklar altnda yedi ünite hâlinde yer almaktadr. lk olarak bilimsel içerik bakmndan üniteleri ele alalm: Kuvvet ünitesinde 17. sayfada; Buradan dönme noktasna olan uzakln azaldkça kuvvetin büyüdüü ve her durumda, F.d (kuvvet x kuvvet kolu) çarpmnn sabit olduu görülür. eklinde bir ifade bulunmaktadr. Hfade, fiziksel manada hataldr; çünkü momentin tanm yanl verilmektedir. Moment, kuvvetin cisimlere uygulanmasyla cisimde meydana gelen dönme etkisidir (Serway, 1995). Moment, vektörel bir büyüklüktür ve iddeti; GÆ=FÆ. d formülüyle bulunur. Yine, Kuvvet ünitesinde 23. ve 24. sayfada Kütle ve Arlk Merkezi ile ilgili olarak;

4 Kat bir cismin, çok küçük parçacklardan meydana geldiini düünebiliriz. Bu parçacklara etki eden yer çekimi kuvvetleri, paralel ve ayn yönlü kuvvetler olarak kabul edilebilir. Bu paralel kuvvetlerin bilekesi cismin arldr. Bilekenin uygulama noktas da arlk merkezi olur. cümlesi üzerinde duralm. Buradaki bilimsel hata; örenciler tarafndan, cismin tüm arlnn sanki arlk merkezinde toplanyormu gibi alglanma tehlikesidir. Problemlerde kolaylk olsun diye, çou zaman cismin tüm arlnn arlk merkezinde topland kabul edilir; ancak gerçekte durum böyle deildir. Cisimlerin veya sistemlerin, dengede kald nokta, o cismin veya sistemin arlk merkezidir. Benzer ekilde Newton un Hareket Kanunlar ünitesinde, sayfa 61 de yer alan ekil (Oekil 1) hataldr; çünkü cismin son konumu ile çkaca maksimum yükseklik birbirine kartrlmtr. Sürtünme ihmal edilirse hareket sonsuza kadar devam edecektir. Ancak ekil; cisim sanki asl kalyormu gibi bir yanlla meydan verebilir. ekil 1. Kitab/n 61. sayfas/nda yer alan Newton un Hareket Kanunlar konusu ile ilgili 4ekil. Sayfa 162 de Enerji ünitesinde bulunan, Yeryüzü Yaknlarnda Yer Çekimi Potansiyel Enerjisi konusu içerisinde; Yeryüzünden belli bir yükseklikte bulunan, yere göre çok küçük kütleli bir cisim serbest braklrsa, yer e doru düecektir. denilmektedir. Ayrca ifadeyi destekleyen Oekil 2 nin açklamasnda da cismin serbest brakld belirtildii hâlde, ekilde ilk hza sahip olduu gösterilmektedir. Serbest düme, ilk hzn sfr olduu bir düey at hareketidir. Dolaysyla, ekillerle ifadeler uyumlu olmaldr.

5 ekil sayfada yer alan Yeryüzü Yaknlarnda Yer Çekimi Potansiyel Enerjisi konusu ile ilgili 4ekil. kinci olarak kitap, dil ve anlatm bakmndan incelendiinde sayfa 1 de Ölçme konusu ile ilgili olarak: uçaklar kara tat vastalarndan daha hzl gibi ifadeleri kullanrz. eklinde bir ifade bulunmaktadr. Buradaki, kara tat vastalar ifadesi yanltr. Tat zaten vasta ile e anlaml bir kelimedir. Bu nedenle, bu ifade yerine kara tatlarndan ifadesi kullanlmaldr. Benzer ekilde, Kuvvet ünitesi içerisinde, 5. sayfada vektörlerle ilgili olarak; Vektörel büyüklükler bir ok iareti(æ) ile gösterilirler. denilmektedir. Oysa ifade, Vektörel büyüklükler, vektörel özellie sahip büyüklüün sembolü üzerine yerletirilen bir ok iareti (Æ) ile gösterilir. eklinde olmaldr. Sayfa 6 da Vektörler konusu ile ilgili olarak verilen örnekte, rüzgârn, kuzeyden güneye doru, 30 m/s hzla estiinden bahsedilmektedir; oysa verilen ekle göre rüzgârn esme yönü, güneyden kuzeyedir (Oekil 3). ekil 3. Kitab/n 6. sayfas/nda yer alan Vektörler konusu ile ilgili 4ekil. Ayn ünite (Kuvvet) içerisinde sayfa 17 de Bir Kuvvetin Bir Noktaya Göre Momenti konusu ile ilgili olarak; Bir su musluunun açlp kapanmas veya çim sulama düzeneinin dönmesi kuvvet çifti esasna dayanr (Bekil 12-17). eklinde bir ifade bulunmaktadr; ancak belirtildii gibi no lu bir ekil bulunmamaktadr no lu ekil vardr. ÖRNEK: Bekil 3-3 teki konum-zaman grafiklerinden faydalanarak aadaki sorular cevaplandrnz. a) Hangi hareketlinin hz daha büyüktür?

6 b) Üç hareketli herhangi bir anda ayn konumda bulunabilirler mi? c) B hareketlisi C ye yetitii anda, A nn konumu nedir? a) Konum-zaman grafiklerinden, A için eim dierlerinden daha büyük olduundan hz en büyüktür. b) Konum-zaman grafikleri, ayn anda bir noktada kesimediinden üçü ayn konumda bulunamazlar. c) 6 saniyede B, C ye yetiir. O anda A, balangçtan 12 m uzaktadr. ekil 4. Kitab/n 40. sayfas/nda yer alan Örnek Problem ile ilgili 4ekil. 40. sayfada verilen örnek problemin ekline (Oekil 4) bakldnda verilen iki hareketlinin konumzaman grafii görülmektedir; fakat sorunun klarnda, A, B ve C olmak üzere üç hareketliden bahsedilmektedir. Sayfa 42 de (Oekil 5) ile ilgili olarak; Burada, herhangi bir anda eriye çizilen teetin eimi, o andaki hz (ani hz) verir. Bimdi t=30 saniye anndaki hz bulalm denilmektedir; ancak ekle bakldnda, t=30. saniyedeki hz bulmak için çizilen AB dorusunun P noktasnda eriye teet olmad görülmektedir.

7 ekil 5. Kitab/n 42. sayfas/nda yer alan Ani Hzn Grafikten Bulunu)u ile ilgili 4ekil. Yine Hareket ünitesi içerisinde sayfa 44 te yer alan grafikte (Oekil 6) hz erisi üzerinde A ve B gibi iki nokta alnmtr. Bu iki nokta arasndaki ortalama ivme, AB dorusunun eimidir; ancak A ve B noktalar, grafikte eri üzerinde alnmamtr. Oekil bu hâliyle hataldr. ekil 6. Kitab/n 44. sayfas/nda yer alan Ortalama +vmenin Grafikten Bulunu)u ile ilgili 4ekil. Benzer biçimde sayfa 46 da (Oekil 7) ile ilgili olarak: t=0 da, X0 =0 ve ilk hz _0 olan düzgün hzlanan bir cismin ifadesi geçmektedir; ama grafikte t=0 için X0 =0 deildir. Hfade ile ekil arasnda çeliki vardr. ekil 7. Kitab/n 46. sayfas/nda yer alan Düzgün Hzlanan bir hareketliye ait 4ekil. Ayn ünitede, sayfa 47 de; Olk hz olmayan ve bir doru boyunca düzgün hzlanan harekette, hzzaman, ivme-zaman ve konum-zaman grafikleri ekil 3-11 de gösterilmektedir. denilmektedir. Ancak belirtilen ekilde (Oekil 8), (a) ve (c) için ilk hzn sfr olmad görülmektedir.

8 ekil 8. Kitab/n 47. sayfas/nda yer alan, ilk h/z/ olmayan ve bir boyunca düzgün h/zlanan harekette, h/z-zaman, ivme-zaman ve konum-zaman grafikleri. Yeryüzünde Hareket ve Genel Çekim ünitesinde, 114. sayfada Sarml Bir Yayn Basit Harmonik Hareketi konusu ile ilgili olarak verilen ekle dair (Oekil 9); Arlk-uzama grafii çizilirse, ekil gibi bir doru elde edilir. eklinde bir ifade vardr; fakat grafiin eksenleri verilmesine ramen, ekli üzerinde açklamalar yaplan grafik çizili olarak verilmemitir. Aslnda, bu tip durumlarda eitimsel açdan grafikler hazr olarak örencilere sunulmamaldr. Ancak, görüldüü kadaryla buradaki durum bir basm hatasndan ibarettir. ekil 9. Kitab/n 114. sayfas/nda Sarml Bir Yayn Basit Harmonik Hareketi konusu ile ilgili olarak verilen 4ekil sayfada, Momentum ünitesinde Hareketli Bir Cisimle Duran Bir Cismin Merkezi Olmayan Çarpmas konusunda verilen örnek problemde, hareketli cismin çarpmadan önceki hz 4 m/s olarak verilmitir; ancak sorunun çözümünde hz 0,4 m/s olarak kullanlmtr. Bu gibi durumlar örencileri çelikili durumlara sokabilir.

9 Enerji ünitesinde, sayfa 160 ta örnek soru için verilen Oekil 7-15 hataldr; çünkü çözümle ekil uyumamaktadr (Oekil 10). Soru: Bir yay sisteminin kuvvet-skma grafii Bekil-7-15 teki gibidir. a) Farkl uzunlukta iki yaydan oluan sistemin kuvvet-skma grafiinin Bekil-7-15 teki gibi olmas için yaylar nasl düzenlenmelidir? b) Yay sistemi, 0,5 m sktrlrsa ne kadar i yaplr? c) 0,5 m sktrmakla ne kadar potansiyel enerji depo edilmi olur? d) Yay sistemi 0,5 m skm hâlde iken, önüne 1 kg lk bir cisim konulup serbest braklyor. Yayn, 0,4 m skm olduu yerden geçerken cismin kinetik enerjisi ne olur? eklinde verilmektedir. ekil 10. Kitab/n 160. sayfas/ndaki örnek soru için verilmi4 olan 4ekil. Çözüm, aadaki gibi yaplmtr (Oekil 11). a) Verilen grafie göre, yaylar Bekil 7-16 daki gibi iç içe yerletirilmi olabilir. Sarmlarn çap büyük olan yayn kuvvet sabiti (0-4) m aralndaki grafiin eiminden; ekil 11. Kitab/n 160. sayfas/ndaki örnek sorunun çözümü için verilmi4 olan 4ekil. k1=5 N/m dir. Bu yay 0,4 m skt andan itibaren çap küçük olan ikinci yay da skmaya balar. Bundan sonra sistemin kuvvet sabiti, Bekil 7-15 teki (0,4-0,5) m aralndaki grafiin eiminden

10 k=20 N/m bulunur. Paralel durumdaki iki yaydan oluan sistemin yay sabiti; k=k1 + k2 olduundan; ikinci yayn yay sabiti, 20=5+k2 den, k2 =15 N/m olur. b) Yaplan i, kuvvet-skma grafii altndaki alana eit olduundan, W= 0,7 J bulunur. c) Yaplan i = Yay sisteminin potansiyel enerjisi = 0,7 J dür. d) Yay sisteminin gevemesi srasnda kaybettii potansiyel enerji, cismin kazand kinetik enerjiye eittir. Bunu da 0,4 m ile 0,5 m arasndaki, kuvvet-skma grafii altndaki alandan bulabiliriz. O hâlde cismin kazand kinetik enerji, ve cismin kinetik enerjisi, 1/2mv2 = 0,3 J olur. Örnek problemin kitapta yer alan çözümü bu ekildedir. Burada (a) da bulunan k1 deeri ve (b) de bulunan yaplan i hesaplamas ekille uyumamaktadr; çünkü verilen grafie göre; N/m çkmaktadr. Dolaysyla buna bal olarak yaplan dier tüm hesaplamalar yanl olmaktadr. Enerji ünitesi içerisinde 166. sayfada; Verilecek kinetik enerji, potansiyel enerjisini sfra çkaracak kadar bir enerji olmas ifadesi vardr. Burada verilen formül hataldr. Dorusu; Tüm ders kitaplarnda olduu gibi, Fizik kitaplarnda da özen gösterilmesi gereken bir dier unsur; konulara uygun olarak verilmesi gereken örneklemelerin verili srasdr. Bir konu sunulmadan, o konuyla ilgili örneklerin verilmesi kitap düzeni bakmndan yersiz ve zamansz olacaktr. Bu duruma ait bir örnek, sayfa 54 te yer almaktadr: Genilii 0,24 km, aknt hz 3 km/h olan bir nehirde bir kayn hz, akntya dik ve 4 km/h dir. Kayk, kyya göre hangi hzla, hangi yönde hareket eder?... Görüldüü gibi, örnek problem bal hz konusu ile ilgilidir. Oysa bal hz konusu henüz ilenmi deildir. Ayrca hz birimi, Türkçeye uyarlanarak; km/saat eklinde yazlabilirdi. Ünitelerin verili sras da konularn özelliklerine uygun olmaldr. Geçmi yllarda okutulmu baz Lise 1. snf kitaplarnda; Enerji ünitesi, yllarca Ompuls-Momentum ünitesinden daha sonra verilmitir. Oysa tam tersi durum olmalyd.

11 Üçüncü olarak, kitap düzeni bakmndan, Enerji ünitesinde 145. sayfada bulunan Örnek 3 te, cismin yatay düzlemdeki yer deitirmesi verilmedii hâlde, çözümde yer deitirme 2 m olarak kullanlmtr. Bu durum, kitap düzeni bakmndan hataldr. Ayrca, içindekiler ksmnda verilen sayfa numaralar, gerçeiyle uyumamaktadr. Dördüncü olarak, bilgi eksiklikleri bakmndan, Ölçme ve Birim Sistemleri konusu içerisinde 2. sayfada Kütle Birimi konusu içerisinde: Kütle birimi kilogramdr (kg): 1 kg milletler aras kilogram prototipinin kütlesine eittir. denilmektedir; böyle bir ifadeye yer veriliyorsa, prototipin özellikleri de belirtilmelidir. Ayn ünite içerisinde sayfa 5 te: Ote, büyüklüün yannda dorultusu, yönü ve balangç noktas belirtilen büyüklüklere vektörel büyüklükler denir. ekil 12. Kitab/n 5. sayfas/ndaki Vektörler konusu ile ilgili olarak verilen 4ekil. Örenci, vektörlerin özellikleri ile ilgili olarak verilen ekle (Oekil 12), dorultu ve yönün birbirinden farkl kavramlar olduu noktasnda sknt çekebilir. Kuvvet ünitesi içerisinde 17. sayfada; P düzleminde OA uzunluundaki bir çubua, ayn düzlemdeki FÆ kuvveti etki etmekte ise, FÆ kuvvetinin O noktasna göre momenti; M=F.d dir. d=l.sin a olduundan; M=F. l.sin a yazlr. Moment, vektörel bir büyüklük olup (P) yatay düzlemine dik ve aa yönlüdür ifadeleri bulunmaktadr; fakat formülün nasl ortaya çkarld gösterilmemitir. Bu açkça belirtilmelidir. Ayrca l ve sin a nn neler olduu tanmlanmaldr. Hareket ünitesi içerisinde, yer deitirme konusu anlatlrken 38. sayfada verilen örnekler (a, b, c) için yer deitirmeler; Tx =-4 ve Tx =-4 olarak hesaplanmtr. Fakat yaplan yer deitirmelerin birimi verilmemitir. Duruma göre yer deitirme, birim uzunluk ya da metre cinsinden, birimiyle birlikte tanmlanmaldr. Yine hareket ünitesi içerisinde, 48. sayfada, Düzgün Deien Dorusal Hareket ile ilgili olarak; u = u0 + at x= x0+1/2at2 u2= u02 +2ax

12 bantlarnda, düzgün hzlanan hareket için ivme pozitif, düzgün yavalayan harekette ise ivme negatiftir. denilmektedir. Problem çözümlerinde, düzgün yavalayan hareket için ivmenin, bantlarda negatif alnmas gereklilii vurgulanmaldr. Ayrca formüller, düzgün yavalayan hareket için de yazlabilirdi. Ya da daha kullanl olmas açsndan aradaki iaretler, ikili kullanm için (±) eklinde yazlabilirdi. Yeryüzünde Hareket ve Genel Çekim ünitesinde, Serbest Düme hareketi anlatlrken konu, Olk Hz Olmayan Düzgün Hzlanan Hareket ile ilikilendirilmeye çallmtr: ilk hz olmayan düzgün hzlanan dorusal harekette; serbest düme hareketinde; x= 1/2at2 h= 1/2at2 u = at u = gt u2= 2ax u2= 2gh Bu yaklam çok dorudur. Konularn geçmi konular ile ilikilendirilmesi oldukça önem tamaktadr. Olk hz olmayan düzgün hzlanan hareket formüllerinde, a yerine g alnarak serbest düme ile ilgili hareket formülleri elde edilir. denilmektedir. h n serbest düme hareketinde yükseklik ya da cismin alaca yol olduu belirtilmemitir, ekil üzerinde belirtilmesi yerinde olacaktr. Ayn ünite (Yeryüzünde Hareket ve Genel Çekim) içerisinde Aadan Yukarya Düey At hareketine dair verilen; u = u0 gt h= u0 t-1/2gt2 u2= u02-2gh formüllerinde yer alan (-) iaretinin fiziksel olarak ne anlama geldii açklanmamtr. Ayrca, konu içinde hava direnci nin ihmal edildii belirtilmelidir. Cisim, ilk hzl düzgün yavalayan dorusal hareket yapaca için ivmenin, formüllerde ( ) alnd vurgulanmal, mümkün olduunca ezbercilikten kaçnmaldr. Ayn ünite içerisinde 106. sayfada anlatlan Virajlar Dönen Araçlara Etkiyen Kuvvetler konusu anlatlrken; _ hzl, m kütleli aracn, R yarçapl bir viraj emniyetli bir ekilde dönebilmesi için, yolun eiminin; Virajl yollar yaplrken, bir hz snr ve virajn yarçapna uygun olarak yolun eim açs düzenlenir. denilmektedir. Evet, virajlar, bu maksimum hz snrlarna uygun ekilde yaplr. Sürücülerin virajlara girilerde hzlarn uygun ekilde ayarlamalar arttr. Bu nedenle ifadenin, bu duruma uygun olarak, aadaki ekilde verilmesi daha uygun olacaktr:

13 (u mak : Aracn sahip olmas gereken maksimum hz snr) Enerji ünitesi içerisinde, sayfa 143 te, Güç konusu anlatlrken, güç terimi: ifadeleri eliinde tanmlanmtr. Ayrca güç birimi olan watt n; ye e deer olduu belirtilmitir. Burada, kilowatt, kilowatt-saat gibi birimler üzerinde de durulabilirdi. Ayrca gücün; kuvvetin i yapma hz demek olduu ve bir baka güç bants olarak; eitliklerine ulalmas faydal olacaktr. Be4inci ve son olarak, kitap; eitsel tasarm, ya da bir baka tabirle, pedagojik bakmdan incelendiinde de göze çarpan hatalar görülmektedir. Tanm ifadelerinde, mümkün olduunca açk, kesin ve genel söylemler olmaldr. Kitabn 100. sayfasnda, Yörüngesi Çember Olan Düzgün Hareket (Düzgün Dairesel Hareket) ile ilgili olarak; R yarçapl bir çember üzerinde düzgün dönme hareketi yaptrlr. Böyle bir hareket, düzgün dairesel harekettir. ifadesi bulunmaktadr. Oysa, Düzgün Hareket diye bir hareket türünden bahsedilmemitir. Tanm cümlesi öyle olabilirdi: Dairesel yörünge üzerinde, eit zaman aralklarnda, eit yol alnan harekete Düzgün Dairesel Hareket denir. Benzer ekilde Enerji ünitesinde, 117. sayfada; Yay sabitleri 25 N/m ve 100N/m olan ayn boyda iki yayn uçlarna 0,8 kg lk bir kütle aslyor. Yaylar, a) Seri, b) Paralel balanmak suretiyle oluturulan sistemlerin yay sabitini ve periyodunu bulunuz.(bekil 5-24, [=3 alnacak) eklinde bir örnek problem bulunmaktadr. Örnek problemler, ilenen konularla ilgili olarak, ilgili konudan sonra verilir; ancak Yaylarn Seri ve Paralel Balanmalar konusu bölüm içinde verilmemitir. Konu verilmeden, örnek problem çözülmesi, eitsel tasarm bakmndan yanltr. Ayn ekilde, 130. sayfada; Oekil 6-4 te merkezî ve merkezî olmayan çarpma yapacak hareketli cisimler görülmektedir. ifadesi geçmektedir. Fakat, merkezî merkezî olmayan çarpma türleri daha evvel tanmlanmadan, konu içinde geçmektedir. Enerji ünitesinde de benzer ekilde, kurtulma hz ve balanma hz tanmlanmadan örnek problem çözülmütür. Bunlarn yannda, ders kitaplarnda yer alan çelikili ifadeler okuyucuyu skntya sokar. Örnek vermek gerekirse, Hmpuls ve Momentum ünitesi içerisinde 136. sayfada; 1990 da gerçekletirilmesi düünülen uzay istasyonuna, yaktn Ay da elde edilerek tanmasnn daha ekonomik olduu hesaplanmtr. denilmektedir. Hâlbuki, kitap 1996 da baslmtr.

14 Sonuç ve Öneriler Öretim sürecinde ders kitaplarnn hazrlanmasndaki temel ilke; kitaplarn öretim programnda belirlenen davranlar, yani; bilgi, beceri ve tutumlar örencilere kazandracak faaliyetleri içermesi ve bu faaliyetlere rehberlik edici nitelikte olmasdr. Kitaplar, örenciye örenme yaantlar sunabilmeli, bu konuda rehberlik etmelidir. Bu da örencilerin mümkün olduunca çok ve deiik etkinliklere yöneltilmesi ile salanabilir. Sonuç olarak, ders kitaplar seçilirken, Millî Eitim Bakanl tarafndan hazrlanan ders kitaplar; ticarî kayg tamadan, ciddiyetle hazrlanmalar, ekonomik olular vb. nedenlerden dolay öncelikli olarak tercih edilmektedir. Bu sebeptendir ki, ülkemizin eitim politikalarn belirleyen Millî Eitim Bakanlnca hazrlatlan ders kitaplarnn dierlerine örnek olmas gereklidir. Yaplan çalma sonucunda, geni kitlelere hitap eden ve bir dönem lise1. snflarda, aralksz olarak okutulan ve o zamann beklentilerini karlayan söz konusu kitap; belirtilen kriterler bakmndan incelendiinde, genel olarak yeterli görülmekle birlikte, kitapta bulgular ksmnda ayrntl olarak belirtilen birtakm skntlarn olduu ortaya çkarlmtr. Bu bulgular nda ders kitaplarnda benzer hatalarn tekrarlanmamas için, gerekli somut çözüm önerileri de sunulmutur. Ülkemiz gerçeklerinin nda, temel öretim materyalleri olarak nitelendirilen ders kitaplar hazrlanrken; bilimsel içerik, eitsel tasarm, görsel sunum, dil ve anlatm yönlerinden gerekli asgarî özen gösterilmelidir. Ders kitaplarnda, basm hatalarndan kaynaklanan hatalar ar olmad sürece bir dereceye kadar hogörüyle karlanabilir; ancak dier türlü hatalar (bilimsel hatalar, bilgi eksiklikleri, eitsel tasarm vb.) sebep olabilecei eitim-öretim kazalar (!) göz önüne alnrsa kolay affedilir türden hatalar deildir; çünkü bir ders kitab, uzun bir zaman zarfnda hazrlanmakta ve hazrlanma süreci, sürekli kontrol, düzeltme ve iyiletirmeleri gerektirmektedir. Eitim ordusunun birer neferi olan öretmenler, ders kitaplarn seçerlerken çok dikkatli davranmal, kitap seçimini yaparken hangi kriterlere göre seçim yapmas gerektiinin bilincinde olmaldr. Bu bakmdan eitim fakültelerinin lisans programlarna Konu Alan Ders Kitab Hncelemesi dersinin konulmas son derece olumlu bir gelimedir. Ders kitaplar, öretimde öretmenin konuyu daha sistemli bir ekilde sunmasna olanak verir; fakat öretmen, ders esnasnda kitabn tutsa olmamas gerektiinin bilincinde olmaldr. Ayrca öretmenler, dersleriyle ilgili olarak örencilerine bir ya da birden fazla kitap önerebilirler; ancak örencilere önerilecek kitaplarn ilgi çekici ve örencilerin kolaylkla temin edebilecekleri türden olmasna özen gösterilmelidir. Son olarak, ders kitaplar, eitsel bir araç olmaktan öte, ticarî bir meta olmaktan kurtarlmaldr. Ayrca, program gelitirme çalmalar yaplrken, belirlenen ders kitaplar deerlendirme kriterleri dikkate alnmal; programc uzmanlar zaman zaman kendilerini kitap yazarlarnn yerine koymaldrlar.

15 Kaynaklar AAAS Project 2061, Middle Grades Science Textbooks Evaluation, Web Sitesi: org/publications/articles/textbook/default.htm, Eriim Tarihi: 24 Austos Akgün, O. (1996). Fen Bilgisi Öretimi (Geniletilmi 5. bask). Giresun: Zirve Ofset. Aknolu, O.; Oahin, F. ve Gürdal, A. (2002). Fen Bilgisi Ders Kitaplarnn Kavram Haritas Çizilerek Deerlendirilmesi, V. Fen Bilimleri ve Matematik Eitimi Kongresi, Ankara. Ataman, A.; Oapolyo Erol, M.; Gevrekçi, M.; Çakmak, M.; Ercan, L.; Yüksel, S. ve Çetin, O. (2001). Yabanc Dil 4-8, Konu Alan Ders Kitab Hnceleme Klavuzu (1. basm). (Ed: L. Küçükahmet). Ankara: Nobel Yayn Datm. Aycan, O.; Kaynar, U.H.; Türkouz, S. ve Ar, E. (2000). Hlköretimde Kullanlan Fen Bilgisi Ders Kitaplarnn Baz Kriterlere Göre Hncelenmesi, V. Fen Bilimleri ve Matematik Eitimi Kongresi, Ankara. Balant, U. (2000). Bilimsel Okur yazarlk Hlkeleri Açsndan Fen Bilgisi Ders Kitaplar Hçerik Analizi, IV. Fen Bilimleri Eitimi Kongresi, 6-8 Eylül, Ankara. Çepni, S.; Ayvac, H.O. ve Kele, E. (2001). Fizik Ders Kitaplarn Deerlendirme Ölçei Gelitirmek Hçin Örnek Bir Çalma, Millî Eitim (152) s.27. Eyidoan, F. ve Güneysu, S. (2002). Hlköretim 8. Snf Fen Bilgisi Kitaplarndaki Kavram Yanlglarnn Hncelenmesi, V. Fen Bilimleri ve Matematik Eitimi Kongresi, Ankara. Güçlü, N.; Topses, G.; Yel, S.; Korkmaz, A.; Çakmak, M.; Köksal, H. ve Albayrak, F. (2001). Hayat Bilgisi 1-3, Konu Alan Ders Kitab Hnceleme Klavuzu (1. basm). (Ed: L. Küçükahmet). Ankara: Nobel Yayn Datm. Güne, B.; Hlbars, G.; Solak, S.; Göü, Y. ve Güler, S. (1999). M.E.B. Yaynlar ve Hlköretim Fen Bilgisi 4, 5, 6, 7, 8 ve Lise Fizik 1, 2, 3 Ders Kitaplarnn Hncelenmesi, Yaymlanmam Fizikte Özel Konular Projesi Ankara: Gazi Eitim Fakültesi. Hler, A. O. (2003). Yazl Ders Materyallerinde Hllüstrasyon Kullanmnn Yeri ve Önemi, Millî Eitim (157). Kaptan, F. (1999). Fen Bilgisi Öretimi (3. bask). Hstanbul: Millî Eitim Basmevi. Komisyon. (1996). Liseler Hçin Fizik 1 Ders Kitab (9. bask). Ankara: Gaye Matbaaclk. Küçükahmet, L. (2000). Öretimde Plânlama ve Deerlendirme (11. bask). Ankara: Nobel Yayn Datm. Serway. (1995). Fen ve Mühendislik Hçin Fizik 1 (Çev. Ed: Kemal ÇOLAKO_LU). (Güncelletirilmi Üçüncü Baskdan Çeviri). Ankara: Palme Yaynclk. Ünsal, Y. ve Güne, B. (2002). Bir Kitap Hnceleme Çalmas Örnei Olarak MEB Hlköretim 4. Snf Fen Bilgisi Ders Kitabna Fizik Konular Yönünden Eletirel Bir Bak. Gazi Üniversitesi Gazi Eitim Fakültesi Dergisi, 22 (3). Ünsal, Y. ve Güne, B. (2003a). Hlköretim 6. Snf Fen Bilgisi Ders Kitabnn Fizik Konular Yönünden Hncelenmesi. Gazi Üniversitesi Gazi Eitim Fakültesi Dergisi, 23 (3). Ünsal, Y. ve Güne, B. (2003b). Bir Kitap Hnceleme Çalmas Örnei Olarak MEB Hlköretim 8. Snf Fen BilgisiDers Kitabna Fizik Konular Yönünden Eletirel Bir Bak. Gazi Üniversitesi Kastamonu Eitim Dergisi, 11 (2). Ünsal, Y. ve Güne, B. (2004). Bir Kitap Hnceleme Çalmas Örnei Olarak MEB Hlköretim 7. Snf Fen Bilgisi Ders Kitabna Fizik Konular Yönünden Eletirel Bir Bak Pamukkale Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi. Özel Say. (Baskda). Yaln, H.H. (1999). Öretim Teknolojisi ve Materyal Gelitirme (1. bask). Ankara: Nobel Yayn Datm.

16 Summary AS AN EXAMPLE OF A CRITICAL TEXTBOOK INVESTIGATION TO PHYSICS TEXTBOOK IN HIGH SCHOOL 1ST CLASS PREPARED BY MINISTRY OF NATIONAL EDUCATION Yasin ÜNSAL * Bilal GÜNE** Science is very important. Because it effects people s life. Individual and social progress is obtained by the science. Students investigate the science and nature world in the science courses. However, physics has a special importance under the science umbrella. In this respect, physics textbooks are main materials in instruction process. It is necessary that textbook writers need pay attention to a few criterions. This study is based on the investigation of the high school 1st grade physics textbook, prepared by Ministry of National Education and accepted as essential physics textbook between 1986 and 1997 school years, in the terms of educational conception, visual presentation, language and expression method. For this purpose, this physics textbook has been investigated as an example of the textbook investigation study. Textbooks that prepared by Ministry of National Education are used to preferred frequently. The end of the study a lot of difficulties have been seen by the researchers. Obtained findings have been presented with solution suggestions. Address for Correspondence: * Ar. Gör. Yasin Ünsal ve ** Doç. Dr. Bilal Güne, Gazi Üniversitesi Gazi Eitim Fakültesi Orta Öretim Fen-Matematik Alanlar Eitimi Bölümü, Teknikokullar/Ankara