HERMAN NORTHROP FRYE ( ): Kanadalı edebiyat eleştirmeni, akademisyen, editör. Eğitimini Toronto Üniversitesi ne bağlı Victoria College da ve

Transkript

1 HERMAN NORTHROP FRYE ( ): Kanadalı edebiyat eleştirmeni, akademisyen, editör. Eğitimini Toronto Üniversitesi ne bağlı Victoria College da ve Oxford daki Metron College da tamamladı. Edebiyat teorisine yaptığı dahiyane katkılarla, yaşadığı yüzyılın öncü edebiyat teorisyenlerinden biri olmuş, birçok üniversiteden fahri doktora unvanı almıştır.ölümüne dek üniversitelerle bağını koparmamıştır. İlk eseri Fearful Symmetry de [Korkunç Simetri] (1947) William Blake in kasıtlı olarak Milton ve İncil in sembolizmine dayanan düzenli bir örüntü kullandığını gösterdi. Daha sonra bu düşünceyi tüm edebiyatı içine alacak şekilde genişleterek, Eleştirinin Anatomisi [Anatomy of Criticism] (1957) isimli eserini yazdı. Bu eserde de tekrar eden arketiplerin, sembolizmin, retoriğin izini sürerek, bir sözel evren tasarımını, bu evrenin işleyiş prensiplerini ve bir anlamda da kiplerin, biçimlerin gramerini ifşa etmeyi amaçladı. Bu anatomi çalışması, Frye a öncü edebiyat teorisyeni unvanını kazandırmıştır. Daha sonra İncil in sembolizminin Batı edebiyatı üzerindeki etkilerini ele aldığı iki ciltlik Büyük Şifre [The Great Code] (1982) isimli kitabı yazdı. Özellikle Blake, Spenser, Shakespeare, Milton, Yeats ve Eliot üzerine çalıştı. Önde gelen eserlerinden bazıları: Fearful Symmetry (1947), Eleştirinin Anatomisi (1957), Fables of Identity (1963), T.S. Eliot (1963), The Well- Tempered Critic (1963), The Educated Imagination (1964), A Natural Perspective: The Development of Shakespearean Comedy and Romance (1965), The Critical Path (1971), Büyük Şifre: Kitab-ı Mukaddes ve Batı Edebiyatı (1982).

2 Ayrıntı: 872 Ağır Kitaplar: 36 Eleştirinin Anatomisi Dört Deneme Northrop Frye Kitabın Özgün Adı Anatomy of Criticism Four Essays İngilizce den Çeviren Hande Koçak Yayıma Hazırlayan Mesut Varlık All rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information storage and retrieval system, without permission in writing from the Publisher. Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Türkçe yayım hakları Akcalı Ajans aracılığıyla alınmıştır. Kapak Fotoğrafı Colin McConnell / Toronto Star via Getty Images Kapak Tasarım Orhan Deliorman Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı ve Cilt Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım İstanbul, Mart 2015 Baskı Adedi 2000 ISBN Sertifika No: AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

3 Eleştirinin Anatomisi Dört Deneme Northrop Frye

4 "AĞIR" KİTAPLAR DİZİSİ KİTLE VE İKTİDAR Elias Canetti İNSANLIĞIN MAHREM TARİHİ Theodore Zeldin RUJ LEKESİ Yirminci Yüzyılın Gizli Tarihi Greil Marcus BİZİ 'BİZ' YAPAN HİKÂYELER Kendimizi Yaratma Üzerine Bir Deneme William Lowell Randall MARKSİZM, AHLAK VE TOPLUMSAL ADALET R. G. Peffer İMPARATORLUK Michael Hardt & Antonio Negri DİSİPLİN Askeri İtaat Üretiminin Sosyolojisi ve Tarihi Ulrich Bröckling HEP YUVAYA DÖNMEK Ursula K. LeGuin AHLAKİ PROTESTO SANATI Toplumsal Hareketlerde Kültür, Biyografi ve Yaratıcılık James M. Jasper KAMUSAL İNSANIN ÇÖKÜŞÜ Richard Sennett CAZ KİTABI Ragtime'dan Fusion ve Sonrasına Joachim-Ernst Berendt KURTLARLA KOŞAN KADINLAR Vahşi Kadın Arketipine Dair Mit ve Öyküler Clarissa Pinkola Estés CİNSELLİĞİN TARİHİ Michel Foucault SEKS İSYANLARI Toplumsal Cinsiyet, Başkaldırı ve Rock'n'roll Simon Reynolds & Joy Press SÜRÜDEN DEVLETE Toplumsal Bağ Üzerine Psikanalitik Deneme Eugène Enriquez ÇOKLUK İmparatorluk Çağında Savaş ve Demokrasi Michael Hardt & Antonio Negri BİR AHLAK KURAMI Genel Etik & Bir Ahlak Felsefesi & Bir Kişilik Etiği Agnes Heller MUTFAK SAVAŞI Damak Zevkinin Jeopolitiği Christian Boudan İKTİSADİ ADALET VE DEMOKRASİ Rekabetten İşbirliğine Robin Hahnel TARİH BOYUNCA KENT Kökenleri, Geçirdiği Dönüşümler ve Geleceği Lewis Mumford AÇIKLAMALI DÜZÜLKE Çok Boyutlu Bir Macera Edwin A. Abbott METİN ÇÖZÜMLEMELERİ Yasemin G. İnceoğlu & Nebahat A. Çomak Dişillik, Güzellik ve Şiddet Sarmalında KADIN VE BEDENİ Yasemin G. İnceoğlu & A. Kar AVRUPA FİKRİ Anthony Pagden ÇİÇEKLERİN KÜLTÜRÜ Jack Goody ORTAK ZENGİNLİK Michael Hardt & Antonio Negri KÜRESEL DÜNYA George Ritzer KARANLIĞIN KÜLTÜRLERİ Bryan D. Palmer SİYASAL BİLİNÇDIŞI Fredric Jameson TATLI ŞİDDET Trajik Kavramı Terry Eagleton ELEŞTİREL PSİKOLOJİ Dennis Fox & Isaac Prilleltensky & Stephanie Austin FAŞİST İDEOLOJİNİN DOĞUŞU Zeev Sternhell MEDYAYA KARŞI George Gerbner DİYALEKTİK İMGELEM Martin Jay

5 İçindekiler Çevirmenin ve Yayıma Hazırlayanın Notu...9 Önsöz / Murat Belge...13 Önsöz: Geriye Dönüp Baktığımda Northrop Frye / Harold Bloom...18 Önsöz Kabilinden Sözler ve Teşekkürler...25 Tartışmalı Bir Giriş...28 BİRİNCİ DENEME Tarihsel Eleştiri: Kipler Teorisi...59 KURMACA KIPLERI / GIRIŞ TRAJIK KURMACA KIPLERI KOMIK KURMACA KIPLERI TEMATIK KIPLER İKİNCİ DENEME Etik Eleştiri: Sembol Teorisi...98 GIRIŞ SÖZEL VE BETIMSEL EVRELER: MOTIF VE GÖSTERGE OLARAK SEMBOL BIÇIMSEL EVRE: İMGE OLARAK SEMBOL MITIK EVRE: ARKETIP OLARAK SEMBOL ANAGOJIK EVRE: MONAT OLARAK SEMBOL

6 ÜÇÜNCÜ DENEME Arketipik Eleştiri: Mit Teorisi GIRIŞ ARKETIPIK ANLAM TEORISI (1): VAHYI İMGELEM ARKETIPIK ANLAM TEORISI (2): ŞEYTANI İMGELEM ARKETIPIK ANLAM TEORISI (3): ANALOJIK İMGELEM MYTHOS TEORISI: GIRIŞ İLKBAHAR MYTHOS U: KOMEDYA YAZ MYTHOS U: ROMANS SONBAHAR MYTHOS U: TRAGEDYA KIŞ MYTHOS U: İRONI VE HICIV DÖRDÜNCÜ DENEME Retorik Eleştiri: Tür Teorisi GIRIŞ YINELEMENIN RITMI: EPOS SÜREKLILIĞIN RITMI: NESIR YERINDELIĞIN (DECORUM) RITMI: DRAMA ÇAĞRIŞIMIN RITMI: LIRIK DRAMANIN ÖZGÜL BIÇIMLERI ÖZGÜL TEMATIK BIÇIMLER (LIRIK VE EPOS) ÖZGÜL SÜREKLI BIÇIMLER (NESIR KURMACA) ÖZGÜL ANSIKLOPEDIK BIÇIMLER EDEBIYAT DIŞI NESRIN RETORIĞI Deneysel Bir Sonuç Kavramlar Sözlüğü Yazarın Notları Dizin

7 Helenae Uxori Karım Helen e

8

9 Çevirmenin ve Yayıma Hazırlayanın Notu Ç eviri ve editörlük sürecinde, karşı karşıya kaldığımız sorunlara işaret etmeden çekilmek doğru olmayacaktı; bu nedenle kendimizi bazı hususların altını çizmek mecburiyetinde hissediyoruz. Bu hususlara geçmeden önce değinmemiz gereken iki sorunun biri temel mahiyette, diğeriyse Frye ın seçimlerinden kaynaklanıyor. İlki; edebiyat kuramının terminolojisiyle ilişkili. Edebiyat eleştirisi, Frye ın da söylediği gibi, söze dair konuşur ama bunu yaparken ihtiyaç duyduğu sözcüklere her zaman sahip değildir. Bu konuda Aristoteles e hâlâ minnet borçluyuz ve yine Frye ın da söylediği gibi Aristoteles ten beri bu konuda çok da gelişme kaydetmiş sayılmayız. Frye bu sorunların ziyadesiyle farkında olduğundan, içeriği yüklü ve anlaşılması zor bir kitabı daha da anlaşılmaz kılmamak için, yeni kavramlar üretmek, uydurmak, öne sürmek yerine, mevcut bazı terim ve kavramları farklı denemelerde farklı anlamlara gelecek şekilde kullanmayı tercih etmiş. Bunun gerekçelerini de ilgili denemede açıklamış. Dolayısıyla okur, kitap boyunca bazı terim ve kavramların farklı anlamlarda kullanıldığına şahit olacaktır. Bu nedenle her denemenin, terminolojik bağımsızlığı hesaba katılarak okunmasının önemini vurgulamak isteriz. Harold Bloom un da söylediği gibi, bu kitap sistematik bir çalışma içermiyor. Frye ın kendisi de her bir denemenin farklı zamanlarda yazıldığını ve gerektiğinde başka yazılardan bazı parçalarla zenginleştirildiğini belirtiyor. 9

10 Eleştirinin Anatomisi İkinci ve Frye ın seçimlerinden kaynaklanan sorun ise daha çok içeriğe dair. Yazılması çok uzun bir zamana yayılmış bu kitap, aynı zamanda Frye ın yaşadığı dönemin egemen eleştirel yaklaşımlarına da bir yanıt mahiyetinde. Murat Belge, kaleme aldığı önsözde bunun altını özellikle çiziyor. Bu nedenle bazı göndermelerin, Frye ın bazı görüşlerinin ancak tarihsel perspektife yerleştirilmesi koşuluyla anlaşılabileceği düşüncesindeyiz. Eleştirinin Anatomisi Batı edebiyatını, Batı kültürünü merkeze alan bir kitaptır. (Kitapta adı geçen ve Türkçe ye henüz çevrilmemiş kitap isimlerini, olası bir gelecekte hangi başlıkla yayımlanacaklarını kestirmek imkânsız olduğu için, orijinal halleriyle bıraktık.) Frye ın kendisi de Doğu edebiyatına ve kültürüne yabancı olduğunu, üzerinde çalıştığı konularda Doğu eserlerine başvurmaktan imtina ettiğini bazen açık, bazen de örtülü bir biçimde ifade etmektedir. Tüm bu nedenlerle kitaptaki örneklerin ezici çoğunluğu Batı edebiyatından seçilmiştir, Doğu eserlerinden örnek verilmesi (Binbir Gece Masalları, Gılgamış Destanı vs.) istisnaidir. Bunun en temel gerekçesiyse, Frye ın Batı edebiyatı ve kültürünün anlaşılması konusunda İncil in sembolizmine biçtiği önemli roldür. Bu içerik, edebiyattaki ses öğesi söz konusu olduğunda daha da daralıyor ve İngiliz dilinde verilmiş eserlerle sınırlı hale geliyor. Frye, bu konuyu ele aldığı Dördüncü Deneme de sözünü ettiği tüm hususların yalnızca İngiliz dili içinde bir anlam ifade edeceğini belirtiyor ama en azından kullandığı yöntemin diğer dillerde de benzer çalışmalar yapılmasına ilham vermesini umduğunu söylüyor. Bu nedenle biz de adı geçen bölümde İngiliz diline özgü, ses ile sınırlı durumları anlamın rol oynamadığı yerlerde çevirmeden bırakmayı tercih ettik ve Frye gibi bu tercihimizi yeri geldiğinde bir dipnotla açıkladık. Anlamın da rol oynadığı örneklerdeyse sözün çevirisi dipnot olarak verildi. Bu bölümde kullanılan ve İngilizce yazılmış şiire özgü kavramları (vezin, edebi sanatlar vs.) çevirme-çevirmeme kararını vermeden Mîna Urgan ın İngiliz Edebiyatı Tarihi isimli çalışmasına başvurduk. Mümkün olduğunca bu kavramları dipnotlarda açıklamaya çalıştık. Açıklayıcı dipnotlarla karışmaması için Frye ın kendi notlarını, kitabın İngilizce baskısında olduğu gibi, sonnot olarak verdik. Kitab-ı Mukaddes'ten yapılan tüm alıntıların çevirisinde Kitab-ı Mukaddes Şirketi'nin yayınlarından faydalandık. 10

11 11 Northrop Frye Eleştirinin Anatomisi nde Frye ın geometrik, hatta matematiksel bir eleştiri yapısı kurmaya ve yapıyı hemen tüm aktör ve kavramlarıyla ele almaya çalıştığını söylemek mümkün. Kavramlar konusunda, az önce açıkladığımız şekilde, deneme bazında özel bir dikkat göstermeye çalıştık. Ancak bir ayrım vardı ki orada takılıp kaldık. Frye, edebiyat eleştirmenlerini edebiyat âlimi ( scholar ) ve umumi eleştirmen ( public critic ) olarak ikiye ayırıyor. Bunun yanında iki tür yazından söz ediyor: discursive ve assertive. Frye bu iki kavramın neredeyse tüm kelime anlamlarını kitap boyunca farklı bağlam ve göndermeler ışığında kullanıyor. Örneğin discursive (yazı) kavramı için söylemsel, münazara (Divan edebiyatındaki kullanımıyla), insicamsız veya assertive (yazı) kavramı için dogmatik, iddiacı, akademik, makale gibi karşılıklar bulmak mümkündü. Ancak, uygun Türkçe karşılığı bulduğumuzu sandığımız anda, o karşılığın başka bir yerde anlamsız hale geldiğini gördük. Bu sorunun üstesinden gelebilmek için Süha Oğuzertem ve Tuncay Birkan a defalarca danıştık, bağlamlar üzerine tartıştık. Nihayet, kitabın çevirmeni ve editörü olarak, Frye ın kitapta geçen şu sözlerine sığınmanın en doğru seçim olacağına kanaat getirdik: [Ç]eviride, anlamı aktarmanın en önemli yöntemlerinden biri de anahtar bir kelimeyi çevrilmemiş bırakmaktır. Bunun amacı okurun orijinal dildeki metnin bağlama dayalı çağrışımlarını kendi başına çekip çıkarmasını sağlamaktır. [...] Böyle bir sözcüğün tamamen anlaşılmasının, tüm sistemin anlaşılmasında anahtar işlevi gördüğünü hissederiz. Eğer öyleyse, bu anahtar metaforik bir anahtardır; zira düşünürün sözcükle kurduğu bir grup özdeşliği barındırır. İşte bu nedenlerle, Frye ın discursive ve assertive ayrımını metinde korumaya karar verdik. Ancak kitapta, İngilizce orijinal yazımı veya diskürsif gibi dönemin lingua franca sı olan Fransızca telaffuzu yerine diskörsiv ve asörtiv şeklinde İngilizce teaffuzun Türkçe yazımını kullanmayı tercih ettik. Frye ayrıca, kitabın özellikle Önsöz ve Sonuç bölümlerinde, Amerikan eğitim sistemine has humanities, liberal education gibi farklı müfredatlara gönderme yaparak, edebiyat eğitimine dair bazı görüşlerini de bildiriyor. Bu ayrım konusunda da Aydın Uğur a danıştık ve neticede bu alan ayrımlarının Türkçe de

12 Eleştirinin Anatomisi / Türkiye de tam karşılığı bulunmadığı için, onları da oldukları gibi bırakma yoluna gittik. Sorularımıza tereddütsüz yanıt vererek destek olan Aydın Uğur, Süha Oğuzertem ve Tuncay Birkan a teşekkür ederiz. Bu kitabın edebiyat uzamının tüm sakinlerine, özellikle de Türkiye deki edebiyat eleştirisi çalışmalarına geç de olsa (kitabın ilk basım tarihi 1957) ilham vereceğini ve bu zorlu, özverili çalışmamızdaki kusurlarımızın okur tarafından bağışlanacağını umuyoruz. Aralık

13 Önsöz Murat Belge Northrop Frye ın Eleştirinin Anatomisi adlı kitabı dünya eleştiri tarihinin, bu yazı türünün, klasik lerinden biridir. Frye ın bu kitabında kurduğu ya da kurmaya çalıştığı sistematiği benimsemeseniz dahi, kitap birçok şey düşündürecek, zihin açacak, kısacası, edebiyata bakışınızı zenginleştirecektir. Kanadalı bir yazar Northrop Frye; 1912 de Québec te doğmuş ama gençlik yıllarını New Brunswick te geçirmiş. Amerika da da çalışmış, ders vermiş. Daha sonra Toronto Üniversitesi ne geçmiş. Ölümünün tarihi; Northrop Frye ın eleştiri teorilerini geliştirdiği yıllarda Kuzey Amerika da (ABD ve Kanada) ve aynı zamanda Britanya da Yeni Eleştiri okulu edebiyat alanında egemendi. Söze oradan girelim. Bu okulun ya da akımın en erken temsilcisi ya da sözcüsü ( isim babası olduğu kesin) John Crowe Ransom dır. Ransom 1888 de Tennessee de, yani ABD nin güney devletlerinden birinde doğdu (ölümü, 1974). Ama asıl temelleri atanların İngiltere den olduklarını söyleyebiliriz. I. A. Richards ın ( ) Principles of Literary Criticism [Edebiyat Eleştirisinin İlkeleri] (1924), sonra da Practical Criticism [Uygulamalı Eleştiri] (1929) adlı kitaplarıyla Ogden ile birlikte yazdığı The Meaning of Meaning [Anlamın Anlamı] (1923) Yeni Eleştiri nin ortaya çıkmasında etkili olmuş eserlerdir. Gene İngiltere den Empson (Richards, Cheshire lıydı; 13

14 Empson kuzeyden, Yorkshire dan, ) Seven Types of Ambiguity [İkircikliliğin Yedi Türü] ile (1930) bu anlayışın biçimlenmesine önemli bir katkıda bulundu. T. S. Eliot da başka bir önemli kaynaktır. Missouri doğumlu (yani gene bir güneyli ama ailesi New England dan) olan T. S. Eliot, Birinci Dünya Savaşı ndan sonra hayatının büyük kısmını Amerika da değil, Avrupa da geçirmeye başlamış ve 1929 da da Birleşik Krallık uyruğuna geçmişti. Onun Gelenek ve Bireysel Yetenek makalesi, John Donne ve Metafizikçi şairler hakkında yazıları ve özellikle nesnel karşılık kavramını geliştirmesi, edebiyat eleştiri alanına ciddi katkılar getirdi ve Yeni Eleştiri için de önemli bir kaynak oldu. Britanya da yirmiler ve otuzlarda temelleri atılan bu anlayış, kırklara geldiğimizde, Amerika nın başat edebiyat ve eleştiri anlayışını biçimlendirdi. Wimsatt ın Amaçsal Yanıltı makalesi 1946 da yayımlandı ama o da bu anlayışa nihai şeklini veren yazılardan biri oldu. Yeni Eleştiri biçimci bir anlayıştır. Yöntem olarak metin incelemesi, yakın okuma dediğimiz pratikleri teşvik etmiştir, çünkü estetik değerin sanat eserinin kendi iç ilişkilerinde yattığı varsayımından yola çıkar. Bir sanat eserinin bir iç tutarlılığı, iç birliği olması gerekir. Eserde her türlü ironi, paradoks vs. bulunabilir ama bütün bunları birbirine bağlayan, kapsayan, birarada anlamlandıran bir estetik bütünlüğe ulaşmalıdır. Eseri meydana getiren ögeler havada kalmamalı, birbiriyle ilişkisiz kalmamalıdır. Richards ın en önemli katkısı, nihai anlamın eserin kendi içinde olduğunu vurgulamasıdır. Bir şiir okuyacaksak, şairinin kim olduğu, neye inandığı, hangi pratik eylemde yer aldığı vs. önemli değildir. Eseri, eserde olanla anlamlandırmak gerekir; ansiklopedide yazanla değil. Eliot ın nesnel karşılık fikri de bir yöntem sağlar. Şairin (yazarın) eserine koyduğu metafor, söz sanatı, söyleyiş biçimi, söylemek istediği şeyi taşıyabiliyor mu? Öznel bir fantazi olmaktan çıkıyor ve okur olarak benim zihnimde de gerekli anlamın yansımasını sağlıyor mu? Wimsatt ise bunlara, yazarın amacı nın ikincil bir konu olduğu anlayışını ekledi. Yazar ve okur olarak ben de aynı görüşü ya da ideolojiyi paylaşıyor olabilirim. Ama bu sanatla ve estetik değerle ilgili bir şey değildir. Eserde estetiğin hayat bulması baş- 14

15 15 Northrop Frye ka bir şeydir; kendi kuralları vardır ve ahlakla, etikle bağlantılı değildir. Yeni Eleştiri kırklarda ve ellilerde Amerika da edebiyatla ilgili herkesi öyle ya da böyle ama bir şekilde etkiledi. Özellikle de yakın okuma yöntemi yararlı oldu, eleştiri disiplinine çok şey kattı. Allen Tate ( , Kentucky), Cleanth Brooks ( , Connecticut), Robert Penn Warren ( , Vermont), Lionel Trilling ( , New York City), R. P. Blackmur ( , Massachusetts) bu akımın tanınmış temsilcileridir. Kenneth Burke ( , Pennsylvania) gibi biçimciliğe çok yakın olmayan eleştirmenler ya da Edmund Wilson ( , New Jersey) gibi sola açık, Amerikan eleştiri tarihinin kurumlarından biri diyebileceğimiz bir yazar da bu akımdan, yakın okuma dan etkilendiler. Harry Levin ( , Minneapolis), Alfred Kazin ( , Brooklyn), Stanley Edgar Hyman ( , Brooklyn) ya da Irving Howe ( , New York City) biraz daha genç temsilcilerdir. Bu arada Austin Warren ( , Massachusetts) ile René Wellek ( , Viyana doğumlu Çek) bu anlayışı geniş bir çerçevede toparlayan ve özetleyen A Theory of Literature ı [Bir Edebiyat Teorisi] 1949 da yayımladılar. * * * Sanat ve edebiyat eleştirisini bir bilim olarak görmek isteyenler oldukça kalabalık bir grup oluşturur. Ayrıca, düşünsel öncülleri, çıkış noktaları bir hayli farklı kişiler de bu iddiada buluşabilirler. Örneğin Marksistlerin bunu ileri sürmesi anlaşılır bir şeydir, çünkü birçok Marksist, Marksizm in bilim olduğuna inanır. Ama Jungcu ya da Freudcu (ya da başka çizgiden) psikolojist eleştirmenler de, psikolojinin bir bilim olmasına dayanarak, kendi psikoloji temelli eleştirilerinin bilimsel olduğunu söylemişlerdir. Jakobson gibi Rus formalistlerinin yanısıra, Anglo-Sakson dünyanın Yeni Eleştiri akımından bazı eleştirmenler de (örneğin I. A. Richards) eleştiriyi bir bilim olarak tanımlamak istemişlerdir. Bunun geçerli bir tez olduğu kanısında değilim. Bana göre eleştiri bir bilim değildir ama bilimsel eleştiri diye bir şey olabilir. Bu, eleştirmenin eseri (sanatı, edebiyatı) yorumlamak, anlamlandırmak ve dolayısıyla sonunda değerlendirmek için insan bilimleri alanında varılmış sonuçlardan, pozisyonlardan müm-

16 Eleştirinin Anatomisi kün olduğu kadar yararlanmaya çalışması, gene mümkün olduğu kadar nesnel olma çabası göstermesiyle olacak bir şeydir. Sanata bir ahlakçı ya da herhangi bir ideolog olarak bakmamasını gerektirir. Bununla, bilimselliği öne çıkaran bir açıklama yöntemi oluşur; böyle bir yöntemi temel alan bir söylem, bir eleştiri disiplini kurulur. Ama bütün bunların bir eleştiri bilimi oluşturacağını düşünmüyorum. Northrop Frye eleştiriyi bir bilim olarak görmek isteyenlerden biri değil. Edebi eser üstüne eleştiri yazısı yazmanın da bir çeşit edebiyat olduğu kanısında. Edebiyat hakkında bir şeyler öğrenmek mümkün, pek çok olgusal şeyi öğrenebiliriz ve zaten öğreniyoruz. Ama edebiyatı öğrenmek diye bir şey yoktur. Eleştirmen Bradley Hamlet i çok beğenmiştir; T. S. Eliot ise hiç beğenmemiştir. İkisinin de bunu ya da onu yapmalarının gerekçeleri vardır ama birbirlerini geçersiz kılmazlar. Biz de onların böyle düşündüğünü öğreniriz ama bununla, Hamlet in ne olduğunu öğrenmiş olmayız. Yukarıda söylediğim gibi, bilimin bilindiği bir çağda, edebiyatın birçok özelliğinin bilimsel biçimde incelendiği bir çağda, biz de edebiyata, okuduğumuz çeşitli edebi eserlere bilimsel bir tarzda bakmaya çalışırız. Ama eleştiri bilim olmaz, belirli ölçüde (dediğim çerçevede) bilimsel olabilir. Başka söyleyişler, bilimin söylemini taklit eder. Frye, eleştiriyi bir bilim olarak görmüyor ama bir disiplin olarak görüyor. Bir şey disiplin olacaksa, kendi pratiğinde disiplinli olmalı. Bu, ne demek? Yani tutarlı olmalı, yani sistematik olmalı. Eleştirmen dediğimiz kişinin zihninde, yaptığı işe, kariyerine ilişkin bir kavramsal çerçeve olmalı. Aynı temele dayanarak Shakespeare i överken Milton ı yeremeyiz. Bu kavramsal çerçevenin biçimlenmesinde bilimin payı olabilir, hatta olmalıdır. Ama aynı zamanda, etik gibi, gene bilimin bir kolu olarak göremeyeceğimiz disiplinlerin de yeri vardır. O çerçevenin biçimlenmesinde pek çok şeyin payı olabilir ama her şeyden önce edebiyatın kendisinin payı olmalıdır. Zaten, Northrop Frye a göre, bize bu imkânı edebiyat verir. Edebiyatın kendisinde belirli bir özellik olmasa, eleştiri de sistematik bir inceleme olamaz der. Ve zaten Frye ın türler teorisinin temeli de budur. Mitler Teorisi diye mecazi bir başlık verdiği bölümde Komedya yı İlk- 16