FARMAKOGNOZĐ UYGULAMA

Transkript

1 T.C. GAZĐ ÜNĐVERSĐTESĐ ECZACILIK FAKÜLTESĐ FARMAKOGNOZĐ ANABĐLĐM DALI FARMAKOGNOZĐ UYGULAMA I ANKARA

2 Pazartesi Salı 09:00-12:00 C 14:00-17:00 A 09:00-12:00 B Güz Yarıyılı FARMAKOGNOZĐ-I Uygulama Programı Teorik Bilgiler Hücre tipleri-parenkima, mantar, sklerenkima, iletim demetleri, taş hücresi Billur tipleri, nişasta incelenmesi (Scillae bulbus, Belladonnae folium, Sennae folium, Solani amylum, Rhei rhizoma) Örtü ve salgı tüylerinin incelenmesi (Thymi folium, Absinthi herba, Althae folium, Belladonnae folium) Stomalar ve stoma indisi, yaprak ve çiçek elementi incelenmesi Kabuk kök, meyve tohum inceleme ve karşılaştırılması VĐZE HAFTASI Bazı önemli drogların mikroskobik ve morfolojik analizi (Cocae folium, Opium, Cannabis herba, Papaveris fructus) Oz ve holozitlerle ilgili tanıma reaksiyonları (Molisch, Fehling, Seliwanoff ve nişasta tanıma reaksiyonları) Heterozit tanıma reaksiyonları-i (Antrasenozitler, flavonozitler, antosiyanlar) Heterozit tanıma reaksiyonları-ii (Kardiyoaktif, kumarin türevi, siyanogenetik heterozitler ve glukosinolatlar) Heterozit tanıma reaksiyonları-iii (Tanen, saponozit) Arş. Gör. Dr. Nilüfer ORHAN (Laboratuvar Sorumlusu) Arş. Gör. Uzm. Ecz. F. Sezer ŞENOL Arş. Gör. Uzm. Ecz. Tuğba GÜNBATAN Arş. Gör. Ecz. Fatma AYAZ 2

3 Mikroskobik Çalışmalarda Đncelenecek Droglar : Hücre tipleri-parenkima, mantar, sklerenkima, iletim demetleri, taş hücresi Kullanılacak Reaktif: Sartur Reaktifi (t o ) 1. Drog: Liquiritiae radix Bitki: Glycyrrhiza glabra (Leguminosae) Đncelenecek doku ve elementler: Parenkima, Mantar, Sklerenkima, Đletim demetleri 2. Drog: Cinnamomi cortex Bitki: Cinnamomum cassia (Lauraceae) Đncelenecek doku ve elementler: Parenkima, Taş hücresi 3. Drog: Theae folium Bitki: Camelia sinensis (Theaceae) Đncelenecek doku ve elementler: Taş hücresi (idioblast) : Billur tipleri, nişasta incelenmesi 1. Drog: Rhei rhizoma Bitki: Rheum palmatum (Polygonaceae) Đncelenecek doku ve elementler: Druz [Kloralhidrat (t o )], Basit ve bileşik nişasta (Distile su) 2. Drog: Scillae bulbus Bitki: Urginea maritima (Liliaceae) Đncelenecek doku ve elementler: Uzun kalın rafit ve Đnce kısa rafit [Kloralhidrat (t o )] 3. Drog: Belladonnae folium Bitki: Atropa belladonna (Solanaceae) Đncelenecek doku ve elementler: Billur kumu [Kloralhidrat (t o )] 4. Drog: Sennae folium Bitki: Cassia acutifolia (Leguminosae) Đncelenecek doku ve elementler: Basit billur dizisi [Kloralhidrat (t o )] 5. Drog: Solani amylum Bitki: Solanum tuberosum ( Solanaceae) Đncelenecek doku ve elementler: Basit ve bileşik nişasta (Distile su) : Örtü ve salgı tüylerinin incelenmesi 1. Drog: Thymi folium Bitki: Thymus sp. (Labiatae) Đncelenecek doku ve elementler: Diş tüy ve Labiatae tipi salgı tüyü [Kloralhidrat (t o )] 2. Drog: Absinthi herba Bitki: Artemisia absinthium (Compositae) Đncelenecek doku ve elementler: T tüy ve Compositae tipi salgı tüyü [Kloralhidrat (t o )] 3. Drog: Malvae folium Bitki: Malva silvestris (Malvaceae) Đncelenecek doku ve elementler: Yıldız tüyü ve Malvaceae tipi salgı tüyü [Kloralhidrat (t o )] 4. Drog: Digitalis folium Bitki: Digitalis purpurea (Scrophulariaceae) Đncelenecek doku ve elementler: Kütikulası noktacıklı boğumlu örtü tüyü [Kloralhidrat (t o )] 5. Drog: Hyoscyami folium Bitki: Hyoscyamus niger (Solanaceae) Đncelenecek doku ve elementler: Solanaceae tipi salgı tüyü [Kloralhidrat (t o )] : Stomalar ve stoma indisi, yaprak ve çiçek elementi incelenmesi 1. Drog: Menthae folium Bitki: Mentha sp. (Labiatae) Đncelenecek doku ve elementler: Diasitik stoma, palizat p. ve sünger parenkiması [Kloralhidrat (t o )] 2. Drog: Belladonnae folium Đncelenecek doku ve elementler: Anisositik stoma [Kloralhidrat (t o )] 3. Drog: Sennae folium Đncelenecek doku ve elementler: Parasitik stoma ve stoma indisi [Kloralhidrat (t o )] 4. Drog: Matricaria flos Bitki: Matricaria chamomillae (Compositae) Đncelenecek doku ve elementler: Polen, Stigma parçaları, Anterde endotesyum [Sartur (t o )] : Kabuk kök, meyve tohum inceleme ve karşılaştırılması 1. Drog: Chinae cortex Bitki: Cinchona succirubra (Rubiaceae) 2. Drog: Liquiritiae radix 3. Drog: Anisi fructus Bitki: Pimpinella anisum (Umbelliferae) 4. Drog: Lini semen Bitki: Linum usitatissimum (Linaceae) Her drogta belirleyici 2 element çizilecek, Kabuk-Kök ve Meyve-Tohum farkını belirlenerek ve açıklanacak : Bazı önemli drogların mikroskobik ve morfolojik analizi Cocae folium, Opium, Papaveris immaturi fructus, Cannabis herba 3

4 TEORĐK BĐLGĐLER FARMAKOGNOZĐ DE GENEL ANALĐZ YÖNTEMLERĐ Farmakognozi uygulamalarında, doğal kaynaklı ilaç ve ilaç hammaddelerinin makroskobik, mikroskobik ve kimyasal analizlerinin yanında bu hammaddelerdeki maddelerin elde edilmesi, fiziksel ve kimyasal analizleri ve kalite kontrollerine ait deneyler de bulunur. Farmakognozi laboratuvarlarında yapılan bu çalışmalarda kullanılan yöntemleri şu başlıklar altında verebiliriz. 1. Organoleptik Yöntemler 3. Fiziksel ve Kimyasal Yöntemler 2. Mikroskobik Yöntemler 4. Biyolojik Yöntemler 1) MAKROSKOBĐK YÖNTEMLER: Drogların çıplak gözle ve diğer duyu organlarımızla tanınmasına yarayan özelliklerinin tespitine dayanır. Toz droglar için organoleptik inceleme şu şekilde yapılır: Renk: Droğun rengi tespit edilir. Koku: Bir miktar drog avuç içinde ezildikten sonra koklanır. Tat: Çok az miktarda drog (zehirli droglar hariç) alınarak dil ucu ile tadına bakılır. Bu esnada yutulmamalıdır. Görünüş: Droğun genel görünüşü tespit edilir (Homojen toz, heterojen toz, tüylü gibi). 2) MĐKROSKOBĐK YÖNTEMLER: Mikroskop, gözle ayrıntısı görülemeyen objeleri incelemek için kullanılan mercek sistemlerinden ibaret olan optik bir alettir. Farmakognozi laboratuvarında drogların ve drog tozlarının anatomik yapısını incelemek için kullanılmaktadır. Mikroskop, mekanik ve optik kısım olmak üzere başlıca iki kısımdan oluşmaktadır: 1) Mekanik Kısım: Optik kısma destek görevi görür ve şu kısımlardan ibarettir: 4

5 Mikroskop ayağı: Mikroskobun masa üzerinde sağlam bir şekilde oturmasını sağlar. Yarım ay, at nalı veya daire şeklinde olabilir. Mikroskop kolu: Mikroskobun tutulacağı yerdir. Üstten mikroskop tüpüne, alttan ise mikroskop tablasına bağlıdır. Binoküler Mikroskop Tüpü: Üst ucunda oküleri alt ucunda objektifleri taşıyan tüplerdir. Oküler tüplerinin dibinden göz bozukluklarını düzeltmek için dioptri ayarları yapılır. Ayrıca tüpler birbirlerine yatay yönde yaklaştırılıp, uzaklaştırılarak gözler arası açıklık olan pupil ayarı yapılır. Revolver: Mikroskop tüpünün alt tarafına bağlı olan ve bir eksen etrafında dönerek istenilen objektifin görüş alanına gelmesini sağlayan dairedir. Üzerinde 3 veya 4 delik vardır ve objektifler bu deliklere vidalanır. Tüp ile objektif aynı hizaya gelmezse, alanın bir kısmı karanlık görünür. Makrometrik vida: Mikroskop tüpünü gözle görülür şekilde aşağı yukarı hareket ettirerek kaba ayar yapar. Mikrometrik vida: Mikroskop tüpünü çok yavaş bir şekilde hareket ettirerek ince ayar yapar, incelenecek objeyi netleştirir. Çok kısa bir mesafede hareket eder ve bu mesafenin dışında işlemez. Bu nedenle vida daima ortada tutulmalıdır, sona dayanırsa makrometrik vida 1 mm aşağı veya yukarı hareket ettirilerek bu mesafe sağlanmalıdır. Mikroskop tablası: Đncelenecek preparatın konulduğu, daire veya kare şeklinde madeni kısımdır. Aynadan yansıyan ışığın preparata gelebilmesi için ortası deliktir. Şaryo: Tablanın üzerinde preparatı tespit etmeye yarayan kısımdır. Şaryo Kontrol Vidaları: Tablanın altında, şaryoyu ve buna tutturulmuş olan ve preparatı sağa sola, ileri geri hareket ettiren kısımdır. Hareketin miktarı şaryo üzerinde 5

6 bulunan bölmelerle ölçülebilir. Bu bölmeler yardımıyla preparatın herhangi bir noktasını kolaylıkla tekrar bulmak mümkündür. 2) Optik Kısım: Preparatta bulunan objeyi uygun bir şekilde aydınlatan ve bu cisimden büyütülmüş bir görüntü veren kısımdır. Şu kısımlardan oluşur: kısımdır. Lamba: Gövdenin alt kısmında aydınlatmayı sağlayan genellikle düşük voltta çalışan düğmedir. Potansiyometre: Elektrik akım şiddetini değiştirerek ışığı azaltan veya çoğaltan Kondansatör: Tablanın altında bulunan kuvvetli iki mercekten ibaret olup, aynadan gelen ışığı cisim üzerinde toplamaya ve alanı homojen bir şekilde aydınlatmaya yarar. Diyafram: Kondansatörün altında bulunan ve ortasındaki deliği istenilen oranda daraltılıp genişletilebilen bir perdedir. Aynadan gelen ışığın şiddetini ayarlamada kullanılır. Objektif: Mikroskobun en kıymetli parçalarındandır. Bir veya bir kaç mercekten yapılmış olup gerçek, ters ve büyütülmüş bir görüntü verir. Her objektifin üzerinde büyütme derecesi yazılıdır. Zayıf objektifler kısa, kuvvetli objektifler daha uzundur. Revolveri çevirerek zayıf objektiften kuvvetliye sırayla geçiş mümkündür. Her objektifin büyütme derecesi üzerinde yazılıdır. Oküler: Mikroskop tüpünün göze yakın olan ucunda bulunan, iki mercekten yapılmış bir sistemdir. Objektifin verdiği görüntüyü bir lup gibi büyütür. Büyütme derecesi üzerinde yazılıdır (5x, 10x, 15x gibi). Mikroskobun Büyütme Gücü Mikroskopta incelenen objenin ne kadar büyütüldüğünü hesaplamak için, kullanılan oküler ve objektifin büyütme dereceleri çarpılır. Örn. Mikroskop Büyütmesi (M.B.) = 10x40 (Oküler büyütmesi x Objektif büyütmesi) 6

7 Mikroskobun Kullanılışı Mikroskop incelemeye uygun bir şekilde yerleştirilir. Hareket ettirilmeden ışık ayarı yapılır. En küçük objektif eksen üzerinde çevrilerek okülerden bakılıp görüş alanı en aydınlık olacak şekilde ayarlanır. Preparat tabla üzerine yerleştirilir. Preparattaki obje, mikroskop deliğine gelecek şekilde ayarlanır. Makrometrik vida ile objektif preparata yaklaştırılır. Okülerden bakarken makrometrik vida geri çevrilerek mikroskop tüpü yavaşça yukarıya kaldırılır. Dokuların görünmeye başladığı anda makrometrik vida bırakılarak mikrometrik vida ile görüntü netleştirilir. Preparat daha fazla büyütülerek incelenmek isteniyorsa, revolver çevrilerek daha büyük bir objektif preparat üzerine getirilir. Mikrometrik vida ile netleştirilir. Görüntünün derinliği hakkında bir fikre sahip olmak için mikrometrik vida öne arkaya hareket ettirilerek bakılmalıdır. Görüntünün netliği, objektifin cisme en uygun mesafeye kadar yaklaştırılmasıyla birlikte, aynı zamanda kesite gelen ışığın da uygun bir şekilde ayarlanmasına bağlıdır. Işık iyi ayarlanamazsa görüntü bulanıktır. Bu durumda mikroskop lambasının ayarını kontrol etmek gerekir. Ayrıca kondansatör ve diyaframın da kontrol edilmesi gerekmektedir. Özellikle çok ince ve şeffaf kesitlerin incelenmesinde diyafram uygun şekilde ayarlanmalıdır. Mikroskop hiçbir zaman zorlanmamalıdır. Mikrometrik vidanın bir yönde dönmesi durduğu takdirde, mikroskop tablası makrometrik vida ile aşağı indirilmeli ve mikrometrik vida ters yönde bir müddet boşaltıldıktan sonra tekrar görüntü elde edilmeye çalışılmalıdır. Mikroskopta hava kabarcıklarının bulunmadığı bölgeler incelenmeli veya incelenecek bölge hava kabarcıklarından kurtarılmalıdır. 7

8 Objektif yukarı kaldırılmadan preparat alınmamalı ve preparat alınırken objektife değdirilmemelidir. Aynalı mikroskoplarda, ışık kaynağı olarak gün ışığı veya floresan kullanıldığında aynanın düz tarafı, lamba kullanıldığında ise aynanın çukur tarafı kullanılmalıdır. Mikroskobun Bakımı Pratik çalışmalara başlamadan önce ve çalışmalar bittikten sonra optik kısımlar çok yumuşak ve yıkanmış bir tülbent ile silinmelidir. Mekanik kısımlar ise yine yumuşak bir toz bezi ile silinmelidir. Mikroskop tozdan, reaktiflerden ve asit buharlarından korunmalıdır. Mikroskop tüpünün içine toz girmemesi için tüpün üst ucunda daima bir oküler bulunmalıdır. Eğer objektiflere reaktif bulaşmışsa önce ıslak, sonra kuru bir tülbent ile silinmelidir. Belirteçle hazırlanmış preparatla çalışırken mikroskop tablası düz tutulmalıdır, aksi halde tablanın eğimi nedeniyle reaktif akabilir ve mikroskop tablası kirlenip bozulabilir. Okülerin merceklerinin kirli olup olmadığı mikroskoba bakılarak kolayca anlaşılır. Oküler olduğu yerde çevrilirken kirlilikler de hareket ediyorsa, kirliliğin okülerden geldiği anlaşılır. Mikroskobun işi bittikten sonra en küçük objektif görüş noktasında olmak üzere ayarlanmalı, örtüsü örtülmelidir. Preparat Hazırlama Temiz bir lam üzerine bir damla reaktif konur. Sonra alınmış olan kesitler bu damla içerisine yerleştirilir. Toz drog ile çalışılıyorsa, temiz bir pens veya toplu iğne yardımıyla toz droğun ince kısımlarından uygun miktarda alınıp damla içerisine dağıtılır. Drog çok az veya çok fazla olmamalıdır. Sonra lamelin bir kenarı damlaya temas ettirilerek lamel, lam üzerine yaklaştırılır ve 45 lik açı kaldığı zaman birden bırakılır. Lam ile lamel arası tamamen reaktifle kaplı olmalıdır. Reaktif yetersiz kalmışsa, lamel kaldırılmadan kenarından eksik olan kısım tamamlanmalıdır. Bu esnada dikkat edilmesi gereken husus, reaktifin lamel üzerine 8

9 taşmamasıdır. Lam üzerindeki fazla reaktif ise süzgeç kağıdı ile temizlenmelidir. Bazı reaktifler (Sartur, kloralhidrat gibi) sıcakta tesir eder. Bu takdirde preparat küçük bir alev üzerinde ısıtılmalıdır. Isıtma işlemi alevin içerisinde değil 2 cm yukarısında yapılmalıdır. Preparat kaynamaya başladığı an alevden çekilmelidir. Bu işlem bir kaç kez tekrarlanmalıdır. Kaynama ile preparattaki hava kabarcıkları da uzaklaştırılmış olur. Preparatta hava kabarcığı varsa bunlar kenarları kalın, siyah ve ortası renksiz küreler şeklinde görülür. Kaynama esnasında reaktif azalmışsa yine lamelin kenarından lamel kaldırılmadan dikkatlice tamamlanmalıdır. Bu şekilde hazırlanmış olan preparat mikroskop tablasına yerleştirilmeden önce soğumuş olmalıdır. Aksi takdirde reaktiften gelecek asit buharları objektiflere zarar verebilir. Ayrıca kullanılan lam ve lamelin kırık, çatlak olmamasına özen gösterilmelidir. Đyi bir preparat şu özellikleri taşımalıdır: 1) Bir lam üzerinde ancak bir preparat hazırlanmalıdır. 2) Lam ve lamel arasındaki mesafe homojen ve açıklık mümkün olduğu kadar az olmalıdır. Yani lam ve lamel birbirine paralel olmalıdır. Đri drog parçaları varsa çıkarılmalıdır. 3) Preparattaki materyal miktarı çok az ya da çok fazla olmamalıdır. Hava kabarcığı bulunmamalıdır. 4) Preparat temiz olmalı, belirteç lamelin dışına taşmamalıdır. Lam ve lamel arasında reaktif kaplı olmalıdır. Kesi Alınması ve Kesit Çeşitleri Anatomik yapının incelenmesinde küçük ve ince kesiler hazırlamak gerekmektedir. Bu amaçla kesi bir jilet, bistüri veya mikrotomla alınır. Kesi almaya başlamadan önce hangi yönde kesi alınacağını tespit edilir. Drog sol el ile keskin jilet ise sağ el ile tutulmalıdır. Đnce droglar pens ile köpük içerisine sıkıştırılarak kesi alınır. 9

10 Kesi Çeşitleri: Enine kesi, Boyuna-radyal kesi, Boyuna-teğetsel kesi, Yüzeysel kesi Reaktifler: 1) Distile su: Nişasta tanelerinin incelenmesinde ve şekillerinin belirlenmesinde kullanılır. 2) Kloralhidrat çözeltisi: Kristal haldeki kloralhidratın %50 lik sulu çözeltisidir. Sıcakta tesir eder. Dokuları berraklaştırır, nişasta tanelerini eritir, kalsiyum okzalat kristallerini ise bozmaz. 3) Sartur Reaktifi: Bileşik bir belirteçtir. Prof.Dr. Sarım Çelebioğlu ve Prof. Dr. Turhan Baytop tarafından 1949 yılında aynı preparattaki pek çok elementi teşhis etmek ve tanımak için hazırlanmıştır. Reaktif sıcakta tesir eder. Kalsiyum okzalat kristallerini etkilemez. Belirteçte potasyum iyodür, su ve etanol yardımcı madde olarak bulunmaktadır. Sudan III, bir boya maddesidir; yağ, kütin ve süberini turuncu renge boyar. Ancak süberinin turuncu olması gerekirken, mantar dokusunun koyu renkli olması nedeniyle esmer-kırmızı renk alır. Laktik asit ortamı asit yapar ve dokuları berraklaştırır. Anilin asit ortamda lignini sarı renge boyar, bu nedenle tüm odunlaşmış çeperler (odun boruları, sklerenkima lifleri, taş hücreleri, taş mantar hücreleri) sarı renk alır. Đyot, nişastayı mavi-mor renge boyar. Potasyum iyodür iyodun çözünürlüğünü artırır. Su ve etanol ise çözücüdürler. Sartur Reaktifinin Bileşimi: Saf laktik asit ml Sudan III ile soğukta doyurulmuş laktik asit ml Saf anilin... 2 g Đyot g Potasyum iyodür... 1 g Etanol 95 o ml Distile su ml 10

11 4) Çini Mürekkebi: Müsilaj hücrelerinin incelenmesinde kullanılır. Müsilaj hücreleri su ile şişer ve siyah fon üzerinde renksiz görünür. Ayrıca müsilaj hücreleri, %10 luk bakır sülfat ile muamele edilip su ile yıkandıktan sonra, %10 luk potasyum hidroksit ilavesiyle parlak mavi renge boyanırlar. HÜCRE Bütün canlılar gibi bitkiler de hücre adı verilen biyolojik yapı taşlarından meydana gelmiştir. Hücreler, canlıları yaşatan ve hayatsal görevlerini yapan birimlerdir. (Şekil 1) Şekil 1. Allium cepa bitkisinin epiderma hücresi hç: Hücre Çeperi, g: geçit, ç: çekirdek, v: vakuol Bir bitki hücresi ana maddesi selüloz olan bir çeperle çevrilidir. Çeperin içinde kalan boşluk (lümen), protoplazma (stoplazma, çekirdek ve plastidler) ve hücrenin diğer kısımları tarafından doldurulmuştur. Plastidler: Bitki hücrelerinin stoplazmalarında bulunan önemli stoplazmik organellerden birisidir. Plastidler içlerinde bulunan renkli maddelere göre sınıflandırılırlar. Buna göre yeşil renkte olanlar kloroplast, sarı veya turuncu renkle olanlar kromoplast, renksiz olanlar ise lökoplast adını alır. Nişastalar: Bitkilerde çok rastlanan önemli bir depo maddesidir. Yapraklarda kloroplastlar içinde fotosentez sonucu meydana gelen nişastaya "asimileme nişastası" denir. Besin maddesini yedek olarak saklayan dokularda ise (kabuk, kök, rizom, yumru ve tohumlarda) lökoplastlar içerisinde, küçük moleküllü karbohidratların polimerizasyonu 11

12 sonucunda meydana gelen nişastaya "yedek nişasta", "depo nişasta" denir. Yedek nişasta taneleri, asimileme nişastasından daha büyüktür. Nişasta tanelerinin şekil ve büyüklükleri bulundukları bitkilere göre değişmektedir (Şekil 2). Şekil 2. Nişastalar: A Amylum Solani, B A. Phaseoli, C A. Oryzae, D A. Tritici, E A. Maydis, F Rh. Rhei, G R. Sarsaparillae, H R. Colombo, I Rh. Iridis. Yedek nişastanın ilk meydana geldiği yere "hilum" denir. Hilum, nişastaların teşhisinde ayırıcı bir özelliktir. Bir plastitte bir hilum varsa, o plastitten basit bir nişasta meydana gelir; fakat birden fazla hilum mevcutsa, nişasta tanesi bileşik olur. Proteinler: Bileşiminde azot bulunan organik bileşiklerdir. Bir kısmı hücre özsuyunda çözünmüş olarak bulunur. Bir kısmı ise tohumlarda katı haldedir ve bunlara "alöron" denir. Alöron, iki kısımdan oluşur; kristaloit (büyük kısım olup proteinlerden oluşur), globoit (küçük kısım olup inozitofosfat asidinin magnezyum ve kalsiyum tuzudur). Alöronlar pek çok tohumun endospermasında bulunur (Şekil 3). Şekil 3: Ricinus communis tohumunun endosperma hücrelerinde alöron; yk yumurta akı kristaloidi; g globoid; al alöron; yd yağ damlası 12

13 Yağlar: Yağlar bitkilerdeki yedek besin maddeleridir. Droglarda sabit ve uçucu yağ olmak üzere iki tiptir. Sabit yağlar, tohumlarda, parenkimatik dokularda, uçucu yağlar ise yaprak, meyve, kabuk, rizomlarda özel organlar içinde, salgı hücrelerinde (Cinnamomi cortex, Boldo folium), salgı ceplerinde (Eucalypti folium, Jaborandi folium), salgı kanallannda (Foeniculi fructus), salgı tüylerinde (Menthae folium) bulunur. Hem sabit yağlar ve hem de uçucu yağlar, Sartur reaktifi ile hazırlanan preparatlarda kırmızı-turuncu renge boyanmış irili ufaklı tanecikler halinde görülür(şekil 3). Ancak bir miktar %70 etanol ilave edilirse uçucu yağlar erir, sabit yağlar ise erimeden kalır. Billurlar: Metabolizma sonucu oluşan artık maddelerin bazıları bitkiler için zararlıdır. Bitki bunları ya dışarıya atar ya da bileşimlerini değiştirerek zararsız hale getirir. Bitkilerde bulunan kalsiyum okzalat kristallerine billur denir. Bitkide metabolizma sonucu oluşan okzalik asit, bitkinin topraktan aldığı kalsiyum ile birleşerek zararsız kalsiyum okzalat billurlarını oluşturur (Şekil 4). Okzalik Asit Kalsiyum Karbonat Billurlar şekillerine göre iki gruba ayrılırlar; 1- Basit Billurlar, 2-Bileşik Billurlar. 1- Basit Billurlar: Đğne şeklinde olanlarına "rafit" (Ipecacuanhae radix, Sarsaparillae radix), küçük billurların teşkil ettiği kümelere "billur kumu" (Belladonnae folium) denir. Bazıları az çok izodiametrik (Liquiritiae radix), uzun prizmatiktir (Iridis rhizoma). 2- Bileşik Billurlar: Yıldız şeklindeki kalsiyum okzalat kristallerine "druz" (Stramonii folium), iki basit billurun bir araya gelmesiyle oluşan kristallere de "ikiz billur" denir (Hyoscyami folium). Genellikle kabuk, kök ve yaprakta (mezofilde) parankima hücrelerinde bulunur. Bazen de sklerenkima demetleri etrafındaki hücrelerde rastlanır ve bir dizi oluştururlar. Buna "basit billur dizisi" denir (Sennae folium, Liquiritiae radix). 13

14 Şekil 4: Billur tipleri a. Liquiritiae radix, b. Hamamelidis cortex ve c. Iridis rhizoma'da basit bulurlar, d. Ipecacuanhae radix te rafitler, e. Hyoscyami folium da ikiz billurlar, f. Stramonii folium da druzlar, g. Belladonnae folium da billur kumu Hücre Çeperi: Bitkilerde hücreye belirli bir şekil veren, ana maddesi selüloz olan ve protoplazmayı çevreleyen dayanıklı örtüye "hücre çeperi" denir. Hücre çeperinde orta lamel, primer ve sekonder çeper olmak üzere üç tabaka vardır, Ayrıca hücre çeperinde komşu hücreler arasında madde alışverişine imkân sağlayan geçitler bulunmaktadır a) Basit geçitler: Taş hücresi, kollenkima ve sklerenkima liflerinde, parankima hücrelerinde görülür. Enine kesitte dar bir çizgi, kanal veya bir çukur halinde, yüzden görünüşte ise nokta, az çok geniş yuvarlak veya yumurtamsı şekillerde görülürler. b) Kenarlı geçitler: Kalınlaşmış cidarlar, geçitin üzerine doğru ilerleyerek geçitin ağzını daraltmıştır. Üstten bakıldığı zaman iç içe girmiş iki daire gibi görülürler. Odun borularında rastlamak mümkündür. 14

15 Hücre Çeperinde Meydana Gelen Değişiklikler 1) Odunlaşma: Selüloz miselleri arasına lignin birikmesi sonucu çeper odunlaşır. 2) Kütinleşme: Kütin birikmesiyle olur. Kütin, havayla temasta bulunan epiderma dokusunun üzerinde devamlı bir tabaka oluşturur. Buna "kütikula" denir. 3) Mantarlaşma: Ölü hücrelerde süberin maddesinin birikmesiyle oluşur. 4) Silisleşme: Selüloz miselleri arasına silisyum dioksit toplanmasıyla oluşur. Silisleşme, bitkiye diklik ve direnç sağlar. 5) Kireçleşme: Kalsiyum karbonat toplanmasıyla olur. Özellikle su bitkilerinin çeperlerinde görülür, kireçleşme bazen hücre çeperinin dar bir kısmından içeriye doğru gelişir ve "sistolit" denilen üzüm salkımına benzer yapılar meydana getirir. 6) Tanenleşme: Hücre çeperinde tanen birikmesiyle çeper tanenleşir. Bitkilerde kabuk, odun, meyve, tohum kabukları ve mazılarda görülür. 7) Mumlaşma: Epidermada mum toplanmasıyla olur. Bazı meyvelerde ise donuk bir tabaka halinde bulunur. 8) Müsilajlaşma ve Zamklaşma: Hücre çeperi bazen suda kolaylıkla şişebilen müsilaj veya zamk haline geçer. DOKU Aynı menşeyden gelen, belirli bir görevi yapmak üzere toplu bir sistem oluşturan, aynı şekil ve yapıdaki hücre gruplarına "doku" denir. Başlıca 2 ana gruba ayrılır: A) Meristem Doku: Bölünme yeteneği olan hücrelerden oluşmuştur. Primer meristem ve sekonder meristem olmak üzere iki şekilde meydana gelir. B) Sürekli Doku: Meristem hücrelerinin gelişmesi ve farklılaşması sonucu meydana gelir. Hücrelerin çeperleri değişik şekillerde kalınlaşmıştır. 15

16 Sürekli doku görevlerine göre beş kısma ayrılabilir: 1-Temel Doku 2-Koruyucu Doku 3-Đletim Doku 4-Destek Doku 5-Salgı Doku 1-Temel Doku: Bitkinin her organında bulunup temel yapısını meydana getiren dokudur. Örn: Parenkima hücreleri. Parenkima hücreleri ince ve selülozik cidarlı hücrelerden meydana gelmiştir. Gövde ve köklerin kabuk ve özleri, yaprakların asimileme dokuları, tohumların endosperma ve kotiledonları, meyvelerin etli kısımları parenkimadan yapılmıştır. Birer doku sistemi olan ksilem ve floemde de parenkima bulunur. Parenkimatik dokularda hücreler izodiametrik (boyu ile eni eşit şekilde) (örneğin; endosperma), bir yönden uzamış (kabuk, öz ve palizat parenkiması) ya da dallanmış (sünger parenkiması) şeklinde olabilir. Hücreler arasındaki boşluk bazen olmadığı gibi bazen küçük bazen de büyüktür. Cidarları ince olmakla beraber düzgün bir kalınlaşma da görülebilir. Geçitlenmiş, ağ şeklinde kalınlaşmış veya odunlaşmış da olabilir. 2-Koruyucu Doku: Bitki organlarının dış kısımlarında bulunan ve onları dış etkenlerden koruyan dokudur. Mantarlaşmış veya mantarlaşmamış olabilir. Epiderma: Hücreler arası boşluğu olmayan, genellikle tek sıralı ve eni boyuna eşit, canlı hücrelerdir. Epiderma hücrelerinin dış kısmına kütin maddesi yığılarak kütikula tabakasını meydana getirir. Kütikula düz, noktacıklı, çizgili, dalgalı veya pürüzlü bir yapı gösterir. Epiderma, bazen iç bazen de her iki tarafa doğru şişkinlik meydana getirir. Bu şişkinlik alt epidermanın her hücresinde görülürse "papil" adını alır (Cocae folium). Epidermanın altında oluşan hücre tabakalarına "hipoderma" denir. Epiderma hücreleri bazen büyük ve özel şekilde olan müsilaj hücreleri şeklini alır (Şekil 5-f). 16

17 a b c e f d g Şekil 5: Epiderma ve stoma komşu hücreleri: a Belladonnae folium, b Menthae folium, c Sennae folium, d Digitalis folium, e Cocae folium, f Cocae folium'da enine kesine papil şeklinde kabarık alt epiderma hücreleri, g Sennae folium'da enine kesitte epiderma ve müsilaj hücresi Stoma: Epidermada mezofil ile dış ortam arasında gaz alış verişini sağlayan organlar stomalardır. Epiderma hücrelerinin aksine stoma hücreleri kloroplast taşırlar. Böbrek şeklinde karşılıklı iki hücreden oluşan stomalar monofasyal yapraklarda her iki yüzde; bifasyal yapraklarda ise sadece alt epidermada bulunurlar. Stomayı çevreleyen hücrelere "stoma komşu hücresi" denir. Bunların şekil ve sayılarına göre değişik stoma tipleri vardır (Şekil 5). Avrupa Farmakopesi ndeki sınıflandırmaya göre stoma tipleri ise aşağıda açıklandığı şekilde sınıflandırılmıştır. (Şekil 6) 1) Anomositik (Düzensiz Hücreli) Tip: Stoma genellikle epiderma hücrelerinden farklılık göstermeyen farklı sayıda hücre ile çevrilmiştir. Ranunculaceae tipi örnek verilebilir. Uvae-ursi folium'da stoma komşu hücreleri sayısı 6 9, Digitalis folium'da ise 5-6 dır. 17

18 2) Anisositik (Eşit Olmayan Hücreli) Tip: Biri diğerlerinden küçük 3 4 komşu hücre bulunur. Solanaceae tipi örnek verilebilir. (Belladonnae folium, Stramonii folium, Hyoscyami folium) 3) Diasitik (Zıt Hücreli) Tip: Stoma eksenine dik açı yapan 2 komşu hücre vardır. Labiatae tipi örnek verilebilir. (Menthae folium) 4) Parasitik (Paralel Hücreli) Tip: Stoma eksenine paralel 2 komşu hücre bulunur. (Cocae folium, Boldo folium, Sennae folium) Şekil 6: Avrupa Farmakopesinde Yer Alan Stoma Tipleri Stoma Sayısı: 1 mm 2 epidermadaki ortalama stoma sayısıdır. Alt ve üst yaprak yüzeylerinde sayımlar yapıldıktan sonra alt yüzey sayımlarının üst yüzey sayımlarına oranı şeklinde ifade edilir. Örn: Bazı cinslerin yakın türlerini birbirinden ayırt etmek için stoma sayılarından yararlanılmıştır. Bunlara örnek olarak Datura türleri verilebilir. Datura stramonium da sayılan stoma sayıları aşağıda verilmektedir. Alt epiderma: ortalama: 200 Üst epiderma: ortalama: 87 Stoma sayısı = Alt Epiderma Hücresi Sayısı / Üst epiderma Sayısı =

19 Stoma Sayısı, yaprak yaşına göre değişmeler gösterebilmesine rağmen Stoma indeksi belli bir tür için sabit bir değerdir ve tam veya toz droglarda tayin edilebilir. Stoma Đndeksi: Bir yaprağın birim alanındaki stoma sayısının, aynı birim alandaki epiderma + stoma sayısına oranının yüzdesidir. Stoma Đndeksi = Stoma Sayısı x 100 / (Stoma Sayısı + Epiderma Sayısı) Örneğin; 10 epiderma hücresi arasında 2 stoma varsa, S.Đ = 2 x 100 / (10+2) = 16.6 Tüyler: Epiderma hücrelerinin dışa doğru meydana getirdiği uzantılardır. Örtü ve salgı tüyleri olmak üzere iki tiptir, örtü tüyleri tek hücreli (diş tüyü, kütikulası noktacıklı örtü tüyü) veya çok hücreli tüylerdir (T tüy, şamdan tüy, yıldız tüy, dirsek tüy, kamçı tüy, boğumlu örtü tüyü) (Şekil 7). a b c e f d Şekil 7: Örtü Tüyleri a Thymi herba (diş tüy), b Thymi herba (dirsek tüy), c Sennae folium (kutik. nokt. örtü t.), d Absinthii herba (T tüy), e Hyoscyami folium (çok hücreli ö.t.), g h f Digitalis folium (çok hücreli ö.t.), g Rosmarini folium (şamdan tüy) h Farfarae folium (kamçı tüy) i Malvae folium (yıldız tüy) i 19

20 Mantar Doku: Kabuğun dış kısmında epidermanın harap olması sonucunda oluşan, yüzeysel çok köşeli olan cansız hücrelerdir. Hücre cidarı ince, esmer renkli ve derinleşmiştir, ikinci bir mantar dokusu olan taş mantarda ise hücre cidarı odunlaşmış, kalınlaşmış ve geçitlidir (Şekil 8). Şekil 8: Mantar A Cinnamomi cassiae cortex enine kesit a ince cidarlı mantar, b taş mantar, c cidarı at nalı şeklinde kalınlaşmış mantar B Cinnamomi cassiae cortex yüzden görünüşle ince cidarlı mantar, C Cinnamomi cassiae cortex yüzden görünüşte taş mantar, D Granati cortex, enine keside cidarı at nalı şeklinde kalınlaşmış taş mantar) 3-Đletim Doku: Kökten su ve suda erimiş olan maddeleri ve yapraklardan asimilasyon sonucu sentez edilmiş bileşikleri bitkinin diğer organlarına taşıyan iletim sisteminin oluşturduğu dokudur. Đletim doku, ksilem ve floemden oluşmuştur. a) Ksilem: Trake, trakeit, ksilem parenkiması ve ksilem sklerenkimasından ibarettir. Trake, silindir şeklinde üst üste dizili hücrelerin aralarındaki çeperlerin erimesiyle meydana gelen borularıdır (Şekil 9). Çapları daha dar, uzunca silindir veya prizma şeklinde, iki ucu sivri bağımsız hücreler ise trakeitleri oluşturur. Ksilem parenkiması, canlı stoplazması bol, çeşitli besin maddelerinin depo edilmesi ve iletilmesine yarayan hücreler olup, ksilem içerisine dağılmıştır. Ksilem sklerenkiması ise, iletim dokuyu destekleyen, çeperleri odunlaşmış uzun hücrelerdir. Kökten su ve suda erimiş maddeleri bitkinin diğer organlarına iletir. b) Floem: Asimilasyon ürünlerini ileten bileşik bir dokudur. Kalburlu borular, arkadaş hücreleri, floem parenkiması ve floem sklerenkimasından ibarettir. Kalburlu borular, geniş lümenli, ince çeperli, birbirleriyle boru gibi ucuca birleşen, birleşme yüzeylerindeki enine 20

21 çeperleri kalbur gibi delikli olan canlı hücrelerdir. Kalburlu boruların yanında bulunan ve daha dar olan stoplazmaca zengin parenkimatik hücrelere ise arkadaş hücreleri denir. Floem parenkiması, yine parenkimatik hücrelerdir. Floem sklerenkiması ise, destek görevi yapan ve çeperleri lignin birikmesiyle kalınlaşmış hücrelerdir. Şekil 9. Ksilem kalınlaşmaları. A halkalı, B,C spiralli, D ağsı, E Liquiritiae radix de trake ve trakeit 4-Destek Doku: Hücre çeperleri kalınlaşmış ve genellikle özel şekiller almış hücrelerden oluşur. Çeperdeki kalınlaşmalar, lignin veya selüloz birikmesiyle olur. Sert doku (sklerenkima) ve pek doku (kollenkima) olmak üzere iki çeşit dokudan oluşmuştur. a) Sert doku: Đki çeşit hücreden oluşur; sklerenkima lifleri ve taş hücreleri. Sklerenkima lifleri, ince uzun, çeperleri kalın, uçları sivri hücrelerdir. Hücre çeperi lignin birikmesiyle kalınlaşmıştır. Tek tek olabildiği gibi demetler halinde de bulunabilir. Taş hücreleri ise; hücre çeperleri lignin birikmesiyle kalınlaşmış hücrelerdir. Kollu taş hücrelerine "idioblast" denir. (Şekil 10) b) Pek Doku: Sklerenkima hücreleri ölü olduğu halde, kollenkima hücreleri canlıdır. Farkları ise, çeperlerinin her yanının kalınlaşmış olmamasıdır. Bazılarının köşeleri selüloz birikmesi sonucu kalınlaşmıştır (köşe kollenkiması), bazılarında da çeperin bir veya iki yüzü kalınlaşmıştır (levha kollenkiması). 21

22 b1 d. a. a1. a2 f. c b2. g.. e2.. e1.... Şekil 10: Sklerenkima lifleri ve taş hücreleri, a Cinnamomi cassiae cortex de a1 boyuna, a2 enine kesine sklerenkima lifleri, b Chinae cortex'de b1 boyuna, b2 enine keside sklerenkima lifleri, c Liquiritiae radix de enine keside bir sklerenkima demeti, d Cinnamomi cassiae cortex'in primer korteksinde taş hücreleri. e Lini semen de e1 enine kesitte e2 üstten görünüşte taş hücreleri tabakası, f Rhamni purshianae cortex'in primer korteksinde bir taş hücresi kümesi, g Thea folium da idioblast. 5-Salgı Doku: Hücreler tarafından salgılanan bir çeşit maddeye "salgı" ve bunları meydana getiren hücre topluluklarına da "salgı doku" denir. Salgılar uçucu yağlar gibi sıvı olabildiği gibi kalsiyum okzalat kristalleri gibi katı da olabilir. Salgı doku intraselüler ve ekstraselüler salgı doku olmak üzere ikiye ayrılır. a) Đntraselüler salgı doku: Hücre stoplazmasında oluşan salgılar stoplazma veya vakuolde birikirse buna hücre içi salgılar denir. Çeşitli şekilleri vardır (Şekil 11). a.salgı Hücreleri: Cidarları süberinleşmiş olup, parenkimatik bir doku içine dağılmıştır. b.süt Boruları: Đnce selüloz çeperli, çok çekirdekli, az stoplazmalı, hücre özsuyu olarak lateks adı verilen yapışkan bir sıvı ihtiva eden hücrelerdir. 22

23 Şekil 11: Salgı sistemi a Boldo folium'da salgı hücresi, b Jaborandi folium'da salgı cebi, c Anisi fructus da enine kesitte salgı kanalı, d Filicis rhizoma da iç salgı tüyü, e Papaveris immaturi fructus'da bağlantılı süt boruları, f Anisi fructus da salgı kanalları (yüzeysel) b) Ekstraselüler salgı doku: Bu tip hücreler salgılarını hücre dışına çıkarırlar. Salgı Cepleri: Yaprak, gövde ve meyvede çeşitli şekilde meydana gelen ceplerdir. Lizigen salgı cepleri: Bir grup salgı hücresinin çeperlerinin ve stoplazmasının yavaş yavaş erimesiyle meydana gelir. Şizogen salgı cepleri: Salgılanmayı yapan hücreler boşluğun etrafında sağlam veya ezilmiş vaziyetledir. Şizolizigen salgı cepleri: Salgılanmayı yapan hücreler ile komşu hücreler erimiş ve yırtılmıştır. Salgı cebi böylece genişlemiştir. Salgı Kanalları: Salgı maddeleriyle dolan hücreler arası boşlukların üst üste gelmesi ve birbirleriyle bağlanması sonucu meydana gelen uzun kanallardır. Salgı Tüyleri: Çoğunlukla epiderma hücrelerinden meydana gelen, salgılarını dışarıya çıkaran tüylerdir. Sap ve baş kısmından oluşurlar. Değişik tipte salgı tüyleri vardır (Şekil 12). 23

24 Şekil 12: Salgı tüyleri: a Rosmarini folium, b Menthae folium, c, d Digitalis folium, e Belladonnae folium, f Hyoscyami folium, g, h Absinthii herba, i Malvae folium, k,l Menthae folium, m,n Betulae folium, o Cannabis herba Labiatae tipi salgı tüyü: Bir sap ve sekiz baş hücresinden meydana gelir. Solanaceae tipi salgı tüyü: Sap ve baş hücreleri bir veya bir kaç tane olabilir. Compositae tipi salgı tüyü: Salgı tüyleri iki sıra genişliğinde ve bir kaç hücre yüksekliğindedir. Malvaceae tipi salgı tüyü: Bir taban hücresi üzerine oturan dört hücreden oluşmuştur. Böbrek tipi salgı tüyü: Đki farklı şekilde görülebilir; sapı tek hücreli başı yanyana iki hücreden oluşmuş veya başı ve sapı tek hücreli salgı tüyü. Đç salgı tüyleri: Hücre arası boşluklarda yer alan bir baş ve bir sap kısmından ibarettir. Nektaryumlar: Şekerli sıvı, balözü salgılayan tüy ve diğer şekildeki bezlerdir. 24

25 YAPRAK (FOLIA) Dal ve gövdedeki noduslardan çıkan, genellikle yeşil renkli fotosentez ve terleme olaylarının oluştuğu organlardır. Yaprak anatomik olarak epiderma, mezofil ve iletim doku demetlerinden oluşur. Epiderma yaprağın alt ve üst yüzeyinin dış kısmında bulunan tek sıra hücreden yapılmış, stomaları taşıyan kısımdır. Şekil 13: Cocae folium tozu, 1 sünger dokusu, 2 üst epiderma ve stomalar 3 palizat parankiması 4 üst epiderma 5 sklerenkima demeti ve demete bitişik hücreler içinde basit billurlar p papiller 1-4 yüzden görünüşte, 5 boyuna görünüşte Mezofil: Kloroplast ihtiva eden palizat ve sünger parenkimalarından ibarettir (Şekil 13). Palizat parenkiması, uzun veya kısa silindirik, aralarında çok dar hücre arası boşluklar bulunduran hücrelerden oluşur. Sünger parenkiması hücreleri ise, geniş hücre arası boşluklara sahip yuvarlak veya kollu hücrelerdir. Palizat parenkiması sadece yaprağın üst tarafında, sünger parenkiması ise alt tarafında bulunuyorsa böyle yapraklara "bifasyal yaprak" (Belladonnae folium), her iki epidermada da palizat ve aralarında sünger parenkiması mevcut ise böyle yapraklara da "monofasyal yaprak" denir (Şekil 14, 15). 25

26 Şekil 14: Bifasiyal yaprak (Belladonnae folium), üe üst epiderma, pp palizat parenkiması, sp sünger parenkiması, ae alt epiderma, st salgı tüyü, bk billur kumu, dr druz ts sm Şekil 15: Monofasyal bir yaprağın enine kesiti (Sennae folium) c kollenkima, cr druz ve basit billur, crs basit billur dizisi, le alt epiderma, lp alt palizat parenkima, m müsilaj hücresi, ph floem, s stoma, t örtü tüyü, sm sünger parenkima, ts örtü tüyü tabanı ve üst epiderma, up üst palizat, vb iletim demeti, xy ksilem 26

27 Đncelenecek Yaprak Drogları 1. Theae folium Şekil 16: Theae folium a idioblast b üst epiderma ve palizat parenkiması c stomalı alt epiderma d alt epiderma ve sünger parenkiması e örtü tüyü. 2. Belladonnae folium Şekil 17: Belladonnae folium a üst epiderma ve paliızat parenkiması, b stomalı alt epiderma ve kütikula kıvrımları, c,e Solanaceae tipi salgı tüyleri, d stomalı üst epiderma, f genel görünüşte billur kumları. 27

28 3. Sennae folium Şekil 18: Sennae folium tozu (X 183) A Epidermis yüzeyinin görünüşü, B Yaprak kesitinden bir parça, C Kutikulası noktacıklı örtü tüyleri, D Trake, E Billur dizisi, F Prizma şeklinde kalsiyum okzalat kristalleri taşıyan parenkima hücreleri, G Agregat kalsiyum okzalat kristalleri 28

29 4. Thyme folium Şekil 19: Thymi folium tozu 1 Üstten görünüşte üst epidermada ; 7 polenler, 1a diasitik stoma, salgı tüyü, palizat parankiması, 8 korollanın iç epiderması, 1b Labiatae tipi salgı tüyü, 9 kaliksin iç epidermasında örtü tüyleri, 1c diş tüy, 10 üstten görünüşte kaliksin dış 2 enine kesitte üst epidermada diş tüyler, epidermasında salgı ve örtü tüyleri, 3 diş tüy, 11 üstten görünüşte epiderma hücreleri 4 alt epidermada stomalar, ile çevrili çok hücreli salgı tüyü 5 gövdede yer alan lifler, 12 yandan görünüşte çok hücreli salgı tüyü 6 salgı tüyü ve korollanın dış epiderması 13 gövde epidermasının üstten görünüşü 29

30 5. Absinthi herba Şekil 20. Flos Pyrethri tozu a ovaryumda salgı tüyü ve billurlar, b filament epiderması, c polen, d ovaryumda taş hücreleri, e braktede sklerenkimatik tabaka, f tüpsü çiçeğin epiderması, g korollanın dış epiderması ve druz, h anterde endotesyum i T tüy, j stigma, k dilsi çiçeğin epiderması 6. Malva folium Şekil 21. Althaeae folium tozu a alt epiderma ve sünger parenkiması, b yıldız örtü tüyü, c stomalı üst epiderma, d üst epiderma ve palizat parenkiması, e druz, Malvaceae tipi salgı tüyü. 30

31 7. Digitalis folium Şekil 22. Digitalis folium tozu 1 Üstten görünüşte üst epiderma ve 8 Boyuna kesitte parankima altlarındaki palizat hücreleri 9 Üstten görünüşte epiderma hücreleri 2 Alt edipermada anamositik stomalar 10 Kütikulası noktacıklı boğumlu örtü tüyü 3 Üstten, yandan ve alttan görünüşte 11 Başı tek hücreli, sapı çokhücreli salgı tüyleri iki baş hücresi taşıyan salgı tüyü 12 Damarlar içeren bir epidermanın üstten 4 Çok hücreli örtü tüyü parçası görünüşü 5 Epidermaya bağlı salgı tüyleri 13 Parçalanmış bir örtü tüyü 6 Enine keside epidermada salgı tüyü 14 Üstten görünüşte üst epiderma ve 7 Parçalanmış örtü tüyü tabanı ve tepesi altlarındaki palizat hücreleri 31

32 8. Hyoscyami folium Şekil 23. Hyoscyami folium tozu 1 Üstten görünüşte üst epiderma, 7 Üstten görünüşte korolla epiderması anizositik stomalar ve palizat 8 Üstten görünüşte fibröz yapılı anter 2 Alt epidermada stomalar ve örtü tüyü 9 Üstten görünüşte epiderma ve örtü tüyü 3 Enine kesitte üst epiderma, palizat, 10 Başı ve sapı çok hücreli salgı tüyleri sünger parankiması ve ikiz billurlar 11 Üstten görünüşte korolla epiderması ve 4 Üstten görünüşte billurlar ve iletim demeti başı çok hücreli, sapı tek hücreli salgı tüyü 5 Bir örtü tüyü ve iki farklı tip salgı tüyü 12 Polen 6 Kalsiyum okzalat kristalleri 32

33 9. Menthae folium Şekil 24. Menthae folium tozu 1 Üstten görünüşte üst epiderma 6 Örtü tüyleri ve palizat 7 Üstten görünüşte epiderma hücrelerine 2 Üstten görünüşte alt epidermada bağlı başı çok hücreli salgı tüyü diasitik stomalar 8 Üstten görünüşte yaprak kenarına yakın 3 Üstten görünüşte gövde epiderması epiderma hücreleri 4 Enine kesitte Labiatae tipi salgı tüyleri, 9 Üstten görünüşte yaprak kenarında palizat parankiması, sünger parankiması epidermaya bağlı örtü tüyü ve epiderma hücreleri 10 Gövdede damarlar ve ksilem 5 Epiderma hücresine bağlı tek baş hücreli parankiması salgı tüyü 33

34 ÇĐÇEK (FLORES) Angiospermae'lerin üreme organıdır. Tam bir çiçekte dıştan içe doğru; sepallerden yapılmış yeşil kaliks, petalleri oluşturan renkli korolla, stamenlerin bulunduğu androkeum ve pistillerden yapılmış ginekeum kısımları bulunur. Drog olarak kullanılan çiçeklerin bir kısmında bu parçaların bazıları eksiktir. Toz droglarda her çiçeğe göre farklı görünüşte olan çiçeğin kısımlarına ait dokular görülür (Şekil 25). Şekil 25: Chamomillae vulgaris flos tozu 1 Üstten görünüşte papil taşıyan 6 Brakte merkezindeki taş hücreleri korollanın iç epiderması 7 Brakte kenarı 2 Üstten görünüşte salgı tüyü taşıyan 8 Polenler korollanın dış epiderması 9 Compositae tipi salgı tüyü 3 Anterde endotesyum 10 Damar ve billur taşıyan parankima 4 Papilli stigma, stilus ve billurlar 11 Dilsi korollanın iç epiderması 5 Korolla tabanının iç epiderması 12 Örtü tüyleri 34

35 MEYVA (FRUCTUS) Ovaryum gelişmesiyle oluşan ve tohumları taşıyan organdır. Ekzokarp, mezokarp ve endokarp olmak üzere 3 tabakadan oluşmuştur. Ekzokarp tek sıra hücreden oluşur, epiderma tabakasına benzer ve stoma taşır. Parenkimatik hücrelerden oluşan mezokarp ve endokarp tabakalarının yapıları her meyvaya göre farklılıklar gösterir (Şekil 26). Şekil 26. Anisi fructus tozu, 1 Ligninleşmemiş parankimaya bağlı 5 Üstten görünüşte stoma ve dalgalı taş hücreleri kutikula taşıyan epikarp 2 endokarp ve salgı kanalları 6 Endokarp ve salgı kanalları 3 örtü tüyleri 7 Üstten görünüşte testa 4 iletim demetleri 8 Druz ve yağ damlaları taşıyan endosperma 35

36 TOHUM (SEMEN) Çiçekteki tohum taslaklarının döllenip, olgunlaşmasıyla oluşan, çimlenerek bitkiyi meydana getirme yeteneği bulunan organdır. Testa, embriyo ve besi dokusundan oluşur. Testa tohumun kabuğudur, dış yüzünde bir epiderma ve altında birkaç sıra hücre tabakası vardır. Anatomik yapı her tohumda farklıdır. Besi dokusu; nişasta, yağ ve protein taşıyan ince cidarlı parenkimatik dokulardır, endosperma ve perisperma adı altında incelenir. Embriyo yeni bitkiyi verecek olan bitki taslağıdır. Genellikle çok küçük olduğunda anatomik incelemelerde önem taşımaz (Şekil 27). Şekil 27. Lini semen tozu 1 Üstten görünüşte testanın pigment tabakası, pigment taşıyan hücreler ve endosprema hücreleri 2 Enine kesitte epiderma ve testa parenkiması 3 Üstten görünümde testa, epiderma ve parenkima 4 Enine kesitte testanın pigment tabakası ve endosperma. 5 Pigment kümeleri 6 Testanın enine kesitinde, sklerenkima, hiyalin ve pigment tabakaları 7 Uzunlamasına enine kesitte, sklerenkima tabakası ve parenkima hücreleri 8 Üstten görünümde epiderma ve parenkima hücreleri 9 Yüzeysel görünümde sklerenkima tabakasının kalın duvarlı hücreleri 10 Yüzeysel görünümde sklerenkima tabakasının hiyalin tabakasıyla beraber görülen ince duvarlı hücreleri 11 Yüzeysel görünümde sklerenkima tabakasının duvarları kalınlaşmış hücreleri. 36

37 KÖK (RADIX) Bitkiyi toprağa bağlayan, topraktan su ve suda çözünmüş tuzları alan toprakaltı organıdır. Kabuk, kambiyum ve merkezi silindir tabakalarından oluşmuştur. Kabuk geniş bir dokudur, dıştan içe doğru epiderma, kabuk parenkiması ve endoderma tabakalarını taşır. Kambiyum bir veya birkaç sıra hücreden oluşur, sadece dikotil bitkilerde bulunan dış tarafa doğru floemi, iç tarafa doğru ksilemi oluşturur. Merkezi silindir ise trake, trakeit ve öz parenkiması, iletim demetleri arasında parenkimatik öz kolu hücreleri taşır (Şekil 29). 1-Monokotil kök: Kabuk ve merkezi silindirden oluşmaktadır. Kabuk dıştan içe doğru; epiderma, kabuk parenkiması ve endoderma tabakalarından oluşmaktadır. Merkezi silindir ise; trake, trakeit ve öz parankimasından ibarettir. taşır. 2-Dikotil kök: Kabuk ve merkezi silindirden oluşmaktadır. Merkezi silindir kambiyum Şekil 28. Rhei rhizoma tozu a parenkima ve druz, b radyal öz kolu, c teğetsel oz kolu, d nişasta, e odun boruları. Şekil 29. Scillae bulbus a stomalı iç epiderma, b dış epiderma, c parankimada ince kısa ve uzun kalın rafitler, d odun boruları. 37

38 Şekil 30: Liquiritiae radix tozu. 1 Yüzeysel görünümde mantar doku 8 Kabukta kollenkima tabakası 2 Enine kesitte mantar doku ve 9 Kalsiyum oksalat kristalleri kabuğun bir bölümü 10 Sklerenkima liflerinde basit billur dizisi 3 Nişasta taneleri 11 Dizili belirgin geçitler taşıyan trake, 4 Teğetsel görünüşte öz kolları arasında parenkima ve odunlaşmış ksilem parenkima hücreleri parenkiması 5 Tek bir sklerenkima lifi 12 Dizili geçitler taşıyan trake 6 Genişlemiş geçitler taşıyan trake parçası 13 Radyal uzunlamasına kesitte, öz kolları, 7 Dizili geçitler taşıyan trakeitler parenkima ve dizili geçitler taşıyan trake 38

39 KABUK (CORTEX) Dikotil bitkilerde gövde, dal ve köklerin kambiyum tabakasının dışında kalan kısımdır. Kabuğun dış kısmında epidermanın harap olması sonucunda oluşan periderma bulunur. Periderma dıştan içe doğru mantar, fellogen ve fellodermadan oluşur. Peridermanın altında parenkimatik hücrelerden oluşan primer ve sekonder korteks tabakaları bulunur (Şekil 31). Şekil 31: Cinnamomi cassiae cortex tozu 1 Sklerenkima lifi 7 Kalsiyum oksalat kristalleri 2 Taş hücreleri 8 Salgı hücresi ve floem parenkimasına bitişik 3 Nişasta taneleri sklerenkima lifinin bir kısmı. 4 Yüzeysel görünümde mantar doku 9 Skleraenkima liflerinin bir kısmı ve taş hücreleri 5 Floem parenkiması ve bir salgı hücresi 10 Bir salgı hücresi 6 Teğetsel uzunlamasına kesitte öz kolları, 11 Enine kesitte mantar doku ve kabuğun bir asikular kalsiyum oksalat kristalleri bölümü. taşıyan hücreler, floem parenkiması 39

40 Şekil 32: Chinae cortex tozu 1 Tek bir sklerenkima lifi 5 Enine kesitte mantar ve felloderm 2 Radyal boyuna kesitte sklerenkima 6 Floem parankiması ve merkezi silindir lifleri, parankima ve merkesi silindir 7 Nişasta taneleri 3 Nişasta ve pigment taşıyan 8 Üstten görünüşte mantar parankima hücreleri 9 Geçitli floem parankiması 4 Sklerenkima lifi, floem parankiması, billurlar 40

41 Bazı Önemli Drogların Mikroskobik ve Makroskobik Analizi: Cocae folium: Erythroxylum coca; koka yaprağı (Erythroxylaceae) Renk:mat,esmer-yeşil Koku:hafif Lezzet:hafif acı, dili uyuşturur Görünüş: het. Şekil 33: Cocae folium tozu 1 Papil ve parasitik stoma içeren alt epiderma 6 Kollenkima 2 Üst epiderma, palizat parenkiması ve billurlar 7 Üst epiderma ve mezofil 3 Yandan görünümde papilli alt epiderma, 8 Epiderma hücreleri Stoma ve sünger parenkiması 9 Sünger parenkiması 4 Sklerenkimada basit billur dizisi 10 Ksilem 5 Basit billur 11 Papilli alt epiderma 41

42 Opium: Papaver somniferum; ham afyon, (Papaveraceae) Renk: kahverengi Koku:kendine özgü Lezzet: aromatik Görünüş: sert, kaba toz Şekil 34: Opium 1 Üst epiderma ve palizat parenkiması 5 Sünger parenkimasında silindirik iletim 2 Anamositik stoma içeren alt epiderma demetleri ve sünger parenkiması 6 Polen taneleri 3 Yandan görünümde kapsülün dış tabakaları 7 Plasenta epiderması parenkima hücreleri 8 Kapsülün iç epiderması 4 Üstten görünümde kapsülün dış tabakaları 9 Kapsül kabuğunun kalınlaşmış duvarlı hücreleri 42

43 Papaveris immaturi fructus: Renk: Kahverengi Koku: hafif Lezzet: hafif acı,yavan Görünüş: heterojen Şekil 35. Papaveris immaturi fructus tozu a.) stomalı ekzokarp, b.) hipoderma, c.) mezokarp parenkiması, d.) süt ve odun boruları, e.) endokarp 43

44 Cannabis herba: Cannabis sativa var. indica; kenevir, kendir, esrarotu (Cannabinaceae) Renk: Koyu yeşil Koku: hafif Lezzet: hafif acı Görünüş: heterojen Şekil 36: Cannabis herba tozu 1 Braktenin üst epiderması, kütikula izleri, 7 Parçalanmış çok hücreli salgı tüyleri salgı tüyü, palizat parenkiması ve billur 8 Küçük salgı tüyleri taşıyan hücreler 9 Papil 2 Başı çok hücreli, sapı çok hücreli salgı tüyü 10 Brakteolün alt epiderması, anomositik stoma, 3 Braktenin alt epiderması, anomositik stoma, alttaki mezofilde kalsiyum okzalat kristalleri, salgı tüyleri sistolit taşımayan örtü tüyleri 4 Sistolit taşımayan örtü tüyleri 11 Palizat parenkimasında billur 5 Papil taşıyan stigma 12 Başı çok hücreli, sapı çok hücreli salgı tüyü 6 Sistolit taşıyan örtü tüyleri ile kaplı üst 13 Brakteolün üst epidermasında çeperleri epiderma, alt tabakada palizat parenkiması kalınlaşmış hücreler, mezofilde billurlar 44

45 Mikroskopik bir analizde toz edilmiş droglan karakterize eden başlıca elementler şunlardır. Folia elementleri: Stoma taşıyan epiderma parçaları, sünger ve palizat parenkimasına ait parçalar, ince iletim demetleri, salgı hücreleri, örtü tüyleri. Flores elementleri: Korolloya ait papilli epiderma hücreleri, polen, papilli stigma parçaları, anterlerin karakteristik endotesyum tabakası parçaları (salgı ve örtü tüyleri, stoma vs.) Semen elementleri: Alöron, nişasta, yağ ve bunları içeren besi dokusu (endosperma), kotiledon parçaları, testa epiderması, az miktarda ince odun boruları parçaları. Fructus elementleri: Tohum tozunda görülenlere ilaveten perikarpa ait parçalar (ekzokarp, mezokarp, endokarp), her meyve için karakteristik özellikte olan endokarp parçaları, ince odun boruları görülür. Radix elementleri: Bol miktarda parenkimatik parçalar, değişik yönlerden görünüşte öz kolları taşıyan; parçalar, drog soyulmamışsa mantar dokusu parçaları ve odun boruları görülür. Cortex elementleri: Radix elementlerinin hepsi görülürken odun borularına rastlanmamaktadır. Not: Mikroskobik yöntemler bölümünde yer alan çizimler aşağıdaki kaynaklardan alınmıştır: 1. Şener, B. ve ark., Drogların Morfolojik, Anatomik ve Kimyasal Analiz Örnekleri, Seldem Ofset, Ankara (1985). 2. Baytop, A., Bitkisel Drogların Anatomik Yapısı, Đstanbul Üniversitesi Yayınları, Đstanbul (1981). 3. Jackson, B.P, Snowdon, D.W., Atlas of Microscopy of Medicinal Plants, Culinary Herbs And Spices, Belhaven Press, Londra, (1990). 45

46 3) FĐZĐKSEL VE KĐMYASAL YÖNTEMLER Droglar ve droglardan elde edilen saf maddeler üzerinde başlıca teşhis ve miktar tayini amacıyla yapılan incelemelerdir. Drog Üzerinde Yapılan Analizler: 1. Droğun kimyasal yapısının belirlenmesi 2. Drogdaki ana madde veya maddelerin miktarlarının tespiti 3. Fizikokimyasal özelliklerin tespiti: Asitlik Đndisi, Ester Đndisi, Sabunlaşma Đndisi, Đyot Đndisi, Peroksit Đndisi vb. Saf Madde Üzerinde Yapılan Analizler: 1. Fiziksel özelliklerin tespiti: Ergime Noktası, Kaynama Noktası, Donma Noktası, Spesifik Ağırlık, Optik Çevirme, Sirküler Dikroizm, Kırılma Đndeksi, Absorpsiyon Spektrumu (UV, IR, NMR), Kütle Spektrumu 2. Kimyasal özelliklerin tespiti: Teşhis, Miktar Tayini A.) Teşhis: Drogların kimyasal yapısını meydana getiren primer ve sekonder metabolitlerin belirlenmesi amacıyla yapılır. Bu amaçla klasik kimyasal reaksiyonlardan ve kromatografik yöntemlerden yararlanılmaktadır. Kimyasal Reaksiyonlar: Kimyasal reaksiyonu veren bileşik renklenme, çökelek teşekkülü ve gaz çıkışı gibi bir belirtiyle tanımlanır. Bunlar sekonder metabolit grubu için genel veya özel reaksiyonlar olabilir. Kromatografik Yöntemler: Esasında bir ayırma yöntemi olan kromatografi, değişik uygulama biçimleri ile hem teşhis hem de miktar tayini için uygulanmaktadır. B.) Miktar Tayini: Bu amaçla gravimetrik, volumetrik, kromatografik ve optik yöntemler kullanılmaktadır. o Farmakope analizleri: Bir droğun ya da kimyasal maddenin ilaç hammaddesi veya ilaç olarak kullanılmadan önce farmakopelerde belirtilen özellikleri taşıyıp taşımadığının araştırılması, saflığının kontrolü veya eczanelerde kullanılıp kullanılamayacağının tayini için 46