T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK (DEVLETLER ÖZEL HUKUKU) ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK (DEVLETLER ÖZEL HUKUKU) ANABİLİM DALI TÜRK VE AZERBAYCAN HUKUKLARINDA VATANDAŞLIĞIN KAZANILMASI Yüksek Lisans Tezi Elnur Alekberov Ankara

2 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK (DEVLETLER ÖZEL HUKUKU) ANABİLİM DALI TÜRK VE AZERBAYCAN HUKUKLARINDA VATANDAŞLIĞIN KAZANILMASI Yüksek Lisans Tezi Elnur Alekberov Tez Danışmanı Doç.Dr. Gülin Güngör Ankara

3 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK (DEVLETLER ÖZEL HUKUKU) ANABİLİM DALI TÜRK VE AZERBAYCAN HUKUKLARINDA VATANDAŞLIĞIN KAZANILMASI Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Tez Jüri Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Tez Sınav Tarihi... 3

4 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...I KISALTMALAR CETVELI... VII 1. Giriş... 1 BİRİNCİ BÖLÜM TÜRK VATANDAŞLIK HUKUKUNDA VATANDAŞLIĞIN KAZANILMASI I. Genel Olarak... 5 II. Türk Vatandaşlığının Kanun Yolu İle Kazanılması... 7 A) Kanun Yolu İle Aslen Kazanma Kan Esası... 8 a) Evlilik İçinde Doğan Çocuklar... 9 b) Evlilik Dışında Doğan Çocuklar aa) Ananın Türk Vatandaşı Olması bb) Babanın Türk Vatandaşı Olması bba. Nesebin Tashihi i. Ana Babanın Evlenmesi ii. Nesebin İdari Yoldan Düzeltilmesi bbb) Babalığın Hükümle Tahakkuk Etmesi bbc) Tanıma Toprak Esası a) Türkiye de Doğmuş Olmak b) Çocuğun Ana Babasının Vatandaşlığını Alamaması

5 B) Kanun Yoluyla Mükteseben Kazanma Evlenme Yoluyla Türk Vatandaşlığının Kazanılması a) Genel Olarak Evlenmenin Tâbiiyete Etkisi b) Evlenme Yoluyla Yabancının Türk Vatandaşlığını Kazanması c) Evlenmenin Yabancının Çocuklarının Vatandaşlığına Etkisi ç) Vatandaşlığın Kazanılmasında Usul e) Evlenme ile Kazanılan Vatandaşlığın Özellikleri d) Vatandaşlığın Kazanılma Anı Evlat Edinme Yolu İle Türk Vatandaşlığının Kazanılması a) Evlât Edinmenin Şartları aa) Maddî Şartları ab) Şekli Şartlar b) Evlat Edinmenin Türk Vatandaşlığına Etkisi III. Türk Vatandaşlığının Yetkili Makam Kararı İle Kazanılması A) Genel Olarak Vatandaşlığa Alınma Ehliyet Şartı İkamet Şartı Yerleşme Niyeti İyi Ahlak Sahibi Olma Sağlıklı Olmak Türkçe Konuşabilmek Geçimini Temin Edebilecek Gelir veya Meslek Sahibi Olmak B) İstisnaî Vatandaşlığa Alınma C) Yeniden Vatandaşlığa Alınma

6 D) Şartlı Şartsız Vatandaşlığa Alınma E) Vatandaşlığa Alınmada Usûl F) Vatandaşlığa Alınmanın Sonuçları İlgili Bakımından Eş Bakımından Çocuklar Bakımından G) Türk Vatandaşlığının Kazanılması Anı IV. Türk Vatandaşlığının Seçme Hakkı İle Kazanılması A) Seçme Hakkının Niteliği B) Seçme Hakkından Yararlanacak Kişi Grupları Evlenme Yolu İle Türk Vatandaşlığından Ayrılan Kadının Seçme Hakkı TVK.m.12 de Sayılan Kişilerin Seçme Hakkı C) Seçme Hakkının Kullanılmasında Usul D) Seçme Hakkının Kullanılmasının Sonuçları İlgili Kişi Üzerindeki Hukukî Sonuçları Kollektif Hukukî Sonuçları a) TVK.m.12 de Sayılan Kişilerin Seçme Hakkın Kullanmasının Kolektif Hukukî Sonuçları b) Evlenme ile Türk Vatandaşlığından Ayrılan Kadının Seçme Hakkının Kullanmasının Kolektif Hukukî Sonuçları V. KKTC Vatandaşlarının Türk Vatandaşlığını Kazanması

7 İKİNCİ BÖLÜM AZERBAYCAN VATANDAŞLIK HUKUKUNDA VATANDAŞLIĞININ KAZANILMASI 1. Genel Olarak A. Tarih İçinde Azerbaycan B. 11 Ağustos 1919 tarihli Azerbaycan Vatandaşlık Kanunu Azerbaycan Vatandaşı Olabilecek Kişiler Azerbaycan Vatandaşlığının Kazanılması a) Kan Esası b) Evlenme Yolu İle Vatandaşlığın Kazanılması c) Evlat Edinme Yolu İle Vatandaşlığın Kazanılması d) EAVK.m.2 de Sayılan Kişilerin Vatandaşlık Kazanması e) Yetkili Makam Kararı ile Azerbaycan Vatandaşlığının Kazanılması II. Azerbaycan Vatandaşlık Hukukunun Anayasal İlkeleri III. 30 Eylül 1998 Tarihli Azerbaycan Vatandaşlık Kanunu A. Genel Olarak B. Azerbaycan Vatandaşlığının Kazanılması Yolları Kanun Yolu ile Aslen Kazanma a. Kan esası aa. Evlilik İçinde Doğan Çocuklar aaa) Evlilik Dışında Doğan Çocuklar aab. Ananın Azerbaycan Vatandaşı olması

8 aab1. Babanın Azerbaycan Vatandaşı Olması i. Tanıma ii. Babalığın Hükümle Tahakkuku bb. Toprak Esası bba. Azerbaycan'da Doğan Çocuklar bbb. Azerbaycan'da Bulunmuş Çocuklar b. Kanun Yolu ile Mükteseben Kazanma Evlat Edinme ba. Evlat Edinmenin Geçerliliği baa. Maddi Şartlar bab - Şekli Şartlar bb- Evlat Edinmenin Azerbaycan Vatandaşlığının Kazanılmasına Azerbaycan Vatandaşlığının Yetkili Makam Kararı ile Kazanılması a. Genel Olarak Vatandaşlığa Alınma aa. İkamet Şartı ab. Azerbaycan Dilinde Konuşabilme Şartı b. Yeniden Vatandaşlığa Alınma c. Vatandaşlığa Alınmada Usul d. Vatandaşlığı Kazanma Anı e. Vatandaşlığa Alınmanın Sonuçları ea. Şahsi Hukukî Sonuçları eb. Kollektif Hukukî Sonuçlar

9 III. İltica ve Göç Yolu ile Azerbaycan Vatandaşlığının Kazanılması SONUÇ EKLER KAYNAKÇA ÖZET SUMMARY

10 KISALTMALAR CETVELİ AÜHFD. ACA. ARMM. AVK. AM. AVME. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisi Azerbaycan Vatandaşlık Kanunu Aile Mecellesi Azerbaycan Respublikasının Vetandaşlığı Meselelerine Bahılması ve Onların Helli Gaydaları Haggında Esasname ADVEK. Azerbaycan Respublikasında Daimi Yaşayan Vetandaşlığı Olmayan Şexslerin ve Ecnebilerin Husisi Senedleri Hakkında Esasname Bkz. Bakınız C. Cilt EAVK. EMK. EVŞK. Eski Azerbaycan Vatandaşlık Kanunu Eski Medenî Kanun Ecnebiler ve Vetandaşlığı Olmayan Şahsların Hügugi Veziyyeti Hakkında Kanun İskan K. İÜHFM. İskan Kanunu İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası m. Madde MH ve MÖHB. Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Özel 10

11 Hukuk Bületeni MÖHUK. Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanun S. Sayı s. Sayfa TVKUY. Türk Vatandaşlığı Kanununun Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik TMK. vd. YİSHK. Türk Medenî Kanunu ve devamı Yabancıların İkamet ve Seyehatleri Hakkında Kanun ÖGÖGPK. Ölkeden Getmek, Ölkeye Gelmek ve Pasportlar Hakkında Kanun 11

12 Giriş Tâbiiyet kavramı hususunda, muellifler arasında bir fikir birliği mevcut değildir. Buna göre de, tâbiiyet kavramı değişik şekillerde tanımlanmaktadır. Bir tanımlamaya göre tâbiiyet, devletin tek taraflı, egemenlik hakkını kullanarak, şartlarını ve hükümlerini tesbit ettiği bir hukukî statüyü gercekleştiren fert ile, arasında kurulan bir hukukî bağdır 1. Diğer bir tanımlamaya göre tâbiiyet, bir şahsı veya bir şeyi devlete bağlayan siyasî ve hukukî bir bağdır 2. Tâbiiyetin üç ayrı yönü olduğu bilinmektedir. Milletlerarası Adalet Divanının Nottebohm kararında, tâbiiyetin üç yönünü de kapsayan geniş bir tanım verilmektedir. Tanıma göre tâbiiyet; temelinde bir toplumsal bağlılık vakıası, karşılıklı hak ve görevlerde birlikte gerçek bir varlık, menfaat, ilgi ve duygu dayanışması yaratan bir hukukî bağdır 3. Bu tanım, tâbiiyetin her üç yönünü de göstermektedir. Tâbiiyet: (1) Ferdin vatandaş sayılması için sahip olması gereken şartları gösteren hukukî ilişkidir. Bu tanım, tâbiiyetin şekli muhtevasını belirtmektedir. (2) Ferdin hak ve görevlerini gösteren hukukî bir statüdür. Bu tanım, tâbiiyetin maddi muhtevasını belirtmiş olmaktadır 4. (3) Ferdin belli bir devletin halkına diğer devletlerin halklarından daha sıkı bir bağla bağlı bulunması olayıdır. Bu tanım, tâbiiyetin gercekliği ilkesini göstermektedir. 1 ULUOCAK, N.: Türk Vatandaşlık Hukuku, İstanbul 1966, s.6. 2 GÖĞER, E.: Türk Tâbiiyet Hukuku, Ankara 1979, s.6 (Tâbiiyet); aynı yönde FİŞEK, H.: Türk Vatandaşlık Hukuku, Ankara 1959, s.9-12 (Vatandaşlık). 3 UNAT, İ.: Nottebohm Kararı ve Tâbiiyetin Gerçekliği İlkesi, Ankara 1966, s.21 (Nottebohm). 4 ARAT, T.: Ticaret Şirketlerinin Tâbiiyeti, Ankara 1970, s.15; ayrıca bkz. UNAT, Nottebohm, s

13 Yukarıdaki açıklamaları dikkate alırsak, tâbiiyetin tanımını şu şekilde belirtmek mümkündür; tâbiiyet, bir şahsı veya bir şeyi devlete bağlayan siyasî ve hukukî bağ dır 5. Doktrinde tâbiiyet kavramı ile birlikte, aynı bağı ifade eden milliyet, vatandaşlık, uyrukluk, yurttaşlık gibi muhtelif kavramlar da kullanılmaktadır. Kural olarak, vatandaşlık, uyrukluk, yurttaşlık kavramları bir gerçek kişiyi devlete bağlayan hukukî ve siyasî bağdır 6. Doktrinde tâbiiyet ve uyrukluk kelimelerinin eş anlamlı oldukları kabul edilmektedir. Bu terimlerin eş anlam taşıdığını belirten görüş daha çok taraftar bulmaktadır 7. Diğer taraftan yurttaşlık ve vatandaşlık deyimlerinin de aynı anlamı taşıdıkları kabul edilmektedir 8. Tâbiiyet (uyrukluk) ile vatandaşlık (yurttaşlık) arasındaki ilişki esas tartışmalı olan noktadır. Bu kavramların aynı manayı ifade edip etmediği hususunda ihtilaf bulunmaktadır. Bu konuda farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Bu görüşleri aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür; - Tâbiiyet ile vatandaşlık eş anlamda değildir 9. Vatandaşlığı bir ferdi devlete bağlayan bağ olarak tanımladığımızda vatandaşlık, ülkedeki hukuk düzeninin tanıdığı bütün haklardan yararlanarak gerçek kişilerin durumunu ifade etmektedir. 5 FİŞEK, Vatandaşlık, s.9-10; ARAT, s.1; SEVİĞ-SEVİĞ.: Devletler Hususî Hukuku (Giriş- Vatandaşlık), İstanbul 1983, s.61; ALTUĞ, Y.: Devletler Hususî Hukuku, İstanbul 1973, s.9; AŞULLA, M.: Türk Hukukunda Evlenmenin Tâbiiyete Tesiri, Adalet Dergisi, 1958, s DOĞAN, V.: Türk Vatandaşlık Hukuku, Ankara 2002, s.27; GÖĞER, Tâbiiyet, s.3; AYBAY, R.: Yurttaşlık (Vatandaşlık) Hukuku, İstanbul 1995, s. 4-5 (Yurttaşlık). 7 SEVİĞ-SEVİĞ, s.612; ayrıca bkz. AYBAY, Yurttaşlık, s.4. 8 DOĞAN, s.28; AYBAY, Yurttaşlık, s.4. 9 GÖĞER, Tâbiiyet, s.3; FİŞEK, Vatandaşlık, s.12; ayrıca bkz. ARAT, s

14 Vatandaşlık bütün haklardan faydalanmayan sömürge ahalisini kapsamamaktadır 10. Tâbiiyet kavramı ise, bir kişi (gerçek kişi veya tüzel kişi) veya şeyi (gemiler ve hava gemileri) devlete bağlayan bağı ifade etmektedir 11. Böylece, tâbiiyet üst kavram, vatandaşlık gerçek kişileri devlete bağlayan bağı ifade etmek için kullanılan bir alt kavramdan ibarettir. Bu görüşlerden farklı olan, diğer bir görüş ise, tâbiiyet ve vatandaşlık kavramlarının eş anlamlı olduğunu savunmaktadır 12. Bu iki terim aynı olayın farklı yönlerini göstermektedir. Söz konusu olan gerçek kişinin devlete bağlılığı olayının uluslararası alandaki tâbiiyet, iç hukuktaki yönü vatandaşlık terimi ile ifade olunmaktadır 13. Türk ve Azerbaycan Hukuklarında vatandaşlığın kazanılması adını taşıyan tez çalışması iki bölümden oluşmaktadır. Beş kısımdan oluşan birinci bölümde, Türk Vatandaşlık Kanununda vatandaşlığın kazanılması yolları incelenecektir. Bu bölümün birinci kısmında vatandaşlık konusu genel olarak ele alınacaktır. Önce, tâbiiyet kavramının açıklanması hususunda müelliflerin fikirlerinden bahsedilecek ve tâbiiyet kavramının tanımı hakkında bilgi verilecektir. Birinci bölümün ikinci kısmında Türk vatandaşlığının Kanun Yolu İle Kazanılması yolları incelenecektir. Bu başlık altında Türk vatandaşlığının Kanun Yolu İle Aslen ve Kanun Yolu İle Mükteseben kazanılması yolları ele alınacaktır. 10 GÖĞER, Tâbiyet, s.3; FİŞEK, Vatandaşlık, s ARAT, s NOMER, E.:Vatandaşlık Hukuku, İstanbul 1993, s.13 (Vatandaşlık); DOĞAN, s.28; ayrıca bkz. GÖĞER, Tâbiyet, s GÖĞER, E.: Devletler Hususî Hukukunun Mahiyeti, AÜHFD, C.XXVII, S.3-4, 1971, s.187 (Devletler). 14

15 Üçüncü kısımda ise, Türk vatandaşlığının Yetkili Makam Kararı İle Kazanılması yolları incelenecektir. Bu kısımda Türk vatandaşlığının, Genel Olarak, Yeniden ve İstisnaî yoldan yararlanarak kazanılmasının şartları, usulü ve sonuçları ayrıntılı bir şekilde anlatılacaktır. Dördüncü kısımda ise, Türk vatandaşlığının Seçme Hakkı ile kazanılması hakkında bilgi verilecektir. Beşinci ve son kısımda ise, KKTC vatandaşlarının Türk vatandaşlığını kazanma yolu ele alınacaktır. Tezimizin ikinci bölümünde Azerbaycan Vatandaşlık Hukukunda Vatandaşlığın Kazanılması yolları ele alınacaktır. Bu bölümün birinci kısmında, genel olarak Azerbaycan Tarihi hakkında bilgi verilecek ve 11 Ağustos 1919 tarihli Azerbaycan Vatandaşlık kanununa değinilecektir. İkinci kısımda vatandaşlıkla ilgi Anayasal ilkeler ele alınacaktır. Üçüncü kısımda ise, genel olarak 30 Eylül 1998 tarihli Azerbaycan Vatandaşlık Kanunundan bahsedilecek. Yine bu kısımda, Azerbaycan vatandaşlığının Kanun yolu ile, Yetkili Makam Kararı ile ve İltica ve Göç Yolu ile kazanılması yolları ele alınacaktır. Son olarak genel bir değerlendirmenin yapılacağı sonuç kısmı ile tez tamamlanacaktır. 15

16 BİRİNCİ BÖLÜM Türk Vatandaşlık Hukukunda Vatandaşlığın Kazanılması I. Genel Olarak Devleti oluşturan temel ve vazgeçilmez öğelerden biri, belli bir insan topluluğudur. İnsan topluluğu devletin beşeri unsurudur. İnsan topluluğu olmadan devletin varlığından söz edilemez. Devlet; ekonomik, siyasî ve sosyal nedenlerden dolayı kendi maddi unsurlarından birisi olan insan topluluğunu ve bunların kendisiyle olan bağlantısını kesinlikle bilmek isteyecektir. Ayrıca, kişilerin de dahil oldukları toplumu ve himayesinden faydalandıkları egemen kudreti bilmeleri gereklidir. Bu da, kişinin düzenli bir hayat sürme ve geleceğe güvenle bakabilme isteğinden doğmaktadır. Vatandaşlık birey ile devlet arasında öyle bir bağ oluşturmaktadır ki, buna dayanarak devlet, kişiye siyasî koruma sağlar ve hak ve yükümler getiren bir hukukî statü verir 14. Vatandaşlık bir kişiyi veya bir şeyi devlete bağlayan hukukî ve siyasî bağdır 15. Devlet kendisini meydana getiren insan topluluğu üyelerinin saptanması sorununu çıkardığı özel mevzuatla düzenlemektedir. Devletin çıkardığı bu özel mevzuat Vatandaşlık Kanunu adlandırılmaktadır. 14 NOMER, E.: Türk Vatandaşlık Hukukunun Genel İlkeleri, Vatandaşlık ve Yabancılar Hukuku Alanında Gelişmeler (Bilimsel Toplantı), İstanbul 1998, s.67 (Yabancılar); GÖĞER, E.: Çifte Vatandaşlık, AÜHFD, C.XXXXIV, S.1-4, 1995, s.127 (Vatandaşlık); DOĞAN, s.1; GÖĞER,Tâbiiyet, s ALTUĞ, s.9; aynı şekilde bkz. ARAT, s.1; FİŞEK, Vatandaşlık, s.12; GÖĞER, Tâbiiyet, s.6; UNAT, Nottebohm, s.20; ÇELİKEL, A.: Yabancılar Hukuku, İstanbul 2000, s

17 Günümüzde Türk vatandaşlığının kazanılması, kaybedilmesi ve kanıtlanması gibi sorunlar konusunda temel kanun, 403 sayılı ve 11 Şubat 1964 tarihli Türk Vatandaşlık Kanunu dur 16 Türk Vatandaşlık Kanunu Türk vatandaşlığının kazanılması yolu olarak, üç usul tespit etmiştir 17 ; (1) Kanun Yoluyla Kazanma (2) Yetkili Makam Kararıyla Kazanma (3) Seçme Hakkı ile Kazanma Türk Vatandaşlık Kanununda yapılmış olan bu tasnif, doktrinde eleştirilmektedir. Türk Vatandaşlığının Kazanılmasını esasa alan bu hallerin her üçünün de, kaynağı kanundur. Kanun, vatandaşlığın kazanılmasında genellikle kabul edilen aslî vatandaşlık ve müktesep vatandaşlık ayrımını benimsememiştir. Ancak doktrinde kanunun yaptığı bu ayrıma uyulmamakta, vatandaşlığın aslen ve müktesep kazanılması ayrımı yapılmaktadır 18 Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 66. maddesinin 3.fıkrasına göre, vatandaşlık, kanunun gösterdiği şartlarla kazanılır ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir. Anayasanın bu hükmüne göre, vatandaşlığın kazanılması veya kaybı nedenleri ancak kanunla düzenlenebilir. Böylece, kanunîlik anayasal bir prensip haline getirilmiş ve anayasal teminat altına alınmıştır. 16 Geniş olarak bkz. RG, GÖĞER, Tâbiiyet, s.31-32; ayrıca bkz. NOMER, Vatandaşlık, s AYBAY, Yurttaşlık, s.53-54; NOMER, Vatandaşlık, s.56; DOĞAN, s

18 II. Türk Vatandaşlığının Kanun Yolu İle Kazanılması A) Kanun Yolu İle Aslen Kazanma Vatandaşlığın aslen kazanılması, kişinin doğum olgusuna dayanarak kazandığı vatandaşlıktır. Aslî vatandaşlık, doğrudan doğruya kanun yoluyla kazanılır; çocuğun ve ana baba gibi diğer ilgili şahısların iradeleri rol oynamaz 19. Vatandaşlığın aslen kazanılması, Türk Vatandaşlık Kanununa göre, kan esası (nesep) ve toprak esası (doğum yeri) olmak üzere iki şekilde mümkündür. Türk Vatandaşlık Kanunu aslî vatandaşlığın kazanılmasında prensip olarak, kan (nesep) esasını kabul etmiştir tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nda, kan ya da nesep esasına göre Türk vatandaşlığının kazanılması kabul edilmiştir. Türk Anayasası na göre; Türk devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türk tür. Türk babanın veya Türk ananın çocuğu Türk tür (66). Görüldüğü gibi, doğum yeri veya toprak esasına göre vatandaşlığın kazanılması, Türk Anayasası nda dikkate alınmamıştır. Toprak esası, Anayasal bir esas olmamakla birlikte, ikinci derecede etkileyici olmak üzere, vatansızlığın önlenmesi gayesine hizmet etmesi amacı ile kabul edilmiştir 20. Kanun koyucu, toprak (doğum yeri) esası ile de, Türk vatandaşlığının aslen kazanılmasına imkan tanımıştır. Fakat, öncelik kan esasına verilmiştir. Toprak esası, vatansızlığı önleme gayesine hizmet etmesi için kabul edilmiş, sîyasi toprak esası kabul edilmemiştir. 19 FİŞEK, H.: Anayasa ve Vatandaşlık, Ankara 1961, s.5 (Anayasa); AYBAY, Yurttaşlık, s.54; ULUOCAK, s.24; ALTUĞ, s.14; AŞULLA, s.346; BERKİ, F.: Çift Tâbiiyet, AÜHFD, 1947, C.IV, S.1-4, s.350 (Tâbiiyet). 20 ULUOCAK, s.24; DOĞAN, s.47; AYBAY, Yurttaşlık, s

19 1. Kan Esası Kan esası ya da soy bağı esasına göre vatandaşlık kazanma, doğan çocuğun soy bağı ile bağlı olduğu ana veya babasına bağlı olarak vatandaşlık kazanılmasına denilmektedir 21. Anayasanın 66. maddesinin 2. fıkrasına göre, Türk ananın ve Türk babanın çocuğu Türk tür. Anayasada bu cümle ile, kan esası anayasal ilke haline getirilmiştir. Kanun koyucu, bunun aksine kan esası yoluyla Türk vatandaşlığının kazanılmasına engel olacak bir düzenleme yapamaz. Anayasanın bu hükmü ile kan esası, mutlak olarak korunmuştur. Kan esasına göre Türk vatandaşlığının kazanılmasında, çocuk ile ana veya baba arasında hukuken geçerli bir soy bağının kurulmuş olması gerekmektedir. Çocukla, ana veya baba arasında varolan tabiî ilişki yeterli olmamaktadır 22. Ana ile çocuğu arasındaki tabiî soy bağı aynı zamanda hukuki soy bağı olarak kabul edilmektedir. Medeni Kanuna göre; çocuk ile ana arasında soy bağı doğumla kurulur (TMK.m.282/I). Medeni Kanunda görüldüğü gibi, çocuğu doğuran annenin tespit edilmesi soy bağının kurulması için yeterlidir. Baba ile çocuk arasında soy bağının kurulması ise, medeni kanuna göre; çocuk ile baba arasında soy bağı, anne ile evlilik, tanıma veya hakim hükmü ile kurulur (TMK.m.282/II). 21 AYBAY, Yurttaşlık, s.54; GÖĞER, Tâbiiyet, s.36-37; ALTUĞ, s.15; geniş olarak bkz. DOĞAN, s.48; BERKİ, F.: 403 sayılı TVK nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Fıkralar Eklenmesi Hakkında Kanun Tasarısı na İlişkin Düşünceler, AÜHFD, C. XXXV, 1978, S.1-4, s.296 (Kanun Tasarısı). 22 SAYMAN, Y.: Türk Devletler Hususî Hukukunda Evlenmenin Kuruluşu, İstanbul 1982, s.316; NOMER, Vatandaşlık, s

20 a) Evlilik İçinde Doğan Çocuklar Evlenme, kendisine özgü özellikler taşıyan bir medeni hukuk akdidir. Bu akdin maddi ve şekli şartları bulunmaktadır. Böyle akitten ortaya çıkan bir evlilikten doğan çocuklar ile ana baba arasında soy bağının kurulduğu TMK de kabul edilmiştir (m.282/i-ii) 23. Soy bağı esasına dayanarak, bu evliliklerden doğan çocukların TVK na göre, Türk vatandaşlığını kazanacakları kabul edilmiştir. TVK. m. 1 e göre; Türkiye içinde veya dışında Türk babadan olan ya da Türk anadan doğan çocuklar doğumlarından başlayarak Türk vatandaşıdırlar. Kanundan anlaşıldığı üzere, çocuğun Türk vatandaşlığını kazanabilmesi için, Türk vatandaşı olan anne veya babası ile arasında hukuken geçerli bir soy bağının kurulmuş olması gerekmektedir. Çocuğun anaya bağlı olarak Türk vatandaşlığını kazanması için, soy bağının kurulması bakımından doğumun evlilik içinde veya dışında gerçekleşmesi önem arz etmemektedir 24. Çocuk doğumla, anaya bağlı olarak Türk vatandaşlığını aslen kazanacaktır (TVK. m.1). Baba ile çocuk arasında var olan tabiî ilişki ise Türk vatandaşlığının kazanılması bakımından yeterli olmamaktadır. Bu ilişki hukuken de tesis edilmelidir. Bu yüzden evlilik içinde doğan çocuk ile babası arasındaki soy bağının kurulmasında babalık karinesi kabul edilmiştir. TMK na göre; evlilik devam ederken veya evliliğin sona ermesinden başlayarak üç yüz gün içinde doğan çocuğun babası kocadır (m.285) 23 BERKİ, F.: Türk Hukukunda Seçme Hakkı İle Vatandaşlığın Kaybı, AÜHFD, C.XXXV, 1978, S.1-4, s.284 (Seçme Hakkı); GÖĞER, Tâbiiyet, s.39; ayrıca bkz. DOĞAN, s NOMER, E.: Türk Vatandaşlık Kanununda Değişiklikler, MH ve MÖHB, S.1, C.1, 1981, s.15 (Kanun). 20

21 Kanunun aradığı anlamda bir soy bağı kurulmuşsa o zaman çocuk babası ile soy bağının kurulması bakımından Türk vatandaşlığını kazanmış olacaktır 25. Ana ya da babadan birisinin veya her ikisinin Türk vatandaşı olması hâlinde, çocuk, aralarında soy bağı olan anası veya babasının Türk vatandaşlığını kan esasına göre aslen kazanacaktır 26. b) Evlilik Dışında Doğan Çocuklar Evlilik dışında doğan çocukların vatandaşlığı, çocuk ile anne veya baba arasındaki soy bağının kurulması ile belirlenecektir. Bu halde, doğumun evlilik dışında geçekleşmesi hâlinde, anne veya babadan hangisinin Türk vatandaşı olduğu önem kazanacaktır. Türk hukukunda evlilik dışında doğan çocuklarla anne veya baba arasındaki soy bağı farklı şekilde dikkate alınmıştır. Türk hukukuna göre, tabi analık hukuki analığa yol açmaktadır. Başka bir anlatımla, çocuğu doğuran kadın onun hukuken de anasıdır. Evlilik dışında doğan çocuk ile ana arasında soy bağı doğumla kurulmaktadır(tmk. m.282/i). Baba ile evlilik dışında doğan çocuk arasındaki soy bağının kurulabilmesi kanunda öngörülen şartlara bağlıdır. Türk vatandaşı baba ile çocuğu arasında Türk hukukunun aradığı şartlar gereğince bir soy bağı kurulmalıdır 27. TMK da soy bağının üç değişik şekilde kurulabileceği kabul edilmektedir. TMK na göre; tabiî ana ile babanın doğumdan sonra evlenmesi (TMK.m.282/II), 25 BERKİ, Seçme Hakkı, s.284; ULUOCAK, s.25; bu konuda geniş bilgi için bkz. GÖĞER, Tâbiiyet, s NOMER, Vatandaşlık, GÖĞER, Tâbiiyet, s.43; AYBAY, Yurttaşlık, s.57; ANSAY, T.: Evlilik Dışında Doğan Çocukların Tanınması Alanında Kanunlar Çatışması, AÜHFD, C.XXIX, S.3-4, 1972, s.160; NOMER, Vatandaşlık,s

22 tanıma (TMK.m ), ve babalık davası (TMK.m ) sonucunda tabiî baba ile çocuk arasında soy bağının kurulacağı kabul edilmiştir 28. aa) Ananın Türk Vatandaşı Olması Evlilik dışı doğan çocuğun annesi Türk vatandaşı ise, çocuk tıpkı evlilik içi doğumlarda olduğu gibi, Türk anneye bağlı olarak Türk vatandaşlığını aslen kazanacaktır (TVK m.1). Türk hukukunda anne ile doğurduğu çocuk arasındaki tabiî soy bağı, aynı zamanda hukukî soybağı olarak kabul edilmektedir (TMK m.282). Anne Türk vatandaşı ise, çocuğun evlilik içi veya evlilik dışı olmasının, Türk vatandaşlığının kazanılması bakımından bir önemi yoktur. Annenin Türk vatandaşı olması tek başına yeterlidir. Bu durumda, babanın Türk vatandaşı, yabancı veya vatansız olması çocuğun Türk vatandaşlığını kazanmasını etkilemeyecektir. Çocuğun Türk vatandaşlığını kazanmasında doğum yerinin Türkiye içinde veya dışında olması da önemli değildir. Tek önemli olgu, Türk vatandaşı anne ile çocuk arasındaki soybağıdır 29. Doğum anında veya doğumdan sonra çocuk ile baba arasında hukukî soybağının kurulması, çocuğun anneye bağlı olarak kazanmış olduğu Türk vatandaşlığına etki etmez. Ancak, anneye göre Türk vatandaşlığını kazanan çocukların, yabancı babalarının vatandaşlığını kazandıkları takdirde, seçme hakkı ile Türk vatandaşlığından ayrılabilecekleri belirtilmelidir (TVK.m.27). 28 ANSAY, s.160; GÖĞER, Tâbiiyet, s.44; BERKİ, Seçme Hakkı, s BERKİ, Ş.: Türk Hukukunda Evlilik Dışında Doğan Çocukların Tabiiyeti, AÜHFD, C.III, S , 1946, s (Tâbiiyet); ayrıca bkz. NOMER, Vatandaşlık, s.58; GÖĞER, Tâbiiyet, s.43; AYBAY, Yurttaşlık, s.61 vd. 22

23 bb) Babanın Türk Vatandaşı Olması Evlilik dışı doğan çocukla annesi arasında var olan tabiî soybağı, hukukî soybağı olarak kabul edilirken, çocuğun babaya bağlı olarak Türk vatandaşlığını kazanabilmesi için baba ile çocuk arasında var olan tabiî soybağının hukuki soybağı haline gelmesi gerekmektedir. TMK da çocukla baba arasında, soybağının kurulabilmesi için, anne ile babanın evlenmesi, tanıma ve babalığın hükümle tahakkuk etmesi usulleri kabul edilmiştir 30. Çocukların Türk babalarına bağlı olarak vatandaşlık kazanabilmesi için TVK da ; Yabancı anadan evlilik dışında doğan çocuk, a) Nesebin tashihi, b) Babanın hükümle tahakkuk etmesi, c) Tanıma yollarından birisiyle bir Türk vatandaşına nesep bağı ile bağlanırsa, doğumundan başlayarak Türk vatandaşı olur hükmü kabul edilmiştir (TVK.m.2). Kanundaki düzenlemeden anlaşılacağı gibi, evlilik dışı doğan çocuğun babaya bağlı olarak Türk vatandaşlığını kazanabilmesi için, çocuk ile babası arasında soybağının kurulması yeterlidir. Soybağının kurulması ile çocuk Türk vatandaşlığını kazanacaktır. 30 SEVİĞ-SEVİĞ, s.31 vd; GÖĞER, Tâbiiyet, s.45; AYBAY, Yurttaşlık, s.57; BERKİ, Seçme Hakkı, s

24 bba. Nesebin Tashihi Evlilik dışı doğan çocuk ile baba arasında soybağının kurulması, hâl değişikliği başlığı altında Türk vatandaşlığı hukukunda düzenlenmiştir. TVK na göre; evlilik dışında yabancı anadan ve Türk babadan olan çocuk nesebin tashih edilmesi ile Türk vatandaşlığını kazanmış olacaktır (TVK.m.2). Tanıma veya babalığın hükümle tahakkuk etmesi haricinde çocuğun babası ile soybağının kurulması iki hâlde mümkündür 31. Bunlar, anne ile babanın evlenmesi, (TMK.m.282), ve soybağının idarî yoldan kurulması hâlleridir 32. i. Ana Babanın Evlenmesi Evlenme ile soybağının kurulabilmesi için, çocuğun tabiî annesi ile tabiî babasının birbirleriyle evlenmesi yeterlidir. TMK na göre; evlilik dışında doğan çocuk, ana ve babasının birbiriyle evlenmesi hâlinde kendiliğinden evlilik içinde doğan çocuklara ilişkin hükümlere tabî olur (TMK.m. 292). Soybağının kurulması için tabiî baba ile tabiî annenin evlenmesi gereklidir. Onların birbirleri ile değil de başkaları ile evlenmeleri soybağını kuramayacaktır. Kanunda ; eşler, evlilik dışında doğmuş olan ortak çocuklarını, evlenme sırasında veya evlenmeden sonra, yerleşim yerlerindeki veya evlenmenin yapıldığı yerdeki nüfus memuruna bildirmek zorundadırlar (TMK.m.293/I) hükmü yer almaktadır Hakim Hükmü (Eski TMK.m.249) ile soybağının Tashihi ne yeni Kanunda yer verilmemiştir. 32 NOMER, Vatandaşlık, 62; DOĞAN, s Bildirimin yapılıp yapılmaması, çocuk ile baba arasındaki soybağı ilişkisinin kurulmasını engellemez (TMK.m.293/II). TMK. m.294/iii e göre, Tanımanın iptaline ilişkin hükümler kıyas yoluyla uygulanır. 24

25 Açıklama yapılması gereken konulardan biri de, annenin zinasından doğan çocuk ile baba arasında kurulması gereken soybağı ilişkisidir. Annenin zinasından doğan çocuğun nesebinin, tabiî anne ile tabiî babanın evlenmesi ile düzelebilmesi için, hukukî babanın çocuğun nesebini reddetmiş olması gereklidir 34. Aksi halde, tabiî anne ile tabiî babanın evlenmesi çocuğun nesebine etki etmez. ii. Nesebin İdari Yoldan Düzeltilmesi Nesebin idari yoldan düzeltilmesi; evlendirmeye yetkili resmi memur önünde yapılmış bir evlenme olmaksızın, ilgili resmî memura başvuru ile çiftlerin çocuklarına düzgün soybağı kazandırma olanağıdır 35. Eski Medenî Kanunun yürürlüğe girmesinden sonra, resmî memur önünde yapılması gereken evlenmelerin yapılmamış olması, soybağı düzgün olmayan çocukların sayısının artmasına sebep olmuştur. Kanun koyucu, soybağı düzgün olmayan çocukların durumunu düzeltmek üçün, halk dilinde Af kanunu diye anılan bir dizi kanun kabul etmiştir. İlk Af kanunu 1933 yılında çıkarılmış olan 2330 sayılı kanun 36, sonuncusu ise, 3716 sayılı ve 1991 tarihli af kanunudur Mayıs 1996 tarihinde sonuncu af kanunu yürürlükten kalkmıştır. Af kanunu, Medenî Kanun açısından geçerlilik taşımayacak birleşmelerden doğan çocuklara, belirli koşullara ve usullere uyularak idarî makamlara yapılan başvurular sonucunda baştan düzgün soybağlı çocuk statüsü kazandırmıştır DOĞAN, s.54; ayrıca bkz. BERKİ, Ş. II.: Türk Hukukunda Evlenmenin Çocuğun Tabiiyetine Tesiri ve Evliliğin Zevalinde Kadının Tabiiyeti, Adalet Dergisi, C.XXXIX, S.5, 1948, s.549 (Evlenme). 35 AYBAY, Yurttaşlık, s.60; DOĞAN, s.55; NOMER, Vatandaşlık, s RG. 28. Teşrinievvel RG AYBAY, Yurttaşlık, s.60; DOĞAN, s.55; FİŞEK, Vatandaşlık, s

26 Bu yolla, çocuk ile baba arasında soybağı kurulmaktadır. Baba ile çocuk arasında kurulan soybağı, yabancı anadan doğan çocuğa da Türk vatandaşlığını kazandırmaktadır (TVK. m.2). bbb) Babalığın Hükümle Tahakkuk Etmesi Çocuk ile baba arasındaki soybağının mahkemece belirlenmesine babalık davası denilmektedir (TMK.m.301/I). Babalık davasının açılmasında amaç evlilik dışında doğmuş olan bir çocuğun babasının hükmen belirlenmesidir. Bu dava sonucunda, çocuğun babası hukuken belli olur. Babalığın ispat edilmesiyle, hakim tarafından babalık kararı verilmektedir. Bu kararla da, çocukla baba arasında soybağı kurulmaktadır 39. Babalık davası, babaya, babanın ölmüş olması halinde mirasçılarına karşı açılır (TMK.m.301/II). Babalık davası, çocuk veya anne tarafından açılabilir 40 (TMK.m.301/I). bbc) Tanıma Tanıma, evlilik dışı ilişkiden doğan çocuğun babası tarafından kabul edilmesidir. Yani babanın kanunun aradığı şekiller içinde, çocuğun kendi sulbünden geldiği yolunda beyanda bulunmasıdır 41. Baba, evlilik dışı ilişkiden doğan 39 AKINTÜRK, T.: Türk Medenî Hukuku (Yeni Medenî Kanuna Uyarlanmış), C.2, B.6, İstanbul 2002, s (Medenî); AYBAY, Yurttaşlık, 58; DOĞAN, s Bu konuda geniş bilgi için bkz. FİŞEK, Vatandaşlık, s.34 vd. 41 ULUOCAK, s.28; AYBAY, Yurttaşlık, s.59; ayrıca bkz. FİŞEK, Vatandaşlık, s.33; SAYMAN, E.: Türk Medenî Hukuku, C.3, B.2, İstanbul 1980, s

27 çocuğunun kendi sulbünden geldiğini, kanunun aradığı bir şekilde açıkladığı takdirde o çocuğu tanımış olur 42. Tanıma, tek taraflı bir hukukî işlem olup, evlilik dışı doğan çocuğun babası tarafından yapılabilir. Tanıma, geçmişe etkili sonuçlar doğurduğundan, çocuğun doğumundan itibaren hüküm ve sonuç doğurur. Yeni kanunda tanımanın, bizzat baba tarafından yapılması gerektiği kabul edilmiştir 43 (TMK.m.295/I). Medeni kanuna göre tanıma; babanın, nüfus memuruna veya mahkemeye yazılı başvurusu ya da resmî senette veya vasiyetnamesinde yapacağı beyanla olur şeklinde kabul edilmektedir (TMK.m.295/I). Türk vatandaşlık hukuku bakımından ise, yabancı anadan Türk babadan olan çocuğun babası tarafından tanınması ile çocuk Türk vatandaşlığını elde edecektir. Çocuk, tanımanın yapılmasıyla doğum anından itibaren Türk vatandaşlığını babaya bağlı olarak kazanacaktır. 2. Toprak Esası Bir çok hukuk düzeninde olduğu gibi, Türk vatandaşlık hukukunda da, vatansızlık halini önlemek için doğum yeri ilkesine yer verilmiştir. Bu çözüm Türkiye de doğmuş çocukların, vatansız kalmalarını önlemek amacıyla kabul edilmiştir. Kan ya da soybağı esasında, çocukla ana babası arasındaki soybağına dayanarak vatandaşlık verilirken, toprak esasında, kişi ile doğduğu toprak arasındaki 42 AKINTÜRK, Medenî, s.399; TEKİNAY, S.: Türk Aile Hukuku, B.4, İstanbul 1982, s.536; DOĞAN, s Eski Medeni Kanuna göre; baba ölmüş veya sezginliğini sürekli olarak yitirmişse, babanın babası da, çocuğu tanıyabilirdi (EMK.m.291). 27

28 ilişki esas alınmaktadır. Bu ilişkiye dayanarak kişi, doğum yeri veya toprak esasına göre vatandaşlık kazanacaktır 44. TVK siyasî toprak esasına değil, vatansızlığı önleyici toprak esasına yer vermiştir. 403 sayılı TVK da toprak esasına göre vatandaşlığın kazanılmasında amaç, Türkiye de doğan herkesin Türk vatandaşı olması değil, vatansızlığın önlenmesidır 45. Türk Vatandaşlık Kanununa göre esasen, çocuğun toprak esasına göre Türk vatandaşlığını kazanabilmesi için, iki şartın gerçekleşmesi gerekir: Türkiye de doğmuş olma ve ana-babadan kan esasına göre vatandaşlık alamamak. a) Türkiye de Doğmuş Olmak 403 sayılı TVK. m.4 de, toprak esasına yer verilmiştir. TVK. m.4 de göre; Türkiye de doğan ve vatandaşlığını ana ve babasından doğumla kazanamayan çocuklar doğumlarından başlayarak Türk vatandaşıdırlar. Kanundan anlaşıldığı gibi, doğum yeri Türkiye olduğu için çocuk Türk vatandaşlığını kazanacaktır. Çocuğun toprak esasına göre Türk vatandaşlığını kazanabilmesi için, Türkiye de doğmuş olması şarttır 46. Şartın gerçekleşip gerçekleşmediğini tespit edebilmek bakımından nerelerin Türkiye kabul edildiğinin tespiti gerekir. Türkiye deyimi, her şeyden önce devletin kara ülkesini kapsamaktadır. Türkiye tabirine, kara suları ve hava sahası da dahildir GÖĞER, Tâbiiyet, s.47-48; NOMER, Vatandaşlık, s.66; AYBAY, Yurttaşlık, s.62; DOĞAN, s DOĞAN, s.58; GÖĞER, Tâbiiyet, s ULUOCAK, Vatandaşlık, s.30; FİŞEK, Anayasa, s.28; GÖĞER, Tâbiiyet, s.50; NOMER, Vatandaşlık, s GÖĞER, Tâbiiyet, s.50; DOĞAN, s

29 Ancak bu sınırlar dışında, devletin ülkesi olarak kabul edilen bir kısım yerler de bulunmaktadır. Bunlar, açık denizlerdeki Türk gemileri ve aynı alan üzerindeki sivil hava gemileridir. Savaş gemileri, ister deniz ister hava gemisi olsunlar, bulundukları yere bakılmaksızın, bayrağını taşıdıkları ülkenin bir parçası olarak kabul edilirler. Bu itibarla, Türkiye Cumhuriyetine ait hava veya deniz savaş gemilerinde doğan çocuklar, Türkiye de doğmuş kabul edilir 48. Ticari gemiler, açık denizde bulundukları sırada, bayrağını taşıdığı devletin ülkesinin bir parçası sayılırlar. Bu gemilerde doğan çocuklar, Türkiye de doğmuş gibi kabul edilecektir. Buna karşılık, yabancı limanlarda bulunan ticari gemiler, liman üzerinde hâkimiyet hakkına sahip devletin toprağı gibi kabul edilmektedirler. b) Çocuğun Ana Babasının Vatandaşlığını Alamaması Çocuk soybağı esasıyla bağlı olduğu ana ve babasından vatandaşlık alamayabilir. Bu takdirde, Türkiye de doğan çocuk toprak esasına göre vatandaşlık kazanacaktır. Çocuğun ana ve babaya bağlı olarak vatandaşlık kazanamaması aşağıda değineceğimiz hallerde olabilir; (1) Vatandaşlığın kazanılmasında münhasıran toprak esasını kabul eden bir devletin vatandaşından yabancı bir ülkede doğmuş olan çocuk, ana ve babaya bağlı olarak vatandaşlık alamayacaktır Bu konuda geniş bilgi için bkz. NOMER, Vatandaşlık, s.66 vd; DOĞAN, s AYBAY, Yurttaşlık, s.62; NOMER, Vatandaşlık, s.66; GÖĞER, Tâbiiyet, s

30 (2) Ana ve babanın vatansız olması hâlinde, çocuk soybağı ile bağlı olduğu ana ve babasına nispette vatandaşlık kazanamayacaktır 50. Çocuk, toprak veya doğum yeri esasına göre, soybağı ile bağlı olduğu ana veya babadan vatandaşlık kazanamadığı hâlde Türk vatandaşlığını kazanmış olacaktır 51. (3) Çocuğun Türkiye de bulunmuş olması hâlinde, çocuk Türk vatandaşlığını kazanmış olacaktır. TVK.m.4/II e göre, Türkiye de bulunmuş çocuklar, aksi sabit olmadıkça, Türkiye de doğmuş sayılırlar. B) Kanun Yoluyla Mükteseben Kazanma Müktesep vatandaşlık doğumla kazanılmayan, belli sebeplerle sonradan kazanılan vatandaşlıktır. Müktesep vatandaşlık, kanundan veya antlaşmalardan doğabilir. Bu yolla kazanılan vatandaşlık, geçmişe etkili değildir. Yani vatandaşlık, onu gerçekleştiren hukukî tasarrufun ilgili hakkında sonuç doğurduğu veya hukukî işlemin tamamlandığı, ya da seçme hakkının kullanıldığının bildirildiği tarihten başlayarak kazanılır. Aslî vatandaşlık gibi, müktesep vatandaşlık da süreklidir 52. Türk Vatandaşlık Kanununda sonradan vatandaşlık kazanmanı, iki ana başlık hâlinde incelemek mümkündür; kanun yolu ile Türk vatandaşlığının sonradan kazanılması ve yetkili makam kararı ile Türk vatandaşlığının sonradan kazanılması. Bu başlık altında Türk vatandaşlığının kanun yoluyla mükteseben kazanılması ele alınacaktır. Türk vatandaşlığının kanun yolu ile mükteseben 50 AYBAY, Yurttaşlık, s.62; DOĞAN, s UNAT, İ.: Türk Vatandaşlığı Kanunu Tasarısı Üzerine Düşünceler, Ankara 1965, s.7 (Kanun Tasarısı). 52 BERKİ, F.: Devletler Hususî Hukuku (Tâbiiyet ve Yabancılar Hukuku), Ankara 1970, s.52 (Devletler); NOMER, Vatandaşlık, s.68; SEVİĞ-SEVİĞ, s.90; ULUOCAK, s

31 kazanılması, TVK da evlenme ve evlât edinme olmak üzere iki şekilde düzenlenmiştir Evlenme Yoluyla Türk Vatandaşlığının Kazanılması a) Genel Olarak Evlenmenin Tâbiiyete Etkisi Kanun yoluyla Türk vatandaşlığının sonradan kazanılmasının yollarından biri de evlenmedir. Türk hukukunda evlenme, tam ve sürekli bir hayat birliği yaratmak üzere, cinsiyetleri ayrı iki kişinin hukuken makbul ve geçerli bir şekilde birleşmeleri olarak tanımlanmaktadır 54 Evlenmenin vatandaşlığa etkisi hususunda, iki değişik görüş bulunmaktadır. Klâsik tez diye anılan birinci görüş, ailede tâbiiyet birliğini sağlamak düşüncesiyle tek vatandaşlık prensibini kabul etmiştir. Diğer bir görüş Modern tez ise, kadın erkek eşitliğini savunmakla kadının tâbiiyeti konusunda bağımsız olması gerektiğini savunmaktadır 55. Ailede tâbiiyet birliğini sağlama düşüncesinden hareket eden klâsik teze göre; aile, birliğin reisi kabul edilen erkeğin tâbiiyeti etrafında toplanmalıdır 56. Bununla beraber klâsik tez taraftarları, evliliğin karı koca arasındaki uyumdan doğan bir birlik olması gerektiğini belirterek, karı kocanın bir aile ismi, bir ikâmetgâhı olduğu gibi, ailede eşlerin ve çocukların tâbiiyetlerinin de aynı olması gerektiğini savunmaktadırlar 57. Başka bir deyişle, aile tek bir hukuka tâbi olacak, farklı 53 ALTUĞ, s.16; NOMER, Vatandaşlık, s VELİDEDEOĞLU, H.: Türk Medenî Hukuku (Aile Hukuku), C.2, B.5, İstanbul 1965, s.45; AKINTÜRK, T.: Aile Hukuku, Ankara 1975, s GÜNDÜZ, H.: Evlenmenin Tâbiiyet Üzerine Tesiri ve Vatandaşlık Kanunumuzun Bu Husustaki Hükümleri, Adliye Ceridesi, 1941, S.4, s.252; FİŞEK, Vatandaşlık, s.80-81; ULUOCAK, s AYBAY, R.: Kadının Uyrukluğu Üzerinde Evlenmenin Etkisi, Ankara 1980, s.3 (Evlenme); FİŞEK, Vatandaşlık, s GÜNDÜZ, s.253; SEVİĞ-SEVİĞ, s.91-92; DOĞAN, s

32 hukuklara tâbi olmanın getirebileceği kanun ihtilafı hukuku sorunlarından kaçınılmış olunacaktır 58. Klâsik teze göre, yabancı bir ülke vatandaşı ile evlenen kadın, kocasının vatandaşlığını kendiliğinden kazanırken sahip olduğu yabancı vatandaşlığı da kaybedecektir. Modern tez ise, evlenmenin kadının vatandaşlığına etkisi konusunda, kadın erkek eşitliğini savunur 59. Bu görüş taraftarları, her sahada kadınların toplumda erkeklerle eşit bir yer alabildiklerini savunmakta ve kadının vatandaşlık konusunda kocasına bağlı olmasını anlamsız görmektedirler 60. Bu tez taraftarları, evlilik birliğinde ahengin önemini kabul etmekle birlikte bu ahengin tâbiiyet birliğine bağlı olmadığını, bunun yanında kadının dinî, siyasî düşünceleri farklı ise, bunların da tâbiiyet gibi ailede ihtilaf doğurabileceğinden söz eder. Bu yaklaşımla görüş, kadının dinî veya siyasî görüşleri değiştirilemeyeceği üzere, vatandaşlığının değiştirilmesinin de haklı sayılamayacağını belirtmektedir 61. Böylelikle modern tez, aile birliğinin tâbiiyet birliğini gerektirmeyeceği yönünde bir yaklaşıma haiz olma özelliği ile dikkat çekmektedir tarihli 403 sayılı Türk Vatandaşlık Kanununda ise, prensip olarak modern tez benimsenmiştir 62. Fakat, vatansızlığı önlemek amacıyla, Türk vatandaşlığı kanununda yapılan değişikliğe göre, bir Türk le evlenen yabancının evlenmekle eski vatandaşlığını kaybettiği hallerde Türk tâbiiyetini kendiliğinden kazanacağı (TVK.m.5/II); yabancıyla evlenen Türk kadınının ise, kocasının yabancı 58 BERKİ, Devletler, s.53; AYBAY, Evlenme, s.4; GÜNDÜZ, s GÖĞER, Tâbiiyet, s.59; NOMER, Vatandaşlık, s FİŞEK, Vatandaşlık, s.80; BERKİ, Devletler, s GÜNDÜZ, s AYBAY, Evlenme, s.90; BERKİ, F.: Türk Hukukunda Evlenmenin Tâbiiyete Tesiri (H.C. ÖĞUZOĞLUNA Armağan), Ankara 1972, S.1, s.91 (Evlenmenin Tâbiiyete Tesiri); GÖĞER, Tâbiiyet, s

33 tâbiiyetini alabilmesi ve Türk vatandaşlığından ayrılmak istemesi durumunda, Türk tâbiiyetini kaybedebileceğini (TVK.m.19) hükme bağlamıştır 63. b) Evlenme Yoluyla Yabancının Türk Vatandaşlığını Kazanması 11 Şubat 1964 tarihli ve 403 sayılı yeni Türk Vatandaşlığı Kanunu, kadının evlenmekle tâbiiyetini değiştirip değiştirmemesi konusunu prensip olarak kadının kendi isteğine bırakmıştır. TVK, evlenmenin kadının tâbiiyetini etkilemeyeceği ilkesini kural olarak kabul etmekle modern tezi benimsemişken, Vatandaşlık Kanununun 5. maddesinde yapılan değişiklik ile evlenmenin kadın ya da erkek eşe kendiliğinden Türk vatandaşlığını kazandırmayacağı hüküm altına alınmıştır 64. Değişiklik öncesinde yabancı kadınlar, Türkiye de daha rahat hareket edebilmek, yasadışı faaliyetlerini vatandaşlara sunulan hakları da kullanarak sürdürebilmek için muvazaalı evlilikler yapmakta ve vatandaşlığı kazandıktan sonra boşanmakta idi. Bir Türk vatandaşı erkek ile evlenen yabancı kadının Türk vatandaşlığını kazanmasını düzenleyen, önceki düzenlemeye göre; bir Türk ile evlenen yabancı kadın Türk vatandaşlığına geçmek istediğini bildirdiği veya vatansız bulunduğu veyahut evlenmekle eski vatandaşlığını kaybettiği takdirde, Türk vatandaşlığını kendiliğinden kazanır. Bu hükme göre, evlenme yolu ile vatandaşlığın kazanılması hakkı, yalnızca yabancı kadın için geçerliydi. Bu hükmün, hem kadın erkek eşitsizliğine neden olmasına, hem de Türk vatandaşı olabilmek için sahte evliliklerin yapılmasına yol açması sebebiyle değiştirilmesi zorunlu hale gelmiştir. 63 NOMER, Vatandaşlık, s SAKMAR, A.: Kadınla Erkek Arasındaki Hukukî Eşitlik İlkesi ve Vatandaşlık Hukuku, İÜHFM, 1978, Cilt XXXXIV, S. 1-4, s. 126; TEKİNALP,G.: Tabiiyetin Genel İlkeleri ve 1964 Tarihli Türk Vatandaşlık Kanunu, İÜHFM, 1973, C.XXXVIII, S. 1-4, s

34 Türk Vatandaşlık Kanununun 5. maddesinde yapılan yeni değişikliğe göre 65, Türk kişiyle evlenen yabancının, Türk vatandaşlığını kazanabilmesi için en az üç yıldan beri evli olması, fiilen birlikte yaşaması ve evliliğin devam etmesi gerekir. Bu hükümle, evlilik kurumunun kötüye kullanılmasının önüne geçilmek istenmiştir. Yine, evlenme ile vatandaşlığın kazanılması itibariyle, kadın ve erkek arasındaki eşitsizliğin de giderilmesi sözkonusudur. Böylece, bir Türk vatandaşıyla evli yabancı erkek veya kadın, ciddi bir evlilik yapmışlarsa, en az üç yıldır evlilerse ve evlilik halen devam ediyorsa, güvenlik açısından yapılan inceleme ve soruşturma sonucunda da vatandaşlığa geçmelerinde herhangi bir sakıncalarının bulunmadığı tespit edilmişse, başvurdukları takdirde vatandaş olabileceklerdir. Bir halde ise, yabancı eşin, evlenme ile kendiliğinden Türk vatandaşlığını kazanabileceği de hükme bağlanmıştır. Buna göre, Ancak, bir Türk vatandaşı ile evlenen yabancı, evlenme ile eski vatandaşlığını kaybediyorsa Türk vatandaşlığını kendiliğinden kazanacaktır (TVK. m. 5/II). Evlenme ile Türk vatandaşlığının kazanılması için, önce hukuken geçerli bir evliliğin varlığı gereklidir. Geçerli bir evliliğin yapılabilmesi için, MÖHÜK 66.m.12/I c. 2 ve 3 uyarınca tarafların milli hukukuna göre, evlenme ehliyeti ve şartlarını taşımaları gerekir. Ayrıca, yine MÖHUK m.12/i uyarınca, evlenmenin şeklen geçerli olması lüzumu vardır. 65 RG MÖHUK.m.12/I uyarınca, evlenme ehliyetine ve şartlarına taraflardan her birinin evlenme anındaki milli hukuku uygulanır.evlenmenin şekli, yapıldığı yer hukukuna tabidir. Milletlerarası sözleşmeler hükümlerine göre konsolosluklarda yapılan evlenmeler geçerlidir. 34

35 Evlenmenin maddi ve şekli şartlarına uymamanın hukuki sonuçları, bu bağlamda yokluk, mutlak butlan ve nispi butlan (fesih) gibi müeyyidelerin tatbiki, evlenmenin aslî ve şekli geçerlilik şartlarını idare eden hukuka tâbidir. Evlenmenin butlan halinde, yani evlenmede evlenme ehliyeti, evlenme engeli yada evlenme iradesi gibi şartlardan biri mevcut değilse, bunun müeyyidesi için o geçerlilik şartını öngören eşin milli hukukuna bakılır 67. Örneğin, Türk vatandaşı erkek eş bakımından butlan sebepleri Türk hukukuna tâbidir. Buna göre, TMK nun 145 ci maddesindeki sebeplerin mevcudiyeti halinde, evlenmenin mutlak butlanına karar verilir. Bu sebepler: 1. Eşlerden birinin evlenme sırasında evli bulunması; 2. Eşlerden birinin evlenme sırasında sürekli bir sebeple ayırt etme gücünden yoksun bulunması; 3. Eşlerden birinde evlenmeye engel olacak derecede akıl hastalığı bulunması; 4. Eşler arasında evlenmeye engel olacak derecede hısımlığın bulunmasıdır. (TMK. m.145). Bu hallerin bulunması halinde evlenme, mutlak butlanla batıl kabul edilecektir. TVK nda da konu hakkında hüküm bulunmaktadır. Kanunda yer alan düzenlemeye göre; Evlilik yolu ile Türk vatandaşlığını kazananlar, evlenmenin butlanına karar verilmesi halinde, akitte hüsnüniyetli iseler, Türk vatandaşlığını muhafaza ederler (TVK.m.5/III). 67 NOMER, E.: Devletler Hususî Hukuku, İstanbul 1990, s.266 (Devletler); SAYMAN/ELBİR, s

36 c) Evlenmenin Yabancının Çocuklarının Vatandaşlığına Etkisi Kanun, bazı istisnaî durumlarda sadece evlenme ile Türk vatandaşlığını kazanan kadının, bu evlenmeden önceki çocuklarının da analarına bağlı olarak Türk vatandaşlığını kazanabilecekleri kabul edilmiştir. Bu çocukların analarına bağlı olarak Türk vatandaşlığını kazanabilmeleri için aranan ön şart onların küçük olmasıdır 68. Çocukların küçük olup olmadıkları kendi millî hukukuna, şayet vatansız ise ikametgâhı hukukuna, ikametgâhının da bulunmaması hâlinde mutad mesken, o da yoksa dava tarihinde bulunduğu devlet hukukuna, birden fazla devlet vatandaşlığına sahip olanlar hakkında, bunların aynı zamanda Türk vatandaşı olmaları halinde Türk hukukuna, aynı zamanda Türk vatandaşı olmayanlar hakkında, daha sıkı ilişki halinde bulundukları devlet hukukuna göre tespit edilecektir (MÖHUK.m.4). Şu halde yabancı kadının önceki evliliğinden olan çocuklarının Türk vatandaşlığını analarına bağlı olarak kazanması mümkündür. Özetle, prensip olarak evlenmenin bu çocukların vatandaşlığına etkisi olmamakla birlikte 69 kanunun öngördüğü bazı istisnaî hallerde, anaları evlenme nedeniyle Türk vatandaşı olan yabancı kadının küçük çocukları Türk tâbiiyetini kazanacaklardır. Kadının küçük çocukları, babanın ölmüş olması, babanın belli olmaması, babanın vatansız olması, çocuğun vatansız olması, velâyetin anada bulunması hallerinden birinin varlığı halinde analarına bağlı olarak Türk vatandaşı olurlar (TVK.m.14). Kanunun aradığı bu hâllerden birinin varlığı küçük çocukların analarına bağlı olarak Türk vatandaşlığını kazanmaları bakımından yeterli kabul 68 NOMER, Vatandaşlık, s.72; GÖĞER, Tâbiiyet, s SEVİĞ-SEVİĞ, s.97 vd. 36

37 edilmiştir. Ancak, babanın ölmüş bulunması ve velayetin anada bulunması hallerinde çocukların Türk vatandaşlığını kazanabilmesi için, çocuğun milli kanunun da buna engel olmaması şartı aranmıştır (TVK.m.14). Öte yandan TVK 5/III e göre, Butlanına karar verilmiş evlenmeden olan çocuklar ana veya babaları hüsnüniyetli olmasalar dahi Türk vatandaşlığını muhafaza ederler. Başka bir ifade ile, evliliğin butlanına karar verilmesi halinde de bu çocuklar Türk vatandaşı kalmaya devam eder (TVK.m.5/III). ç) Vatandaşlığın Kazanılmasında Usul Bir Türk Vatandaşı ile evlenmekle, Türk vatandaşlığını kazanmak isteyen yabancılar, TVK.m.5/I e göre, üç yıldır evli bulunmaları, fiilen birlikte yaşamaları ve evliliğin devamı kaydıyla Türk vatandaşlığını kazanmış olacaklardır. Evlilik yolu ile Türk vatandaşlığının kazanmak isteyen yabancılar, yurt içinde en büyük mülkî idare amirliklerine, yurt dışında ise Türk konsolosluklarına yazılı olarak başvuruda bulunabilirler (TVK.m.5/I). Yönetmeliğe göre, Türkiye dışında evlendirmeye yetkili Türk makamları ise, evlenmeyi tescil ile görevli Türk Konsolosluklarıdır (Evlendirme Yönetmeliği, m.10/1). Başvuru üzerine İçişleri Bakanlığınca yapılacak inceleme ve soruşturma sonucunda, aranan şartları taşıdıkları anlaşılan kişiler, bu durumun tespitine ilişkin karar tarihinden itibaren Türk vatandaşlığını kazanırlar. 37

38 e) Evlenme ile Kazanılan Vatandaşlığın Özellikleri Evlenme ile Türk vatandaşlığının kazanılması müktesep vatandaşlık kazanma yollarından biridir 70. Evlenme ile kazanılan Türk vatandaşlığı müktesep bir vatandaşlık olarak kazanıldığı andan itibaren hüküm ifade eder. Evlenme ile kazanılan Türk vatandaşlığı devamlıdır. Evlilik sona erse de Türk vatandaşlığı devam eder. Ancak, evliliğin butlanı halinde, bu yolla Türk vatandaşlığını kazananlar hüsnüniyetli değilse, Türk vatandaşlığını muhafaza edemezler (TVK.m.5/III). Bu yolla Türk vatandaşlığını kazananlar da, aynen aslî Türk vatandaşlarının sahip oldukları hukukî statüye sahip olurlar. Ancak, çıkarma yolu ile Türk vatandaşlığının kaybettirilmesinde farklılık vardır (TVK.m.26). Türk vatandaşlığından çıkarma hali, aslî Türk vatandaşları için sadece savaş halinde söz konusu olabilir 71. d) Vatandaşlığın Kazanılma Anı Evlenme yolu ile vatandaşlık, yabancıların başvurusu üzerine İçişleri Bakanlığınca yapılacak inceleme ve soruşturma sonucunda, İçişler Bakanlığının ilgilinin aranan şartları taşıdığını tespit eden kararının tarihinden itibaren kazanılır. Bu tarihten başlayarak yabancılar Türk vatandaşlığını kazanmış olurlar. Bir Türk vatandaşı ile evlendiği için yabancı vatandaşlığını kaybeden eş, kanunla Türk vatandaşlığını kendiliğinden kazanmış olacaktır (TVK.m.5/II). Yani, Türk vatandaşı ile evlenen yabancı eş, TVK.m5/II ye göre eski vatandaşlığını kaybediyorsa, Türk vatandaşlığını kazanmış olacaktır. 70 NOMER, Vatandaşlık, s.72; DOĞAN, s NOMER, Vatandaşlık, s

39 2. Evlat Edinme Yolu İle Türk Vatandaşlığının Kazanılması Evlat edinme, bir medenî hukuk akdidir. Evlat edinme, evlatlıkla evlât edinen arasında sunî soybağı kurar 72. Evlat edinmenin vatandaşlığa etkisi tek yönlüdür. Başka bir ifade ile, vatandaşlığı etkilenen evlât edinilen yani, evlâtlıktır. Evlat edinenin vatandaşlığı hiç bir surette etkilenmez. Türk Vatandaşlık Kanunu, bir Türkün yabancıyı evlat edinmesi halinde, bu işlemin yabancı evlatlığın vatandaşlığı üzerinde etkisi olmayacağını ilke olarak kabul etmiştir. Kanuna göre; evlât edinme evlatlığın vatandaşlığına etki etmez (TVK.m.3/c). Ancak, TVK belirli bazı istisnai durumlarda, evlat edinme yolu ile yabancı evlâtlığın Türk vatandaşlığını kazanabileceğini de kabul eder 73. Evlat edinme yolu ile Türk vatandaşlığının kazanılabilmesi için, evlat edinme işleminin geçerli olması gerekir. Aslen geçerli (ehliyet ve maddi şartlar itibariyle) bir evlât edinme için, evlât edinme MÖHUK.m18/I uyarınca taraflardan her birinin evlat edinme anındaki milli hukukuna; şeklen geçerli bir evlât edinme için ise MÖHUK.m.6 da öngörülen hukuklardan birinin öngördüğü şekle uygun olarak yapılmış olması gereklidir. Aşağıda evlât edinmenin geçerliliğinin maddi ve şeklî şartların Evlât Edinmenin Şartları başlığı altında ele alacağız. 72 BERKİ, Tâbiiyet, s ; AYBAY, Yurttaşlık, s.96; GÖĞER, Tâbiiyet, s TEKİNALP, s