KANSER HASTALARINDA YAŞAM KALİTESİ

Transkript

1 KANSER HASTALARINDA YAŞAM KALİTESİ Doç.Dr.Elvan ÖZALP Ankara Onkoloji Eğitim ve Araştırma Hastanesi Psikiyatri Kliniği 46.Ulusal Psikiyatri Kongresi, 6 Ekim 2010, İzmir

2 Yaşam Kalitesi TANIM Kişinin yaşamın tüm boyutlarında kendisini İyi Doyumlu ve Mutlu hissetmesi

3 Yaşam kalitesinin bileşenleri: Fiziksel Psikolojik Sosyal (toplumsal etkileşimler, ekonomik durum) Öznel Boyut kendini iyi hissetme, yaşamdan doyum sağlama Nesnel Boyut bağımsız yaşayabilme, kişilerarası ilişkiler, üretkenlik

4 Tıpta Yaşam Kalitesi (QoL) Kavramının Doğuşu 90 lı yıllar tıp literatüründe yaşam kalitesi araştırmalarının hızla artışı 1992 yılında International Society of Quality of Life Research dergisinin yayına başlaması

5 SAĞLIK Sağlık, sadece bir hastalığın veya malüliyetin olmayışı değil, aynı zamanda bedensel, ruhsal ve toplumsal olarak tam bir huzur ve iyilik hali içinde bulunmaktır World Health Organisation. Oficial Record of the World Health Organisation. Geneva: WHO; 1948: Report No 2

6 Sağlıkla ilgili yaşam kalitesi HRQoL TANIM Bireyin bir tıbbi durum ya da tedaviden etkilenen, genel ya da beklenen fiziksel, duygusal ve sosyal iyilik halinin ifadesidir

7 Tıpta yaşam kalitesi kavramının kullanıldığı temel alanlar n Hastanın klinik bakımının planlanması n Klinik çalışmalar ve sağlık hizmeti taramalarında sonuç ölçütü olarak n Toplumun sağlık gereksinimlerinin belirlenmesi n Kaynakların saptanması

8 Kanser ve Yaşam Kalitesi Tıpta yaşam süresinin uzatılmasına odaklanma Tedavi olma pahasına iyi hissetme, otonomi, ait olma gibi temel insani gerekliliklerin gözden kaçması Hastaların medikal tedavideki başarıya rağmen kendilerini tam bir iyilik halinde hissetmeyişleri, memnuniyetsizlikleri

9 Kanser ve Yaşam Kalitesi Kanser tedavisinin pahalı oluşu,tedavi etkinliğini görmeyi zorunlu kıldı Kanıta bağlı tıbbın etkisi Macduff C. Respondent generated quality of life measures: useful tools for nursing or more fool s gold? J Adv Nurs 2000; 32:

10 Etik açıdan Tedavi kararlarında ve hastalık sürecinde hastanın kendi katılımını sağlayacak bütüncül ve daha az paternalistik bir yaklaşım sağlama çabası

11 EORTC( European Organization for Research and Treatment of Cancer) 1980 de Kanser hastalarının yaşam kalitelerini ve beklentilerini artırmayı hedefleyen çalışmaları koordine etmek, planlamak amacıyla kurulmuştur Bu çalışmaların vurgulamak istediği temel nokta; yaşam süresini uzatmaktan daha ziyade kazanılan zamanı değerli kılmaktır Hasta kalan zamanının ne kadar kaliteli olduğunu bilmezse tedavi puzzle ı tamamlanmayacaktır

12 Bir roman karakteri Kendi saçlarımla ölmeyi tercih ederim (David Lodge, Paradise News, Penguin Harmondsworth, 1992). Daha uzun bir yaşamak adına daha kaliteli bir yaşamı ıskalamak

13 Kanser ve Tedavisi Yaşam Kalitesini Nasıl Etkiler? Fiziksel, mesleki işlevsellik (günlük aktivitelerini yapabilecek kadar güçlü ve enerjik hissetmesi Psikolojik durum (depresyon, anksiyete, iyi hissetme) Sosyal etkileşim (aile üyeleriyle, arkadaşlarla) Somatik algılar (hastalığa veya tedaviye ikincil gelişen belirtiler)

14 Kanser tedavisinde Yaşam Kalitesi sonuç ölçütü Kanserle ilgili; tam veya kısmi yanıt, yanıt zamanı, yinelemeye kadar geçen zaman gibi Hastayla ilgili; hayatta kalış ve yaşam kalitesi gibi daha geniş kapsamlı American Society of Clinical Oncology. Outcomes of cancertreatment for technology assessment and cancer treatment guidelines.j Clin Oncol 1996; 14:

15 Yaşam Kalitesi sonuç ölçütü Kanser hastalarında daha etkili tedaviyi bulma Tedaviyi olumlu yönde etkilediği ve prognostik bir değeri olduğu Hayatta kalım süresini öngörebileceği

16 Tedavi kılavuzlarında QoL sonuç ölçütü ABD de Food and Drug Administration (FDA) ve American Society of Clinical Oncology (ASCO) Kanada da National Cancer Institute of Canada ASCO, Journal of Clinical Oncology, 1996; 14: 671 Bottemly 2002

17 Onkolojinin Değişen İlkeleri Klasik İlkeler Tanı koymak Kür sağlamak Modern ilkeler Önlemek Erken tanı Hayat uzatmak Destek tedavisi Rehabilitasyon Terminal dönem hasta bakımı Yaşam kalitesini artırmak

18 Daha da önemli bir neden Klinik pratikte kanser bakımında bireye özgü yaklaşımı ön plana çıkardığı

19 Yaşam Kalitesini Değerlendirmek Onkolojide ne sağlar? Hastalık sürecinde işlevsel problemlerle karşı karşıya kalan hastaları tanımlamak Kanser hastalarında psikososyal problemleri tanımlamak Bireye özgü en uygun davranışsal ve psikofarmakolojik tedavileri seçebilmek Bakımı monitorize etmek Çeşitli tedavi yöntemlerinin etkinliklerini karşılaştırmak Aaronson NK. Methodologic issues in assessing the quality of life of cancer patients. Cancer 1991; 67 (Suppl 3):

20 QoL kullanılması ile hastaya çok boyutlu yaklaşılması sağlanmış olur Joyce CRB, McGee HM, O Boyle CA, eds. Individual quality of life: approaches to conceptualisation and assessment. Singapore: Harwood Academic Publishers, 1999.

21 Yaşam Kalitesi Ölçekleri Genis hasta topluluklari için düzenlenmiş genel ölçekler Medical Outcome Study (Short form) MOS SF 36 Nottingham Health Profile (NHP) Sickness Impact Profile (SIP) Kanser hastalarında kullanım amacıyla hastaya özel ölçekler Cancer Rehabilitation Evaluation System Short Form (CARES SF) EORTC Core QOL Questionnaire (EORTC QLQ C 30) Functional Assessment of Cancer Therapy (FACT) Functional Living Index Cancer (FLIC) Linear Analogue Self Assessment (LASA) Rotterdam Symptom Checlist (RSCL) Spitzer QOL Index (QOLI)

22 Hastalıklara özel ölçekler Breast Cancer Chemotherapy Questionnaire (BCCQ) EORTC Lung Cancer Module FACT breast, blader, bone marrow transplantation(bmt), colorectal, head and neck lung, ovarian, prostat, HIV

23 EORTC QLQ-C30 Avrupa Kanser Araştırma ve Tedavi Organizasyonunun (EORTC), 1987 yılında kansere özgü bir yaşam kalitesi ölçeği olan EORTC QLQ C30 geliştirmiş ve en son olarak EORTC QLQ C30 version 3.0 ortaya çıkmıştır. Hastaların kendilerinin doldurduğu 30 sorudan oluşur. Bu ölçekle birlikte farklı kanser tipleri için ek modüller geliştirilmiştir. Meme kanseri modülü, baş boyun kanserleri modülü, akciğer kanseri modülü gibi. Bu ölçeğin psikometrik çalışmaları pek çok dil ve kültür için yapılmıştır (örneğin Kore, Japonya, Türkiye, İran).

24

25

26 Yaşam Kalitesinde 7 temel boyut 1 Fiziksel belirtiler (bulantı, ağrı) 2 İşlevsellik (aktivite) 3 Aile 4 Duygusal iyilik hali 5 Tedavi doyumu 6 Cinsellik (beden imajını da kapsayan) 7 Sosyal işlevsellik (uyum)

27 Kanser araştırmalarında Yaşam Kalitesi Ölçekleri Sağlıkla ilgili (HRQoL) *Hastane anksiyete ve depresyon ölçeği (HADS) *Beck Depresyon Envanteri (BDI) *Avrupa Kanser Araştırma ve Tedavi Organizasyonu Yaşam K.Ö. (EORTC QLQ C30) Bireysel (IQoL) *SEIQoL DW (Schedule for the Evaluation of Individual Quality of Life Direct Weighting) *PGI (the Patient Generated Index) *Spitzer s Uniscale * Stres termometresi (DT)

28 HRQoL Kişinin yaşamı ile ilgili dinamik durumu ve subjektiviteyi göz ardı etmiştir Hastanın kendi doldurduğu ölçeklerde eksik maddeler, yanlış anlaşılan yönergeler, yetersiz yanıtlar, dil ve okuma engelleri ortaya çıkabilir Hastanın kendisinin doldurmasının bir görüşmeci ile doldurulmasından daha az duyarlı olduğuna dair bilgiler de vardır Bu nedenle, kendi bildirim ölçekleri değerlendirme kapsamına alınmadan önce son bir kez kontrol edilmelidir

29 Bireye Özgü Değerlendirme 90 lı yıllardan lere Yaşam kalitesi araştırmaları Hastalar psikososyal problemler Klinisyenler fiziksel işlevleri Bu sonuçlar standart ölçeklerin yerine bireye özgü, çok boyutlu ölçeklerin kullanılmasını gündeme getirmiştir

30 HRQoL yerine IQoL Çünkü kişinin yaşam kalitesi algısıyla ilgili değişebilirliği ve subjektiviteyi gözönünde bulundurmuş Ama araştırmacının yapması ve kendi uygulanım ölçeği olamaması Uzun oluşları nedeniyle de klinik araştırmalarda sıklıkla kullanılamamaları

31 HRQoL ve IQoL birlikte kullanım Klinik araştırmalarda daha güvenilir bilgi sağlar Hasta perspektifinden yaşam kalitesinin değerlendirilmesini sağlar Psiko onkoloji onkoloji çalışanlarına, hastanın tanısı ve tedavisine uyum sağlaması ile ilişkili bireysel durumlarıyla ilgili doğru ve klinik açıdan faydalı bilgi sağlar

32 Gelecekte nasıl bir QoL ölçeği Kültürlerarası geçerlilik önemli Uygulama, puanlama, yorumlaması kolay Sağlıkla ilgili hem geniş hem derin bir yelpazede Kesitsel ve uzunlamasına bir değerlendirme Klinik değişikliklere duyarlı geçerli indikatörlerin olduğu bir yapıya sahip olmalı Zamanla değişimlere duyarlı olmalı Clinical practice: are available health status surveys adequate? McHorney CA, Tarlow AR. Individual patient monitoring inqual Life Res 1995; 4:

33 Gammon 1998; Trask ve ark ; Sellick & Crooks 1999; Kelly ve ark. 2002; Montgomery ve ark. 2002) çaresizlik üzüntü depresyon Kanser Stres Kötü hissediş Azalmış benlik saygısı Tedaviye uyumsuzluk QoL de düşüş panik anksiyete

34 Montazeri, 2009 Sistematik derleme, , 2008, 104 çalışma Sağlıkla ilgili yaşam kalitesi ile hayatta kalım süresi arasındaki ilişki araştırılmıştır Heterojen kanser grubu Meme Kolorektal Gastroosafagial Akciğer Baş boyun Melanom Diğerleri

35 Heterojen kanser gruplarıyla yapılan çalışmalar SONUÇ: Global yaşam kalitesi Fiziksel Emosyonel Bilişsel Sosyal yaşam kalitesi alt ölçekleri Hayatta kalım süresinin bağımsız prognostik indikatörleri

36 Meme Kanseri Çalışmaları SONUÇ Bazı çalışmalarda ileri evre meme kanseri gruplarında HRQoL ile hayatta kalım süresi ilişkili bulunurken erken evre meme kanseri ilişkili bulunmamış Fiziksel sağlık Ağrı İştah kaybı Hayatta kalım süresinin prognostik belirleyicileri

37 Akciğer Kanseri Araştırmaları 25 çalışma, Daha çok ileri evre, non small cell Global yaşam kalitesi ve diğer alt ölçekler hayatta kalım süresini öngören bağımsız belirleyiciler Özellikle ağrı ve iştah kaybı önemli gibi görünüyor Çalışma; Stres önemli 133, akciğer kanseri olan hasta Kendi doldurum depresyon ölçeğinin ben ölürsem yakınlarım daha iyi hissedecekler maddesinin hayatta kalım süresi ile ilişkili olduğu saptanmış

38 Gastro ösafagial Genellikle EORTC kullanılmış Fiziksel işlevsellik; yorgunluk, iştah kaybı, reflü bağımsız prognostik belirleyiciler

39 Malign Melanom Erken çalışmalarda bir ilişkiden söz edilemiyor Son yıllarda yapılan çalışmalarda; iştah, mizaç ile hayatta kalım süresi ilişkili bulunmuş

40 Kolorektal kanser araştırmaları Sosyal işlevsellik Diare, yeme bozukluğu İş yapabilme Uyku Huzursuzluk Hayatta kalım süresi ile ilişkili 564 ileri evre metastatik kolon kanseri EORTC nin sosyal işlevsellik alt ölçeğinde 10 puan düşüş ile erken ölüm riskindeki %6 lık artış ilişkili bulunmuş

41 Baş Boyun Boyun Kanser araştırmaları Sonuçlar çelişkili Genel olarak uzun dönem hayatta kalım süresi ile psikososyal faktörler arasında bir ilişki varsa da çok güçlü ve kanıtlanmış bir ilişkiden söz etmek mümkün değildir.

42 Diğer kanser grupları Over, beyin, karaciğer kanser gruplarıyla yapılan çalışma sonuçları da yaşam kalitesi ile hayatta kalım süresi ilişkili bulunmuş

43 Özetle Kanser sonuç ölçütü olarak QoL Geleneksel ölçütler olan; performans status veya toksisite ölçeklerinden çok daha geniş bir bilgi sağlar Yaşam kalitesi verileri özellikle kanserin erken döneminde uygulandığında diğer prognostik faktörlerden daha erken bilgi sağlar Yaşam kalitesi verileri kişilik tipi, başetme becerileri gibi, hastalığın seyrini etkileyecek bireysel özelliklere dair veri sağlar

44 Chida, 2007 Sistematik derleme Stres ve onunla ilişkili psikososyal faktörlerle kanser sıklığı,hayatta kalım süresi ve mortalite oranları arasındaki ilişkiyi uzunlamasına araştıran ilk meta analitik çalışma

45 Stresin Kanser sıklığı, hayatta kalım süresi, mortalite ile ilişkisi stres sağlıklı popülasyonda kanser sıklığını artırıyor (165çalışma, p=0.005) stres kanser tanısı alanlarda hayatta kalım süresini azaltıyor (330 çalışma,p<0.001) stres mortalite oranlarını artırıyor (53 çalışma, p<0.001)

46 5 ve 10 yıllık izlem süreleri HR oranları 10 yıllık izlemlerde 5 yıllık izlemlere göre daha yüksek Bunun anlamı kanser üzerinde stresin yavaş ama kümülatif bir etkisi vardır

47 Stresin Kanser sıklığı, hayatta kalım süresi, mortalite ile ilişkisi Akciğer kanseri HR Meme kanseri Sıklık artışı (%23 ) Hayatta kalım süresinde azalma (%17 ) Hayatta kalım süresinde azalma (%13) Lenf ve hematolojik kanserler Hayatta kalım süresinde azalma ( %32 ) Baş boyun kanseri Hayatta kalım süresinde azalma (%58 ) Hepatobilier kanserler Hayatta kalım süresinde azalma ( %88 )

48 Stresin Kanser sıklığı, hayatta kalım süresi, mortalite ile ilişkisi Alt grup meta analiz sonuçları 4 tip psikososyal faktör 1 Stresli yaşam olayları *hayatta kalım süresi *yüksek mortalite 2 Strese yatkın kişilik veya zayıf başetme becerileri *kanser sıklığı *hayatta kalım süresi *yüksek mortalite 3 Düşük yaşam kalitesi *kanser sıklığı *hayatta kalım süresi *yüksek mortalite depresyon etkili gibi görünmekte 4 Zayıf sosyal destek *İlşkili bulunmamış

49 Psikoterapi hayat süresini uzatır mı? Randomize kontrollü çalışmalar: Psikolojik terapi ve yaklaşımlar; tutarlı sonuçlar yok Ama depresyonun kanser sıklığı, hayatta kalım süresi ve mortalite ile güçlü bir ilişkisi olduğu bulunmuş Bu yüzden depresyonu tedavi etmek önemli

50 SON SÖZ Herkes için daha kaliteli ve uzun bir yaşam dileğiyle Teşekkürler