JEOTERMAL ENERJİ VE TÜRKİYE

Transkript

1 MAKALE JEOTERMAL ENERJİ VE TÜRKİYE Fatma Çanka Kılıç * Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi, KMYO, Elektrik ve Enerji Bölümü, İklimlendirme ve Soğutma Teknolojisi fatmacankakilic@hotmail.com Mehmet Keskin Kılıç Elk. Yük. Müh., Kocaeli Üniversitesi KMYO, Elektrik ve Enerji Bölümü, Elektrik Programı mkkilic14@hotmail.com ÖZET Yenilenebilir enerjiler, gezegenimizin geleceğine, atmosfere ve çevreye zarar vermeksizin, artan enerji ihtiyacını karşılamakta ve teknolojik gelişmelere imkân sağlamaktadır. Bu enerjilerden olan jeotermal enerji ülkemiz için çok önemlidir. Türkiye jeotermal enerji kaynakları bakımından oldukça zengindir ve dünya jeotermal ısı ve kaplıca uygulamaları sıralamasında Çin, Japonya, ABD ve İzlanda dan sonra beşinci sırada yer almaktadır [1]. Yenilenebilir enerji üretimini desteklemek üzere yapılan devlet teşvikleri de bu enerji sahasına ilgiyi arttırmaktadır. Bu çalışmada, Türkiye de jeotermal enerjiye genel bir bakış sunularak jeotermal enerji potansiyelleri ve üretimleri en son rakamlara göre incelenmiştir. Böylece yenilenebilir enerjilerdeki gelişmelere katkı sağlanması, konuya yönelik bilinçlenmenin sunulan öneri ve düşüncelerle arttırılması amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Yenilenebilir enerjiler, jeotermal enerji, Türkiye Geothermal Energy and Turkey ABSTRACT Renewable energies meet the growing energy needs and allow the technological developments without damaging the future of our planet, the atmosphere and the environment. Geothermal energy, which is one of these energies, has great importance for our country. Turkey has very rich geothermal energy resources and It is ranking fifth in the world after China, Japan, USA and Iceland in geothermal heat and thermal spring applications [1]. Also, there is increased interest in this energy field because of the government s renewable energy production supports. In this study, an overview of geothermal energy has been presented and geothermal energy potentials and productions have been investigated according to the latest figures. Thus, it has been intended to contribute to developments in our renewable energies, increase the awareness about the topic with presented suggestions and ideas. Keywords: Renewable energies, geothermal energy, Turkey * İletişim yazarı Geliş tarihi : Kabul tarihi : Kılıç, F. Ç., Kılıç, M. K Jeotermal Enerji ve Türkiye, Mühendis ve Makina, cilt 54, sayı 639, s Mühendis ve Makina 45

2 1. GİRİŞ Jeotermal kaynak kısaca yer ısısı olup, yer kabuğunun çeşitli derinliklerinde birikmiş ısının oluşturduğu, kimyasallar içeren sıcak su, buhar ve gazlardır. Jeotermal enerji ise yerin derinliklerindeki kayaçlar içinde birikmiş olan ısının akışkanlarca taşınarak rezervuarlarda depolanmasından oluşan sıcak su, buhar ve kuru buhar ile kızgın kuru kayalardan yapay yollarla elde edilen ısı enerjisidir [1]. Tanım olarak kayaç, mineral topluluklara verilen genel addır. Çeşitli minerallerden, taş parçacıklarından veya tek bir mineralin çok sayıda birikiminden meydana gelir. Kayaçların önemli bir özelliği de, oluşumları sırasındaki doğal ortamı yansıtan bir çeşit belge niteliği taşımalarıdır. Böylece yer kabuğunun jeolojik gelişiminin izleri, çeşitli kayaçların analiz edilmesiyle incelenebilmektedir [2]. Jeotermal kaynaklar çoğunlukla aktif kırık sistemleri ile volkanik ve magmatik birimlerin yakınında oluşmaktadır. Jeotermal enerji; yeni, yenilenebilir, sürdürülebilir, ucuz, güvenilir, çevre dostu, yerli ve yeşil bir enerji türüdür. Jeotermal enerji farklı bir yaklaşımla tanımlanabilir, örneğin yerküre, bir ısı motoru şeklinde ele alınırsa, bu motorun çalışmasında etken rolü madde ve enerji almaktadır. Enerjiyi ısı motorunun içine taşıyan eleman, çoğu zaman ısı motorunun kendisinden türeyen katı veya kısmen erimiş kayaçlar veya sudur. Isı motorunun iş yapmasına imkan tanıyan ve kendi maddesini tekrar düzenleyen enerji ise, iç ısıl enerjisidir [3]. Jeotermal enerjinin geçmişine kısaca bakıldığında, 20. yüzyılda artan enerji ihtiyacından dolayı İtalya'da Larderello bölgesinde, 1904 yılında ilk jeotermal elektrik üreteci denenmiştir. Daha sonraları 1911 yılında dünyanın ilk ticari elektrik üretim santrali yine aynı bölgede İtalya'da kurulmuştur. Bunun dışında, Japonya Beppu da ve Amerika'da Geyser'lerde ancak deneysel üreteçler şeklinde yer almıştır yılına kadar İtalya'daki jeotermal elektrik santrali dünyanın tek endüstriyel üreticisi olarak kalmıştır yılında Yeni Zelanda'da Wairakei istasyonu İtalya dan sonra en büyük ikinci endüstriyel üretici konumuna gelmiştir. Ayrıca önemli bir adım olarak Wairakei santralinde ilk çürük buhar teknolojisi kullanılmıştır. 1960'lı yıllarda ilk jeotermal elektrik santrali Kaliforniya'da Geyser'lerde kurulmuştur yılında ilk iki elemanlı çevrim santrali Rusya'da gözlemlenmiştir. Bu teknoloji 1981 yılında Amerika'ya da gelmiştir. Böylelikle daha hızlı harekete geçebilen, daha düşük sıcaklıklı kaynakların kullanımı sağlanmıştır. Tüm bunları takiben 2006 yılında ise, Alaska, Chena Hot Springs bölgesinde düşük sıcaklıklı olarak 570 C'de elektrik üretimi gerçekleştirilmiştir [4]. Jeotermal enerji, modern jeotermal elektrik enerjisi santrallerinde CO 2, NO x, SO x gazlarının salınımı çok düşük olduğundan temiz bir enerji kaynağı olarak değerlendirilmektedir. Jeotermal enerji, jeotermal kaynaklardan doğrudan veya dolaylı her türlü faydalanmayı kapsamaktadır. Düşük sıcaklıklı (20-70 C) sahalar başta ısıtmacılık olmak üzere, endüstride, çoğunlukla kimyasal madde üretiminde kullanılmaktadır. Orta sıcaklıklı ( C) ve yüksek sıcaklıklı (150 C'den yüksek) sahalar ise elektrik üretiminin yanı sıra reenjeksiyon koşullarına bağlı olarak entegre şekilde ısıtma uygulamalarında da kullanılabilmektedir. Burada belirtilen reenjeksiyon; elde edilen jeotermal akışkanların kullanıldıktan sonra tamamının veya kalan bölümünün yer altı jeolojik yapı ve oluşumlarına geri gönderilmesi olarak tanımlanır [5]. 14 Kasım 2012 tarihli Strateji Geliştirme Başkanlığınca hazırlanan bilgilere göre, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığınca 2013 yılı Bütçe Sunumu nda belirtilen son rakamlarla, Türkiye dünya ülkeleri arasında, jeotermal enerji kapasitesi olarak yapılan sıralamada on ikinci sırada yer almaktadır [6] Yılı Eylül ayı sonu itibarıyla da elektrik enerjisi üretiminin, birincil enerji kaynaklarına göre dağılımında jeotermal enerji; ancak %0.3 lük bir kapsamında yer almaktadır. Jeotermal enerji yenilenebilir enerji kaynaklarındaki yerinin arttırılması bakımından göz önüne alındığında, 2002 yılı sonu itibarıyla sadece 17,5 MW olan jeotermal kurulu gücü, yine 2012 Yılı Eylül ayı sonu itibarıyla kurulu gücün birincil enerji kaynaklarına göre dağılımında (%-MW olarak) yaklaşık %0.2 ile 114,2 MW değerine ulaşmıştır. Görülmektedir ki, jeotermal enerji kaynaklarınca şanslı bir zenginliğe sahip olan ülkemizde, bu temiz enerji üretimine daha fazla ağırlık verilmelidir. Hızlı adımlarla gelişen günümüz Türkiye sinin dünyadaki yenilenebilir enerji üretimlerinde üst sıralardaki yerini alması gerekmektedir. Yenilenebilir, temiz, güvenilir ve sürdürülebilirlik özelliklerine sahip olan jeotermal enerji kaynaklarımızın, doğru ve etkin değerlendirmelerle üretimi ve kullanımı arttırılmalıdır. 2. JEOTERMAL ENERJİ, İÇERİĞİ VE İLGİLİ TANIMLAR 5686 nolu ve tarihli, Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu na göre jeotermal kaynak, Jeolojik yapıya bağlı olarak yer kabuğu ısısının etkisiyle sıcaklığı sürekli olarak bölgesel atmosferik yıllık ortalama sıcaklığın üzerinde olan, çevresindeki sulara göre daha fazla miktarda erimiş madde ve gaz içerebilen, doğal olarak çıkan veya çıkarılan su, buhar ve gazlar ile yer altına insan düzenlemeleri vasıtasıyla gönderilerek yer kabuğu veya kızgın kuru kayaların ısısıyla ısıtılarak su, buhar ve gazların elde edildiği yerleri ifade eder. Yine aynı kanuna göre doğal mineralli su, yer kabuğunun farklı derinliklerinde, uygun jeolojik koşullarda doğal olarak oluşan bir veya daha fazla kaynaktan yeryüzüne kendiliğinden çıkan veya çıkartılan, mineral içeriği ve diğer bileşenleriyle tanımlanan; tedavi, şifa amaçlarıyla da kullanı- Şekil 1. Yerkürenin İç Yapısı ve Yer Kabuğunun Görünüşü [9] lan içmece suyu, şifalı su ve benzeri adlarla anılan soğuk ve sıcak doğal suları ifade eder [7]. Jeotermal enerji yerkürenin derinliklerindeki magmadan ve kayaçlardaki radyoaktiflikle oluşan sıcaklıktan elde edilen bir enerji türüdür. Başka bir ifade ile jeotermal enerji, yerin çok derinlerinde bulunan sıcak bölgelerden yeryüzüne doğru yayılan, yerküre iç ısısı olarak da tanımlanır. Isınan yer altı suları, elektrik üretimi veya konutları ısıtma gibi pek çok amaçla kullanılır. 1970'lerdeki petrol krizinin ardından alternatif enerji kaynaklarına yönelim artmıştır. Jeotermal enerjinin teknolojik amaçlar için kullanımı, tarihsel açıdan yeni olmakla birlikte, hamam sularının ısıtılması gibi çeşitli kullanım alanlarıyla da çok daha eski tarihlere dayanmaktadır [8]. Şekil 2. Jeotermal Sistem ve Unsurları [9] Jeotermal bir model, ısı kaynağı, ısıyı yer altından yeryüzüne taşıyan akışkan ve bu akışkanın dolaşımını sağlayacak nitelikteki geçirimli kayaçlardan oluşur. Şekil 1 de görüldüğü gibi [9], toplam 6370 kilometre çapında olan yerküre kalın mantosuna göre yer kabuğu oldukça ince bir yapıdadır. Bu kabuğun hemen atında oluşan magma sokulum alanları ise potansiyel jeotermal bölgeler oluşturmaktadır. Bunlar, yapılan bilimsel ve teknik çalışmalarla sınırları belirlenen ve üzerinde jeotermal kaynak veya jeotermal kaynakla birlikte doğal mineralli suların bulunduğu tüm alanları kapsamaktadır. Yerküreden iç derinliklere doğru inildikçe sıcaklık oldukça yükselmektedir. Eğer jeotermal alanlarda sıcak kayaç ve yüksek sıcaklıklardaki yer altı suları diğer yerlere oranla daha sığ kısımlarda bulunuyorsa bu bölge jeotermal alan olarak tanımlanır. Şekil 2 de de görüldüğü gibi, yer kabuğunun inceldiği yerlerde yüksek sıcaklık taşıyan magmanın kabuğa çok yaklaşması jeotermal alanların oluşumunu sağlar. Ayrıca meteorik (hava olaylarına bağlı) kökenli yer altı sularının birkaç kilometre derinlerde ısınması ve daha sonra yüzeye doğru yükselmesi de bu bölgenin jeotermal alan olarak tanımlanmasını sağlar [9]. Jeotermal sistem, jeotermal alan oluşumunu gerçekleştiren; beslenme alanı, akışkan, ısı kaynağı, rezervuar ve/veya bölgesi, örtü kaya ve boşaltım alanının tümünü içeren, jeotermal kaynak ve/veya doğal mineralli suların çıkarıldığı ve/veya üretildiği, özel jeolojik yapısı, hidrojeolojik ve kimyasal özellikleri olan sisteme verilen isimdir [5]. Isınan suların yer içinde bulundukları geçirimli kayaç alanı ise jeotermal rezervuar olarak tanımlanır. Jeotermal rezervuar, sıcaklık ve jeokimyasal açıdan doğal bir denge içindedir ve değişik şekillerde dışardan beslenen yarı açık veya kapalı sıcak su ve/veya buhar üretim ortamlarının tamamından oluşur. Bir jeotermal rezervuar için, bir kilometre derinlikteki sıcaklığa bağlı olarak jeotermal sistemleri iki ayrı grupta toplamak mümkündür. Bunlar: 1. Rezervuar sıcaklığı 150 C den düşük olan düşük sıcaklıklı sistemler: Bu sistemler genellikle yeryüzüne ulaşan doğal sıcak su veya kaynar su çıkışlarını ifade ederler. 2. Rezervuar sıcaklığı 200 C den yüksek olan yüksek sıcaklıklı sistemler: Bu tür sistemler de fumeroller adı verilen doğal buhar çıkışları ve kaynayan çamur göletleridir. 46 Mühendis ve Makina Mühendis ve Makina 47

3 Jeotermal enerjiyi incelerken karşılaşılabilecek diğer önemli tanımlar ise şöyle açıklanabilir: Enjeksiyon, akışkanların, yapay yöntemlerle jeolojik yapı ve oluşumlara gönderilmesidir. Reenjeksiyon yukarıda da açıklandığı üzere, üretilen jeotermal akışkanların yapay yöntemlerle kullanıldıktan sonra tamamının veya kalan bir kısmının üretildikleri jeolojik formasyonlara geri gönderilmesidir. Deşarj, jeotermal akışkanın kullanımından sonra reenjekte edilemeyen kısmının veya tamamının çevre kirliliğine neden olmaksızın başka alıcı ortamlara gönderilmesine denir. Sondaj, jeotermal akışkanları aramak, üretmek, kullanım sonrası reenjekte etmek, rezervuarı gözlemlemek veya test etmek için bilimsel yöntemler ve uygun araçlar kullanılarak, gereken derinlik ve çapta yeryüzünden kaynağa doğru jeolojik izleme yapmak üzere derin çukur açma işlemi ile jeotermal rezervuar oluşturmak ve akışkan enjekte etmek için kuyu kazma işlemini ifade eder. Jeotermal enerji konusu işlenirken sıkça karşılaşılan tanımlardan biri de akışkandır ki, bu da jeotermal kaynaklardan elde edilen su, gaz ve buharı temsil eder. Kaptaj, akışkanın doğal olarak ve/veya bilimsel yöntemler ve uygun araçlar kullanılarak rezervuardan yeryüzüne ulaşmasından itibaren kirlenmesi önlenerek ve korunarak daha sağlıklı şekilde değerlendirilebilmesi için kullanım öncesi özel tekniklerle toplama havuzlarında, galeri ve/veya kuyularda biriktirilmesi işlemini tanımlar. Koruma alanı ise, kaynak ve bunların bağlı olduğu jeotermal sistemin; bozulmasına, kirlenmesine ve sürdürülebilir özelliğinin yitirilmesine neden olacak dış etkenlerden korumak amacıyla, sahanın jeolojik ve hidrojeolojik yapısı, iklim koşulları, zemin cinsi ve tipleri, drenaj sahası sınırı, kaynak ve kuyu çevresindeki yerleşim birimleri, endüstri tesisleri, çevrenin topografik yapısı (Topoğrafya, bir arazi yüzeyinin tabii veya suni ayrıntılarının meydana getirdiği şekle verilen addır. Ayrıca bu şeklin kâğıt üzerinde harita ve tablo şeklinde gösterilmesiyle ilgili ölçme, hesap ve çizim işlerinin hepsini tanım olarak kapsamaktadır [10]) gibi unsurlara bağlı olarak belirlenmiş, önlemler alınması gereken, içerisinde yapılan faaliyetlerin kontrol ve denetime tâbi olduğu ve gerektiğinde yapılaşma ve arazi kullanım faaliyetleri kısıtlanabilir tüm alanları tanımlar. Son olarak bloke alan ise işletme ruhsatı verilmiş bir jeotermal kaynaktan yapılan üretim faaliyetlerinin etkilenmemesi için işletme ruhsatı sahibi dışındaki talep sahiplerine kapatılmış ve işletmeye açılmayacak alanları ifade eder. 3. JEOTERMAL ENERJİNİN KULLANILDIĞI ALANLAR Jeotermal enerji, yer kabuğunun işletilebilir derinliklerinde birikmiş olan ısının meydana getirdiği bir enerji türü olarak yukarıda çeşitli tanımlarla ifade edilmiştir. Isı, yer kabuğundaki kırık veya çatlaklarda dolaşan sular vasıtasıyla yeryüzüne aktarılır. Eğer yer kabuğunda doğal su dolaşımını sağlayacak yeterli kırık yoksa ve ısı birikimi belli bir bölgede tespit edilirse, oluşturulacak yapay kırıklardan dolaştırılacak akışkanlardan enerji elde edilmesi mümkündür. Jeotermal enerji alanları, etkin depremlerin olduğu tektonik bakımdan aktif olan genç volkanların bulunduğu kuşaklarda yer alır. Yeryüzüne ulaşan bu buhar ve sıcak suyun içerdiği enerjiden doğrudan veya başka enerji türlerine dönüştürülerek yararlanılır [11]. Jeotermal enerji, başta elektrik enerjisi üretiminde, ısıtmada (sera-şehir-konut vb.), soğutmada (air-condition), endüstride (süt, ilaç, deri, kimyasal madde eldesi vb.) ve sağlık turizmi kapsamında olan kaplıca turizminde kullanımıyla pek çok kullanım sahası olan yeşil bir enerji türüdür. Ancak daha yalın bir ifadeyle gruplarsak, jeotermal enerji kullanımı iki ana grupta toplanabilir: Dolaylı (elektrik enerjisi üretimi) kullanım ve doğrudan kullanım ki, bu da endüstriyel kullanım ile konut ısıtması ve seracılık, sağlık, turizm vb. konuları içermek üzere kendi arasında da iki ana gruba ayrılır. Yeryüzü- Tablo 1. Jeotermal Akışkanın Sıcaklığına Bağlı Olarak Jeotermal Enerjinin Kullanım Alanları [12] (Lindal Diyagramı) Sıcaklık ( C) 180 C 170 C Jeotermal Akışkanın Kullanım Alanları Elektrik enerjisi üretimi, amonyak absorpsiyonu ile soğutma, yüksek konsantrasyonda buharlaştırma, kağıt sanayi Elektrik üretimi, ağır su ve hidrojen sülfit prosesleri, diatomik malzeme kurutma 160 C Konvensiyel güç üretimi, kereste ve balık kurutma 150 C 140 C 130 C 120 C 110 C Konvensiyel güç üretimi, Bayer yöntemi ile alüminyum eldesi Konvensiyel güç üretimi, tarım ürünlerinin hızlı kurutulması Konvensiyel güç üretimi, şeker rafinasyonunda buharlaştırma Distilasyon ile temiz su eldesi, tuz elde edilmesi, şeker sanayi, damıtma prosesleri Çok yönlü buharlaştırma, yün yıkama ve kurutma, çimento kurutulması 100 C Meyve, sebze ve küspe kurutma 90 C Hacim ısıtılması 80 C Lityum bromür yöntemi ile soğutma 70 C Endüstri proses suyu 60 C Sera, ahır, kümes ısıtılması 50 C Mantar yetiştirme 40 C Toprak ısıtma 30 C Yüzme havuzları, turizm, sağlık amaçlı banyolar 20 C Balık çiftlikleri ne çıkan jeotermal akışkanlardan elde edilen ürünlere örnek verilmek istenirse; İtalya, Amerika, Japonya, Filipinler ve Meksika borikasit, amonyum bikarbonat, ağır su (döteryum oksit), amonyum sülfat, potasyum klorür gibi kimyasal maddeler elde etmektedirler. Jeotermal akışkanın sıcaklığına bağlı olarak kullanım alanları Tablo 1 de verilmektedir [12]. Dünya üzerinde yalnızca on ülke tarımsal ürünlerin kurutulmasında jeotermal enerjiyi kullanmaktadır [13] Kar çözme işlemleri, özellikle yol yüzeylerindeki uygulamalarıyla Arjantin, İzlanda, Japonya, İsviçre ve Amerika da görülmektedir. Banyo ve yüzme (termal turizm) dünya üzerinde 45 ülkede yer almakta, ayrıca termal kür merkezleri, spa merkezleri, çeşitli kaplıca havuz uygulamaları da bulunmaktadır. Buna rağmen birçok kaynak kullanım dışı olarak beklemektedir. Tablo 2 de Jeotermal enerjinin endüstriyel kullanım alanlarının sınıflandırılması işlemi; uygulama, sıcaklık ve potansiyel durum açısından incelenerek gruplandırılmıştır [14]. Tablo 2. Jeotermal Enerjinin Endüstriyel Kullanım Alanları [14] UYGULAMA SICAKLIK ( C) DURUM - Konut Isıtması Ülkemiz ve Dünyada Yaygın Kullanım - Kimya Endüstrisi NaHCO Potansiyel Kullanım * Boksitten Alüminyum 150 Potansiyel Kullanım * Desalinasyon 120 Pilot Tesis, Şili * Kükürt Madenciliği 120 Potansiyel Kullanım * Beton Proses ve Kurutma 110 İzlanda da Tesis * Diatomit Kurutması 170 İzlanda da Tesis * Karbondioksit 100 Ülkemizde * Jeotermal Sudan Yan Ürün 120 Borik Asit, Lityum, Arsenik - Petrol Rafinasyonu (%20) Potansiyel Kullanım - Gıda Prosesi (%40) (%40) * Kurutma Potansiyel Kullanım * Şeker Rafinasyonu Kağıt Endüstrisi (%70) Tesis, Yeni Zelanda - Tarım (%30) * Ekin Kurutma 60 Tüm Dünyada * Sera 60 Dünyada ve Ülkemizde * Balık Üretimi 20 Japonya da Tesis Jeotermal enerjinin doğrudan olmayan kullanımı ise jeotermal enerjiyle elektrik üretimi yoluyla gerçekleşmektedir. Jeotermal kaynaklarda birçok araştırma teknikleri sonucunda yapılan sondajlarla bulunan, aşırı derecede ısınmış sular, yaş ve kuru buhar olarak yeryüzüne çıkarılmaktadır. Jeotermal akışkan, üzerindeki basıncın azalmasıyla su ve buhar fazlarına ayrılmaktadır. Ayrılan buhar, jeotermal santrallere gönderilerek, elektrik enerjisine dönüştürülmekte, atık su ise, diğer ısıtma sistemlerinde kullanılmakta veya yer altına geri basılmaktadır. Yaş buhar, buhar yüzdesinin ve entalpisinin yüksek olması durumunda elektrik üretimi için daha verimli olmaktadır. Yer kabuğunun derinliklerinden elde edilen kızgın kuru buhar ise, doğrudan jeotermal santrallere gönderilerek elektrik enerjisine dönüştürülmektedir. Elektrik üretimi için en elverişli jeotermal kaynaklar, yüksek sıcaklıklı ve yüksek entalpili kuru buhar sistemleridir. Bunların sıcaklıkları 250 ºC-380 ºC arasında değişmektedir [15]. Jeotermal enerjinin kullanıldığı alanlar, bölge şartlarına ve özellikle de akışkan sıcaklığına göre büyük farklılıklar göstermektedir. Bu yüzden, Jeotermal enerjinin bulunduğu yerde değerlendirilmesi ekonomikliği artıracağından, akışkan kaynağa en yakın bölgede kullanılmalıdır [16]. 4. TÜRKİYE DE JEOTERMAL ENERJİ Türkiye, jeolojik yapı olarak Alp-Himalaya kuşağı üzerinde yer almaktadır ve yüksek bir jeotermal potansiyele sahiptir. Bu potansiyel yaklaşık MW civarındadır. Ülkemizde jeotermal enerji, yenilenebilir enerjiler içinde son dönemde en fazla dikkat çeken temiz enerji türlerinden biridir. Jeotermal kaynaklarımız kendi sıcaklıklarına bağlı olarak çeşitli amaçlara hizmet etmek üzere değerlendirilmektedir. Öncelikle, jeotermal enerjiden elektrik enerjisi üretimi ve gelecek yıllarda kapasitesinin artırılması büyük önem taşımaktadır. Diğer alanlar içinde ısıtma, soğutma amaçlı olarak; örneğin konutlar, seralar ve termal tesislerin ısıtılması suretiyle sağlık-tedavi, termal turizm ve genel turizm amaçlı kullanılmaktadır. Bir diğer uygulama sahası da endüstriyel uygulamalarda karşımıza 48 Mühendis ve Makina Mühendis ve Makina 49

4 Tablo 4. Türkiye de Jeotermal Enerjiye Genel Bakış [19] Jeotermal Saha Kurulu Güç Sıcaklık ( C) İşletme Durumu Denizli-Kızıldere 15 MWe 242 İşletmede Zorlu Enerji A.Ş. Lisans Alan Şirket Aydın-Sultanhisar (Dora-1) 7.95 MWe 162 İşletmede Menderes Jeotermal Elektrik Üretim A.Ş. Aydın-Sultanhisar (Dora-2) 9.5 MWe 162 İnşa halinde Aydın-Germencik 47.4 MWe 232 İşletmede Menderes Jeotermal Elektrik Üretim A.Ş. tarafından lisans alınmıştır. Gürmat Elektrik Üretim A.Ş. tarafından lisans alınmıştır. Çanakkale-Tuzla 7.5 MWe 174 İnşa halinde Tuzla Üretim A.Ş. tarafından lisans alınmıştır. Denizli-Kızıldere (Kızıldere Jeotermal sahasının atığı olan sudan) 6.85 MWe 140 İşletmede Bereket Jeotermal Enerji Üretim A.Ş. Şekil 3. Türkiyede Jeotermal Kaynaklar ve Volkanik Alanlar [17] çıkmaktadır, örneğin proses ısısı temini, kurutma, kimyasal madde ve mineral üretimi, (karbondioksit, gübre, lityum, ağır su, hidrojen vs.) gibi. Tüm bunlara ek olarak, termal turizm (kaplıca amaçlı kullanım), düşük sıcaklıklarda mantar üretimi, kültür balıkçılığı ve mineralli su olarak kullanım alanları da mevcuttur [1]. Şekil 3 te Türkiye de jeotermal kaynaklar ve volkanik alanlar görülmektedir [17]. Türkiye de jeotermal kaynaklar ve doğal mineralli sular konulu tüm yasal işlemler ve kanuni sorumluluklar, bakanlık olarak Enerji ve Tabiî Kaynaklar Bakanlığınca (ETKB), Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğünce (MTA), Maden İşleri Genel Müdürlüğünce (MİGEM) ve idari sorumlu olarak da İl Özel İdarelerince yürütülmektedir [2]. Ülkemizde yaklaşık 1000 adet sıcak su ve mineralli su kaynağı ve buna ilaveten jeotermal kaynak kuyusu mevcuttur. Bunlardan 170 adedinin sıcaklığı 40 C nin üzerindeki sıcaklıklardadır. En kıymetli sayılabilecek 11 adedi ise çok yüksek sıcaklıklardaki kaynakları barındıran bölgeler olup, elektrik enerjisi üretimi için elverişli olmaları sektör açısından cazip bulunmaktadır. Bu yerler ve kaynak sıcaklık değerleri sırasıyla, yaklaşık 232 C ve üzeri değerleriyle Aydın-Germencik, 182 C ile Manisa Salihli Göbekli, 174 C ile Çanakkale-Tuzla, 171 C ile Aydın-Salavatlı, 162 C ile Kütahya Simav, 153 C ile İzmir Seferihisar, 150 C ile Manisa Salihli-Caferbey, 142 C ile Aydın-Yılmazköy, 136 C ile İzmir-Balçova, 130 C ile İzmir-Dikili sayılabilir. Tablo 3 te jeotermal elektrik üretim projeksiyonu teknik yaklaşımıyla tahmini güçleri gösterilmektedir [18]. Tablo 3. Jeotermal Elektrik Üretim Projeksiyonu Teknik Yaklaşımla Tahmini Güç [18] Jeotermal Saha Sıcaklık ( C) 2013 Tahmini Değerleri (MWe) Denizli Kızıldere Aydın-Germencik Manisa-Alaşehir- Kavaklıdere Manisa-Salihli- Göbekli Çanakkale-Tuzla Aydın-Salavatlı Kütahya-Simav İzmir-Seferihisar Manisa-Salihli- Caferbey Aydın-Sultanhisar Aydın-Yılmazköy İzmir-Balçova İzmir-Dikili TOPLAM 550 Tablo 4 te Türkiye de jeotermal enerjiye genel bakış gösterilmektedir [19]. Şekil 4 te Türkiye de jeotermal kaynaklar ve uygulama haritası görülmektedir [20]. Şekil 4. Türkiye de Jeotermal Kaynaklar ve Uygulama Haritası [20] Türkiye nin jeotermal potansiyeli toplam değere göre incelendiğinde %77,9 luk pay ile en fazla yer alan alanlar Ege, İç Batı Anadolu'da ve Marmara dadır. Bugüne kadar toplam potansiyelin %13'ü (4.000 MW), Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) tarafından kullanıma hazır hâle getirilmiştir [1]. Yaklaşık elli yıllık bir geçmişe sahip olan MTA, Türkiye de bugüne kadar 198 jeotermal alan tespit etmiştir ve son on iki yılda ise jeotermal enerjinin doğrudan kullanımı ve elektrik üretim amaçlı kullanımı için 900 sondaj kuyusu açmıştır [21]. Aşağıda Tablo 5 te Türkiye nin elektrik enerjisi kurulu gücü görülmektedir [22]. Tablo 6 da Türkiye nin son on yıla göre elektrik enerjisi üretimi (GWh) görülmektedir [22]. Türkiye nin yenilenebilir enerji hedefleri doğrultusunda, 2023 yılına kadar toplam elektrik enerjisi üretiminde yenilenebilir enerjinin payının %30 değerine ulaşılması planlanmaktadır. Bu kapsamda teknik ve ekonomik hidrolik potansiyelin tamamı değerlendirilerek, rüzgârda 20,000 MW ve jeotermalde 600 MW elektrik üretim kapasitesi öngörülmektedir [23]. Rüzgâr ve jeotermal kaynaklı elektrik üretimindeki toplam payın ise %2,4 e çıkarılması hedeflenmektedir [21]. Bu he- 50 Mühendis ve Makina Mühendis ve Makina 51

5 Tablo 5. Türkiye nin Elektrik Enerjisi Kurulu Gücü [22] Yıllar Termik Hidrolik KURULU GÜÇ Jeotermal+ Toplam deflerle de, 2020 yılına kadar elektrik enerjisi üretiminden meydana gelen sera gazı emisyonlarının %7 oranında azaltılması beklenmektedir [24]. Türkiye de jeotermal enerjiyle işletilen sistemlerle yaklaşık civarında konut ısıtılmaktadır. Türkiye de elektrik ve ısının birlikte üretilerek bina ısıtmasında kullanımı ise çok az sayıdadır. Yakıttan hem elektrik hem de ısı enerjisinin birlikte Artış (%) , ,9 36, ,8 12, , ,7 33, ,0 11, , ,4 33, ,0 3, , ,1 35, ,5 5, , ,7 81, ,8 4, , ,9 169, ,7 0, , ,7 393, ,2 2, , ,3 868, ,2 7, , , , ,1 10, , , , ,1 6, Nisan Sonu , , , ,6 - Tablo 6. Türkiye nin Elektrik Enerjisi Üretimi [22] Yıllar Termik Hidrolik ÜRETİM (GWh) Jeotermal+ Toplam Artış (%) , ,8 152, ,5 5, , ,5 150, ,5 8, , ,7 150, ,3 7, , ,5 153, ,2 7, , ,2 220, ,8 8, , ,8 511, ,1 8, , , , ,0 3, , , , ,9-1, , , , ,7 8, , , , ,1 8, Nisan Sonu , , , ,9 - üretilmesi olarak tanımlanan kojenerasyon sistemleri dünyada ön sıralarda yer almaktadır. Örneğin jeotermal kaynaklı bölgesel ısıtma, Almanya, Danimarka, İsveç ve Finlandiya vb. ülkelerde uzun yıllardır uygulanmakta olup, bu ülkelerdeki konutların %25 i bu yöntemle ısıtılmaktadır [24]. Tablo 7 de yenilenebilir kaynaklara dayalı elektrik üretimine ait verilen lisans bilgileri görülmekte olup, Mart 2012 değerlerine göre jeotermal verileri sunulmuştur [21]. Türkiye jeotermal enerji kapasitesi bakımından incelendiğinde, Eylül 2012 sonu rakamlarına göre elektrik enerjisi üretiminin birincil enerji kaynaklarına göre dağılımı yüzde olarak ifade edildiğinde jeotermal enerji %0.3 lük bir değere sahiptir ve bu değerin toplam değerlere göre değerlendirilmesi Şekil 5 te gösterilmiştir [6]. Eylül 2012 sonu rakamlarına göre kurulu gücün birincil enerji kaynaklarına göre dağılımında MW ve yüzde olarak jeotermal enerji 114 MW ve %0.2 ile kendi payını oluşturmaktadır (Şekil 6.). Yenilenebilir enerji kaynaklarından enerji üretiminin ve yerli imalatların arttırılması yönünde verilen teşvikler 5346 sayılı Kanun'da değişiklik yapılarak, 6094 sayılı yeni Kanun'la birlikte 8 Ocak 2011 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu kanun dahilinde yenilenebilir enerji kaynaklı enerji üretiminde tesis tip ve özelliğine bağlı olarak jeotermal enerji üretimi için 10.5 (ABD doları cent/kwh) fiyat desteği verilmiştir [19, 25, 26]. Yakın tarihli projeksiyonda, jeotermal enerjisi kurulu gücünün, 2015 yılına kadar 300 MW a çıkarılması beklenmektedir. Ayrıca jeotermal kaynakların kullanımındaki koruma ilkelerine uygun olarak rejenerasyonları yapılmak suretiyle yenilenebilir özellikleri devam ettirilecektir [22]. Son yıllarda jeotermal enerji arama çalışmaları hızlandırılmıştır. Jeotermal kaynak ısıl kapasitesi 2004 yılından itibaren yaklaşık %54 arttırılmış, doğal çıkışlarla birlikte 4809 MWt e yükseltilmiştir yılından beri açılan toplam 544 kuyunun 196 adedi bu dönemde açılmıştır. Ülkemizde jeotermal enerjiden doğrudan kullanım olarak, merkezi ısıtma, sera ısıtması ve termal turizmde yararlanılmaktadır. Ülkemizde 19 yerleşim alanında merkezi konut ısıtması ( konut eşdeğeri, 805 MWt), 19 sahada seracılık (2,83 milyon m 2, 506 MWt) ve 350 adet termal tesiste tedavi ve termal turizm amaçlı olarak yararlanılmaktadır [6]. Tablo 7. Yenilenebilir Kaynaklara Dayalı Lisans İşlemleri (Mart 2012) [21] Yakıt/Kaynak Tipi Başvuru Tablo 8 de yenilenebilir enerji kapasitelerinde dünya ülkeleri jeotermal enerji kapasiteleri (MW-Megawatt) cinsinden görülmektedir [22]. Bu verilere göre dünya ülkeleri arasında yenilenebilir enerji kapasitelerinden jeotermal enerji kapasi- İnceleme- Değerlendirme Uygun Bulunanlar TOPLAM 4 64, , , ,10 Jeotermal 6 110, , , ,95 Biyogaz 5 12,56 2 2, , ,47 Biyokütle 7 79, , , ,18 TOPLAM , , , ,70 Kaynak: EPDK Hidrolik %25,9 Yenilenibilir %0,3 %2,4 Jeotermal %0,3 Diğer %0,9 Kömür %27,2 Fuel-Oil %1,6 Doğal Gaz %41,4 Şekil 5. Eylül 2012 Sonu Rakamlarına Göre Elektrik Enerjisi Üretiminin Birincil Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı (% olarak) [6] Hidrolik %33, %3,8 Jeotermal 114 %0,2 Yenilenibilir 147 %0,3 Diğer %6,9 Kömür %22,5 Fuel-Oil %2,1 Doğal Gaz %30.7 Şekil 6. Eylül 2012 Sonu Rakamlarına Göre Kurulu Gücün Birincil Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı (MW ve % olarak) [6] Tablo 8. Yenilenebilir Enerji Kapasitelerinde Dünya Ülkeleri Jeotermal Enerji Kapasiteleri (MW-Megawatt) [22] Yenilenebilir Enerji Kapasitelerinde Dünya Jeotermal Enerji Kapasiteleri (MW-Megawatt) * Ülke Miktar (Megawatt) Dünya Genelinde Payı (%) Sıralama ABD 3101,6 28,4 1 Filipinler 1966,0 18,0 2 Endonezya 1189,0 10,9 3 Meksika 958,0 8,8 4 İtalya 863,0 7,9 5 Yeni Zelanda 769,3 7,1 6 İzlanda 575,1 5,3 7 Japonya 502,0 4,6 8 El Salvador 204,4 1,9 9 Kenya 167,0 1,5 10 Kosta Rika 166,0 1,5 11 Nikaragua 87,5 0,8 12 Rusya 82,0 0,8 13 Türkiye 81,6 0,7 14 Papua Yeni Gine 56,0 0,5 15 Guatemala 52,0 0,5 16 Portekiz 29,0 0,3 17 Çin 24,0 0,2 18 Fransa 16,0 0,1 19 Etiyopya 7,3 0,1 20 Almanya 6,6 0,1 21 Avusturya 1,4 0,0 22 Avustralya 1,1 0,0 23 Tayland 0,3 0,0 24 TOPLAM Dünya 10906,2 * BP Statistical Review of World Energy-June 2011 [22] 52 Mühendis ve Makina Mühendis ve Makina 53

6 teleri bakımından incelendiğinde, Türkiye 14. sırada yer almaktadır [22] Sayılı Kanun ile MTA tarafından bulunan sahaların ihale yoluyla yatırımcıya devri mümkün hâle getirilmiştir. Bu kapsamda yılları arasında gerçekleştirilen ihaleler sonucunda 16 adet enerji üretimi için, 69 adet ısıtma ve termal turizme uygun, toplam 85 saha ihale edilmek suretiyle yatırımcıya devredilmiştir. Bu da ülke ekonomisine yatırım olarak kazandırılmıştır. Özelleştirme kapsamında devredilen Denizli-Kızıldere jeotermal sahasıyla birlikte devredilen jeotermal sahaların ihale bedeli 2012 sonlarına doğru toplam 546,9 milyon $ dır [6]. MTA tarafından jeotermal enerji aramalarında 2012 yılı içerisinde Afyon, Aksaray, Ankara, Çanakkale-Balıkesir, Aydın, Denizli, Eskişehir, Konya, Çankırı, Kırıkkale, Sivas, Yozgat, Kırşehir, Hatay, Gaziantep ve Diyarbakır illerinde etüt ve sondaj çalışmaları tamamlanmıştır yılı içerisinde yapılan sondajlar toplam metreye ulaşmıştır. Nevşehir ili merkez ilçesi Göre de 2905 m derinlikte sondaj çalışması sonuçlandırılarak, kuyu dibinde 183 ºC, kuyu ağzında ise 65 ºC sıcaklıkta ve 3 l/s debide jeotermal akışkan elde edilmiştir. Türkiye de jeotermal enerji için önemli bir adım da, son yedi yılda MTA yatırım bütçesindeki artışlarla, 2009 yılında jeotermal enerji kaynak arama amaçlı 3 adet (1 adedi m, 2 adedi 1500 m lik), ve maden arama amaçlı m derinlikte arama kapasiteli 15 adet yeni ve ayrıca 2012 yılında da 1 adet 750 m kapasiteli havalı sondaj makinesi alınmıştır. Böylece jeofizik etütlerde kullanım için gereken makine ve teçhizatların sağlanmasıyla jeofizik yöntemlerin uygulanmasına imkan tanınmıştır. Son dönem çalışmaları olarak, Türkiye de enerji politikalarında, elektrik enerjisi üretimine uygun jeotermal alanların özel sektöre açılması için çalışmaların hızlandırılması hedeflenmektedir [6]. 5. JEOTERMAL ENERJİ ÜRETİMİ Jeotermal elektrik üretiminde, jeotermal kaynaklar aracılığıyla elektrik üretimi yapılır. Teknolojik yapı olarak; kuru buhar santralleri, çürük buhar santralleri ve iki elemanlı çevrim santralleri görev alır. Jeotermal elektrik üretimi bugün dünyada yaklaşık 24 ülkede gerçekleştirilmekte ve jeotermal ısıtma ise 70 ülkede uygulanmaktadır. Jeotermal enerji dünyanın diğer ısı kaynaklarıyla karşılaştırıldığında, ısı salınımı oldukça düşük seviyede olup, sürdürülebilir enerji olarak kabul görmektedir. Jeotermal santraller, ortalama 1 mega watt saat'e 122 kg karbondioksit salınımıyla kömür santrallerine göre çok daha düşük (8'de 1 oranında) bir salınıma sebep olmaktadır. Şekil 7 de jeotermal enerji kaynaklı elektrik üretim santrali görülmektedir [27]. Şekil 7. Jeotermal Enerji Kaynaklı Elektrik Üretim Santrali [27] Jeotermal enerji santralleri, termal santrallerdeki buhar türbinlerine benzer. Bunlar da akışkan çevrime girmektedir; jeotermal enerji santrallerinde, daha önce belirtildiği gibi dünya çekirdeğinin ısısı kullanılır; termal enerji santrallerinde ise çeşitli yakıtlar kullanılmaktadır. Jeotermal elektrik santrallerinin sınıflandırılması: 1) Kuru buhar santralleri: Kuru buhar santralleri jeotermal elektrik santrallerinin en basit olanıdır. Bu santrallerde 1500 C'deki jeotermal buhar, doğrudan türbinleri çevirmek için kullanılmaktadır. 2) Çürük buhar santralleri: Çürük buhar santrallerinde, çok derinlerden yüksek basınçlı sıcak su, düşük basınçlı tanklara çekilir. Burada elde edilen buhar da enerji türbinlerini çevirmek için kullanılır. Çürük buhar santralleri için minimum 1800 C veya daha yüksek miktarda sıcaklık gerekir. Yaygın olarak kullanılan bir santral çeşididir. 3) İki elemanlı çevrim santralleri: İki elemanlı çevrim santralleri, son zamanlarda gelişen bir santral tipidir. Ortalama 570 C'ye kadar olan düşük sıcaklıklarda çalışabilir. Bu santrallerde, yumuşak sıcak jeotermal su, kaynama sıcaklığı daha düşük bir akışkanın yanından geçirilmektedir. Bu da türbinleri döndüren ikinci akışkanın buharlaşmasını sağlamaktadır. Bugünkü jeotermal elektrik santrallerinin çoğunluğunda bu teknoloji kullanılır. Termal verimliliği % 10 civarındadır [28]. 6. SONUÇ VE ÖNERİLER Türkiye jeotermal enerji kaynakları yönünden oldukça zengin bir ülkedir. Bu kaynaklar çok iyi ele alınarak Türkiye nin enerji üretimine daha aktif katkı sağlanması gerekmektedir. Bu yüzden, jeotermal kaynakların kaynak kapasitesini, teknik ve ekonomik değerlendirmelerini etkin ve verimli bir şekilde yapabilecek bilgide, uzman kadrolu yetiştirilmiş elemanlardan oluşan ekiplerin görev aldığı üretimlerin sağlanması gerekmektedir. Ülkemiz, jeolojik yapı olarak Alp-Himalaya kuşağı üzerinde olup, zengin bir jeotermal potansiyele sahiptir. Bu potansiyel yaklaşık MW civarındadır ve jeotermal alanlardaki bu potansiyelin arttırılması, geliştirilmesi ve yeni jeotermal alanların belirlenmesine yönelik çalışmalar büyük önem taşımaktadır. Jeotermal enerji kaynaklarının kullanımı sermaye ağırlıklıdır. Özellikle santral veya ısıtma şebekesi kurulması ve gelir akışından çok önce, kaynağın aranması ve geliştirilmesi için yapılan sondaj nedeniyle masrafları yüksek yatırımlardır. Kaynağın aranmasıyla işletmeye geçmesi arasındaki gerekli minimum zaman 5-6 yıl kadardır [29]. Bu da göz önüne alınması gereken bir başka önemli noktadır. Bugüne kadar yapılan jeotermal çalışmalar sırasında elde edilen verilerin değerlendirilmesi sonucunda görülmektedir ki, sadece jeotermal potansiyelin ortaya çıkarılması yeterli olmayıp, bu enerjiden yararlanma ve geliştirme aşamaları da bilimsel ve teknik çalışmalarla desteklenerek gerçekleştirilmelidir. Böylece jeotermal sahalarımızda gereğinden fazla, bilinçsiz ve kontrolsüz sondaj yapılması önlenecek, üretimde besleme boşaltım dengesi gözetilerek jeotermal kaynağın yenilenebilirliği de korunmuş olacaktır [30]. Jeotermal enerjiye ait bazı dezavantajların iyileştirilebilmesi bakımından incelendiğinde, jeotermal akışkanın kimyasal özelliklerinden dolayı içerisindeki korozif özellikli maddelerin, kalıntı bırakan veya yoğunlaşmayan bileşenlerin doğrudan sisteme gönderilmesi çeşitli problemlere neden olmaktadır. Bu duruma çözüm olarak, kullanılan jeotermal akışkanın kimyasal özelliklerine uygun inhibitörlerin seçimi ve doğru ekipmanlarla yapılmış sistem dizaynı esastır, bu sayede jeotermal akışkanın kabuklaşma ve korozyon sorunu giderilerek çok daha verimli bir şekilde kullanılması sağlanmaktadır ki bu da hem çözüm hem de kazanç getirmektedir [12]. Türkiye dünya ülkeleri arasında, jeotermal enerji kapasitesi olarak yapılan sıralamada on ikinci sıradadır [6] Yılı Eylül ayı sonu itibarıyla elektrik enerjisi üretiminin, birincil enerji kaynaklarına göre dağılımda jeotermal enerji ancak %0.3 lük bir kapsamında yer almaktadır. Jeotermal enerjinin yenilenebilir enerji kaynaklarındaki yerinin arttırılması bakımından göz önüne alındığında, jeotermal kurulu gücü, yine 2012 Yılı Eylül ayı sonu itibarıyla, kurulu gücün birincil enerji kaynaklarına göre dağılımında (%-MW olarak) yaklaşık %0.2 ile 114,2 MW değerine ulaşmıştır. Önümüzdeki yakın zaman diliminde de bu rakamların yükseltilmesi hedeflenmektedir. Jeotermal enerji kaynakları akışkan sıcaklığına bağlı olarak birçok alanda değerlendirilmekle birlikte ülkemizde en yaygın değerlendirme alanı bölgesel ısıtma olmuştur. Doğru uygulama ve teknolojiyle jeotermal merkezi ısıtma sistemlerinin ilk yatırım ve işletme giderleri ucuz, çevreye karşı duyarlı sistemlerdir. Ayrıca ülke insanımızın yaşam standardını da yükseltmektedir. Diğer büyük bir avantaj ise, jeotermal enerjide dışa bağımlılık yoktur. Jeotermal kaynaklarımız göz önüne alındığında bu yeşil enerjinin üretim ve kullanım miktarı henüz yeterli kapasitede ve düzeyde olmadığı görülmektedir [28]. Bu yüzden, bu sektörde hizmet verecek tüm endüstriyel kuruluşların, sektörle ilgili tüm gelişmeleri çok yakından takip etmesi, araştırma ve geliştirme çalışmalarına önem vermesi esastır. Ayrıca Türkiye nin jeotermal kaynakları, termal turizm amaçlı olarak, çok yüksek rakamlarda yatak kapasitesi sağlamaktadır. Bu da ülkemizdeki termal turizme büyük fırsatlar sunmaktadır. Termal su açısından bu avantaja sahip olmamızın karşısında pazar ve yatırım kriterleri öne çıkmaktadır. Bunun için yerli ve yabancı özel sektörün bu enerji sahasına daha fazla özendirilmesi ve teşvik edilmesi gerekmektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklarımızdan en önemlilerinden biri olan jeotermal kaynakların, aranmasından işletilmesine kadar geçen tüm aşamaların doğru bir şekilde değerlendirilmesi ve bu enerjinin teknolojisinin geliştirilmesine katkıda bulunulması Türkiye nin en önemli enerji misyonları arasında yer almalıdır [31]. KISALTMALAR CO 2 buzu : Kuru buz CO 2 : Karbondioksit EPDK : Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu ETKB : Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı MİGEM : Maden İşleri Genel Müdürlüğü MTA : Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü NO x : Azot Oksit SO x : Kükürt Oksit BİRİMLER $ : ABD Doları, ABD Para Birimi % : Yüzde C : Santigrat Derece ABD Dolar Cent/KWh : Bir Kilowattsaate Karşılık Gelen Amerikan Doları Cent i GWh : GigaWatt Saat KW : Kilowatt KWh/yıl : Bir Yıllık Kilowatt-saat kwh : kilowatt Saat L/s : Litre/saniye, hacimsel debi m 3 : metreküp MTEP : Milyon Ton Eşdeğer Petrol Mtoe : Milyon ton petrol eşleniği MW : MegaWatt 54 Mühendis ve Makina Mühendis ve Makina 55

7 MWe MWt TEP TL TWh : Megawatt Elektrik : Megawatt Termal : Ton Eşdeğer Petrol : Türk Lirası : TeraWatt saat KAYNAKÇA 1. ETKB, "Jeotermal," php?sf=webpages&b=jeotermal, son erişim tarihi: ebilge.com, "Kayaç Nedir?", com/46481/kayac_nedir.html, son erişim tarihi: Elder, J Geothermal Systems, Academic Press, London, UK. 4. Çentez, M "Yer Altından Gelen Enerji: Jeotermal," son erişim tarihi: Özcan, A. K., Jeotermal Enerji Çalışma Notları, son erişim tarihi: ETKB, Bütçe Sunumu, Strateji Geliştirme Başkanlığı, Ankara. 7. Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu, Resmi Gazete, Kabul Tarihi: , Kanun No:5686, Ankara. 8. Aküst, M "Sınırsız Enerjinin Sırrı," Son Erişim Tarihi: Çağlar, İ., Taymaz, T., Yolsal, S., Avşar, Ü "Aktif Tektoniğin İkramı Sıfır Zararlı Jeotermal Enerji," son erişim tarihi: wikipedia.org "Topografya," wiki/topo%c4%9frafya, son erişim tarihi: Çetiner, Ç "Jeotermal enerji," edu.tr/~ccetiner/jeotermal_enerji_5.pdf, son erişim tarihi: Rinehart, J. S Geysers and Geothermal Energy, Springer-Verlag, p:223, New York, USA. 13. Lund, J.W., Freeston, D.H "World-Wide Direct Uses of Geothermal Energy," Proceedings of the World Geothermal Congress, 1-21, Japan. 14. Serpen, U Jeotermal Enerji, PMO yayını. 15. Aksoy, M "Jeotermal Kaynaklardan Elektrik Üretimi," son erişim tarihi: Şimşek, N., Enerji Sorununun Çözümünde Jeotermal Enerji Alternatifi, International Journal of Environment by Foundation for Environmental, Protection and Research, (FEPR), ISSN: Çev. Kor., Cilt:8, Sayı:29, son erişim tarihi: MTA "Türkiye Jeotermal Enerji Potansiyeli," php?id=jeotermal_potansiyel, son erişim tarihi: DEÜ JENARUM "Türkiye'de Jeotermal," deu.edu.tr/jenarum/index.php/turkyede-jeotermal, son erişim tarihi: Çanka Kılıç, F., Türkiye deki Yenilenebilir Enerjilerde Mevcut Durum ve Teşviklerindeki Son Gelişmeler, Mühendis ve Makina Dergisi, cilt: 52, sayı: 614, sayfa: MTA, "Jeotermal Kaynaklar ve Uygulama Haritası," son erişim tarihi: MMO, Türkiye nin Enerji Görünümü, Yayın No: MMO/2012/588, Makina Mühendisleri Odası, Ankara. 22. ETKB, Dünyada ve Türkiye de Enerji Görünümü, Ankara. 23. ETKB, Stratejik Planı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Ankara. 24. MMO, Dünyada ve Türkiye de Enerji Verimliliği, Yayın No: MMO/2012/589, Makina Mühendisleri Odası, Ankara. 25. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına ilişkin Kanunda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, Resmi Gazete, Kabul Tarihi: 8 Ocak 2011, Kanun No:6094, sayı: 27809, Ankara. 26. Çanka Kılıç, F., Recent Renewable Energy Developments, Studies, Incentives in Turkey, Energy Education Science and Technology Part A:" Energy Science and Research, 2011 Volume (Issue) 28 (1): pages ETKB Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü, "Jeotermal Enerji Kullanım Alanları," yenilenebilir/jeo_kullanim_alanlari.aspx, son erişim tarihi: Çentez, M "Yer Altından Gelen Enerji: Jeotermal," son erişim tarihi: Edwards, L.M., Chilingar, G.V., Rieke, H.H., Fertl, W.H Handbook of Geothermal Energy, Gulf Pub. Co. Houston, USA. 30. ETKB, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile Bağlı ve İlgili Kuruluşlarının Amaç ve Faaliyetleri, Ankara. 31. TMMOB Jeotermal Kongresi, Bildiriler Kitabı, TMMOB, Ankara. 56 Mühendis ve Makina