Kırım'ın Kısa Tarihi. M. Akif Kireçci Selim Tezcan YAYIN NO 24

Transkript

1 Kırı'ın Kısa Tarihi M. Akif Kireçci Seli Tezcan YAYIN NO 24 Ankara, 2015

2 İncelee Araştıra Dizisi YAYIN NO: kırı'ın kısa tarihi Yazar M. Akif Kireçci - Seli Tezcan Çeviri Can Eyp Çekiç Yayın Koordinatör Halil Ulusoy Tasarı-Baskı SFN Televizyon Tanıtı Tasarı Yayıncılık Ltd. Şti. Tel: Kireçci, M. Akif Kırı ın kısa ir tarihi / M.Akif Kireçci, Seli Tezcan ; çeviri: Can E. Çekiç. Ankara: Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi, s: 19x27 c. (Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi incelee-araştıra dizisi ; yayın no: 24) ISBN: Kırı Tarih I. Tezcan, Seli II Baskı Tarihi: Eyll 2015 Ahet Yesevi Üniversitesi Mtevelli Heyet Başkanlığı Adres: Taşkent Cad. Şehit H. Teel Kuğuoğlu Sok. No: Bahçelievler/ANKARA Tel: Faks: yayinlar@yesevi.edu.tr Adres: Ehlieyt Mahallesi Sokak Ekşioğlu İş Merkezi 16/ Balgat-Çankaya/ANKARA Tel: Fax: info@ase.org.tr Eserde ifade edilen fikir ve görşler sadece yazarlarının olup, Ahet Yesevi Üniversitesi Mtevelli Heyet Başkanlığının görşlerini yansıtazlar.

3 kırı'ın kısa tarihi İçindekiler Sunuş...4 Ön Söz...6 Özet...8 Giriş...10 B 1: Hanlık Dönei...11 Hanlığın Kuruluşu ve Osanlı İparatorluğu na Bağlanası...12 On Beşinci Yzyılın İlk Yarısında Osanlı-Kırı-Rus İlişkileri...17 Rusya nın Kazan ve Astrahan İşgallerinden Sonra İlişkilerde Yeni Döne...20 Rusya'nın Avrupa da Byk Bir Gç ve Osanlı nın Rakii Olarak Ortaya Çıkası...23 Artan Rus Baskısı ve Kırı ın İşgali B 2: Rus Hâkiiyeti ( )...33 Çarlık Yönetii Altında Kırı Tatarlarının Duruu...34 Yeni Tatar Entelijansiyası ve Gelişen Ulusal Hareket...41 Rus Devrii ve Erken Bolşevik Yönetii Sırasında Kırı...44 Tatarların Bastırılası ve Kırı dan Srlesi...46 Kırı dan Srgn Yılları...52 B 3: Sonsöz: Dönş ve Bugn...55 Ek: Kırı Tarihi Zaan Çizelgesi...58 Kaynaklar...61 Fotoğraf ve Resi Kaynakları... 64

4 Sunuş Kırı, tarihi oyunca Rusya nın Karadeniz e ine ve Gney de nfuz sahii ola politikalarının kilit noktası oluştur. Bgenin İslaî karakteri ve kltrel kodlarının farklılığından dolayı Rusya gede tutunaaış ve gede işgal, srgn, katlia, kltrel asiilasyon politikaları uygulaıştır. 4 Kırı ın 1475 te Fatih Sultan Mehet döneinde fethedilesinden sonra Osanlı İparatorluğunun Doğu Avrupa daki gelişeleri kontrol etesi sağlanıştır. Kırı Osanlı hâkiiyeti altındayken, 1784 yılından itiaren işgal politikalarını uygulaaya geçiren Rusya XIX. yzyıl da dâhil olak zere yzyıllarca sren acılara seeiyet veriş ve ge Mslanlarını anavatanlarını terk etek zorunda ırakıştır. Sovyetler Birliği döneinde de duru değişeiştir yılında Stalin tarafından uygulanan ve insanların yollarda kıyııyla sonuçlanan tehcirin hatıraları ise Tatarlarda unutulası ikânsız acılara seep oluştur. Byk Srgn olarak anılan hadisenin neticesinde irçok Kırı Tatarının hayatını kayettiği ilinektedir de tn Sovyetler Birliği çapında aşlatılan sert politikalardan Kırı Tatarları da nasiini alıştır. On inlerce Kırı Tatar köyls kulak oldukları iddiasıyla Urallara, Siirya ya ve aşka yerlere srlştr. Tatarların Kırı yarıadasından toplu göçyle yetineyen Rus akaları, yzlerce yıllık Kırı Trk-İsla kltr ve edeniyetinin izlerini sileye girişiş, yer adları, yarıadanın Hristiyan- Ortodoks geçişi olduğunu ve Mslanların sadece istilacı olduğunu gösterek için, özgn ya da uyduruk Yunanca isilerle değiştiriliştir. T unlarla irlikte XIX. yzyılın ikinci yarısında Kırılı İsail Gaspıralı nın Kırı illî ilincini arışçıl ve insancıl yöntelerle uyandıra gayesine atuf olarak aşlattığı Usûl-i Cedîd reforu he Kırı he de tn Rusya Trkleri arasında yk yankı uyandırıştır. Altın Orda devletinden aşlayarak u gede ta eş asır kesintisiz ir Mslan hâkiiyetinin olduğu tartışasızdır. Bu Mslan hâkiiyeti ir fethin değil, o coğrafya zerinde yaşayan insanların İsla dinini kaul etesinin sonucunda ortaya çıkıştır. Kırı tarihi, acının, srgnn, hznn, askının, zuln tarihidir, he de aynı zaanda cadelenin tarihidir. Kırı halkı, tarihleri oyunca haklarına ve onurlarına sahip çıkarak cadele etiştir. Bugn Kırı ı ilhak eden Rusya karşısında direnen Kırı Tatarlarının tavırları u tarihi izlerle anlaşılır hâle gelektedir. Elinizdeki u çalışa Kırı ın tarih oyunca hangi szgeçlerden geçtiğini gözler önne serektedir. Çalışanın hazırlanasında eeği geçen Doç. Dr. M. Akif Kireçci ve Yrd. Doç. Dr. Seli Tezcan a şkranlarıı sunuyoru. Prof. Dr. Musa YILDIZ Mtevelli Heyet Başkanı

5 Ön Söz Son yıllarda Rusya Federasyonu ile Ukrayna arasında yaşanan olaylar hiç kuşkusuz Rusya ile Batı arasında yaşanan yk ir çekişenin yansıalarıdır. Bu krizde Kırı ın Rusya tarafından ilhakı ile sonuçlanan olaylar dnya kauoyuna yansırken, Kırı Yarıadası nın tarih oyunca Rusya ya da Ukrayna ya ağlı olduğu ve Slavların u coğrafyanın yerli unsuru olduğu algısı yerleşiştir. Hâluki tarihi gerçekler farklıdır. Gerçekte yarıadanın geçtiğiiz in yıl içindeki asli unsuru Trkçe konuşan Kırılılardır ve azınlık duruuna ancak Kırı ın 1783 te Rusya tarafında işgal edilesiyle dşşlerdir. İlerleyen sreçte Kırı ın yerli nfusu (aslen Kıpçak Trkleri olan) Tatarlar, önce Çarlık sonra da Sovyet yönetileri altında yarıadadaki varlıklarının yok edilesine dönk sisteatik askılarla karşı karşıya kalışlardır. Bu askıların en son örneklerinden irisi olarak Kırılıların 1944 te taaen yurtlarından srlesi örnek olarak gösterileilir. Sovyetler Birliği nin dağılasıyla Ukrayna ya devredilen yurtlarına dönelerine izin verilen Kırılılar, ilan edilen hakların tersine, yine sisteatik olarak ayrıcılığa aruz ırakılışlar, özlenen noral vatandaşlık haklarına ir trl kavuşaaışlardır. Kırı ın yerli nfusundan yurtlarına dönenlere ecliste daii tesil hakkı verilediği gii iktisadi, toplusal ve kltrel haklarını yeniden kazana çaaları önnde de yk engeller çıkarılıştır te Rusya tarafından ilhak edildikten sonra Rusya nın Tatar dini ve kltrnn korunasına dönk vaatlerine rağen Kırı Tatarlarının durularındaki elirsizlik deva etektedir. 5 Bu çalışa, Kırı Tatarlarının tarihine ışık tutanın ugnk durularını anlaa açısından yararlı olacağı dşncesi ile kalee alınıştır. Doç. Dr. Mehet Akif Kireçci Yrd. Doç. Dr. Seli Tezcan

6 6 Kara Deniz Caspian Sea Akdeniz Azak Denizi SLOVAKIA ROMANYA KIRIM BELARUS SYRIA CYPRUS LEBANON UKRAYNA RUSYA MOLDOVA GÜRCİSTAN AZERBAIJAN ERMENİSTAN I R A N IRAQ SERBIA KOS. TÜRKİYE JORDAN ISRAEL (GR.) BULGARİSTAN Baku Nicosia Cairo Athens Budapest Tehran Baghdad Tel Aviv-Yafo Jerusale Aan Beirut Pristina Daascus Hoyel Alexandria Ahva z Eşfaha Keranshah Qo Al Bas rah Eril Aqta (Aktau) Atyra Orenurg Saratov Voronezh Aleppo Odesa Akescit Sivastopol Yalta Kerç Tariz Bengha zī Crete

7 KIRIM'IN KISA TARİHİ özet

8 Özet 8 Bu çalışa, öneli ir iktisadi ve siyasi eheiyete sahip ir ge olan Kırı yarıadası ve genin yerli etnik gruu olan Kırı Tatarlarının tarihinin izini srektedir. Makale, yarıadanın, on çnc yzyılın ortasında Cengiz Han ın torunu tarafından ele geçirilesi ve unun sonucu olarak Altınordu Devleti ne katılasını irdeleyerek aşlaaktadır. Birçok yıkıcı cadele sonucunda, iki yzyıl sonra Kırı Hanlığı ağısızlığını kazanır. Yarıada zerinde Cenovalı tacirlerle ortaya çıkan anlaşazlıklar sonucu Hanlık ve Osanlı İparatorluğu arasında kurulan ittifak ile Kırı Hanlığı, Osanlı İparatorluğu nun hkranlığı altına girer. Rusya ile özellikle Kazan ve Astrahan için iki yzyıl srdrlen cadele; kazançlar, talepler ve gç kayıpları ile deva eder te Rusya, Doğu Avrupa da dikkate alınası gereken ir gç hâline gelse de, Osanlı, ikinci Viyana seferinde ozguna uğrayana dek u tehdidi ancak dolaylı olarak hisseder. Ruslar, on sekizinci yzyılın ilk döneinde özellikle Osanlı İparatorluğu na olan ağılılığı nedeniyle Hanlığa askı yapayı srdrr. Kırı Tatarları nın izleyen srede Rus destekli Han a karşı ayaklanaları, Rusların Kırı ı istila etesine ahane olur. Bu gelişeden sonra sisteatik olarak allarından ahru ırakılaya dönk siyaset ve gayrisliler lehine göçe zorlanaları, on inlerce Tatar ın geyi terk etesine neden olur. Kırı Savaşı nın yol açtığı göçler sonucu Kırılılar, anayurtlarında azınlık duruuna dşer. İlerleyen yzyılın yk ir, Tatarlar ve etnik kiliklerinin işaretlerine dönk iyileştire vaatleri ve zayıf tavizler döneini izleyen gitgide şiddetlenen kısıtlaalar, zorla göçler ve yarıadadan Mslan Tatar irasını sileye dönk çaalar ile geçer. Bu sreç, Mayıs 1944 te, Alanlarla işirliğine gittikleri azeretiyle t Tatarların yarıadadan srgn edilesi ile zirveye ulaşır. Bu işle sonucu srgn edilen Tatarların neredeyse yarısı olan yz in Tatar hayatını kayeder lerde kurulan Kırı Özerk Sovyet Sosyalist Cuhuriyeti 1946 da vilayet (olast) hâline getirilerek, 1954 te Ukrayna Sovyet Sosyalist Cuhuriyeti ne ağlanır. Srgndeki Tatarların yer değiştirelerine dönk ağır kısıtlaalar iki yıl sonra hafifletilse de, Kırı a dönş için verilen iznin uygulanası, Tatarlar arasında kurulan yeni ir illî hareketin iyileştireler için Sovyet akalarına aşvurasına rağen zor ya da ikânsız olaya deva eder. Tatarlar, Goraçov un glasnost döneinde Kırı a döneye aşlar, ancak yerel akalar lkeye geri dönş engelleeye deva eder. Sovyetler Birliği nin çökş ile Otono Kırı Cuhuriyeti kurulur, ancak yeni hket geri dönen Tatarları yönetie alaz aşlarında Rus ya da AB yanlısı toplulukların gösterileri ile aşlayan sreçte, 11 Mart 2014 te, Rus yanlısı Otono Kırı Cuhuriyeti Meclisi ağısızlık ilan eder. Beş gn sonra, Tatarlar tarafından yk çde oykot edilen referandu ile Kırı, Rusya Federasyonu na katılır.

9 KIRIM'IN KISA TARİHİ giriş 9

10 Giriş aşlarında Ukrayna da eydana gelen ayaklanalarda, Rus irlikleri Kırı ı işgal etti. Buna teakip gerçekleştirilen referandu sonucu, içeride ve dışarıda yapılan protestolara rağen Kırı, Rusya ya ilhak edildi. Sokaktaki protestocular arasında, çoğu 1944 te aşlayan srgn döneinden sonra ancak Sovyetler Birliği nin dağılasıyla yarıadaya döneilen Kırı Tatarları da vardı. Rusya nın yaşa kalitelerinin iyileştirilesine ve Tatar dini ve kltrnn korunasına dönk vaatlerine rağen Tatar nfusunun %99 u referandua katıladı. Bu oykot, Hanların Moskova yı işgali ve Rus prenslerinden alınan vergiler ile aşlayan ve yzyıllar sren Tatar-Rus anlaşazlığının toplusal ellekte kalan izleriyle ilişkilendirileilir. İlerleyen sreçte Tatarlar, önce Çarlık sonra da Bolşevik yönetileri tarafından Kırı yarıadasındaki varlıklarının (geçiş ve şidiki zaanda) yok edilesine dönk sisteatik çaalar ile karşı karşıya kaldı. Gnzde, Kırı yarıadası denildiğinde çoğu kişi, kendiliğinden genin daia Rusya ya da Ukrayna ya ağlı olduğunu ve Slavların u coğrafyanın yerli unsuru olduğunu varsayaktadır. Ne var ki, gerçekte yarıadanın geçtiğiiz in yıl içindeki asli unsuru Trkçe konuşan Kırılılardır ve azınlık duruuna Kırı ın ancak 1783 te Rusya tarafında işgal edilesiyle dşşlerdir. Bu akale, okuyucunun, Kırı Tatarlarının geçişi ve ugnk vaziyetini daha iyi anlaası için odern çağa kadar yaşanan tarihsel olayları anlatacaktır.

11 kırı'ın kısa tarihi HANLIK DÖNEMİ ( ).BÖLÜMI 11 Hanlığın Kuruluşu ve Osanlı İparatorluğu na Bağlanası On Beşinci Yzyılın İlk Yarısında Osanlı-Kırı-Rusya İlişkileri Rusya nın Kazan ve Astrahan İşgallerinden Sonra İlişkilerde Yeni Bir Döne Rusya nın, Avrupa da Byk ir Gç ve Osanlı nın Rakii Olarak Ortaya Çıkası Kırı Üzerinde Artan Rus Baskısı ve Kırı İşgali

12 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Hanlığın Kuruluşu ve Osanlı İparatorluğu na Bağlanası 12 I. Çoğunlukla zapt ediliş Kıpçak Trklerinden oluşan Altınordu Tatarları, 1 Kırı a ilk defa 1239 da giriştir. Bu zaanda, yarıadanın genelinde Hazarların yıkılasıyla geye gelen çoğunluğu Kıpçak olan Trkler ulunuyordu. 2 On dördnc yzyılda, yönetideki Cuci Hanedanlığının yeleri arasında çıkan anlaşazlıklar sonucu Altınordu İparatorluğu çözleye aşladı. Tartışa, Ulu-Yurt olarak adlandırılan aşağı Volga havzasında ulunan iparatorluğun erkez kısı ve una ağlı olan Ulu-Han unvanı zerineydi. Çözle, ağısız Kırı Hanlığı nın yolunu açtı. Toktaış Han, iparatorluğu kısa ir sre de olsa irleştirse de, Tiurlenk e ağlup oldu; Toktaış ın oğulları ve unların aşiretleri yeniden irleşe çaalarını srdrd. Bu dönede tahtta hak iddia edenlerin sığınağı ve Altınordu toprakları içinde giderek ağısız ir siyasi iri hâline geldi. Ancak, ağısız Kırı Hanlığı, Toktaış ın oğullarından iri olan Hacı Giray döneine dek kurulaadı. 3 Kırı Hanları, Altınordu dan ağısız kala çaalarına rağen, Rus eylikleri de dâhil olak zere devletin tne hâki ola iddialarını srdrdler. 4 Yarıadada hâkiiyet sağlaak için ise, Karadeniz deki Cenova kolonilerini oyunduruk altına ala göreviyle yzleştiler. Aaç, kolonicileri, Hanlığın işlerine karışaktan enetek ve gelişen Kırı ticareti zerindeki Cenova roln kısıtlaaktı. Bağısızlığı korua aaçlı Kırı çaaları, Altınordu Hanı Said Ahet in Batı topraklarının kontroln tekrar ele geçire cadelesi sırasında da srd. Cenova ile sregelen cadele, Kırılıları Osanlılar ile ittifak kurarak Osanlı nın koruasını ve hkranlığını kaul eteye sevk etti. 5 Kırılıların Osanlı dan yardı talep ettiği dönede, tahta aday olanların ve Kırı aristokrasisinin anlaşazlık içerisinde ulunasından faydalanan Altınordu Hanı ve Kefe Cenovalıları, Kırı ın içişlerine karışıyordu. Ne var ki, 1475 te Osanlılar, aşarılı ir haleyle fırsatı değerlendirerek, Kırı tarafının yardı isteğine olulu cevap verdi. Böylece, tek hareketle Kefe yi ve kıyıda ulunan diğer Cenova kolonilerini ele geçirerek, Kırı Hanlığı nı Osanlı nın ir parçası hâline getirdiler. Bu dönede Kırı zerindeki Osanlı ilgisi, kendileri için yk eheiyete haiz olan Karadeniz ticareti ve gvenliğinden kaynaklanaktaydı. İstanul halkının ihtiyaç duyduğu tahıl, yağ, al, tuz, alık ve et, deniz 1 Iskander Uzailov ve Mirqasi Usanov, The Djocid Nation and its Islaization: Musli Culture of the Golden Horde Period, Tatar History and Civilization içinde (İstanul, 2010), 94-5; Tatarların kökeni hakkındaki teoriler zerine kz. Dair Ishaqov, Introduction, Tatar History and Civilization içinde (İstanul, 2010), İsla Ansiklopedisi, Kırı addesi. 3 Bu hkdarlığın tarihleri elirsiz olsa da ilk asılan para tarihlidir. 4 Halil İnalcık, Struggle for East-European Epire: the Criean Khanate, Ottoans and the Rise of the Russian Epire, The Turkish Yearook 21 (1991), 1-2; Halil İnalcık, Kırı Hanlığı, TDV İsla Ansiklopedisi, XXV, 450; Dair Ishaqov, Islaic Turco-Tatar States in the 15th-16th Centuries, Tatar History and Civilization içinde, (İstanul, 2010), Halil İnalcık, Yeni Vesikalara göre Kırı Hanlığı nın Osanlı Tailiğine Giresi ve Ahidnae Meselesi, Belleten 8 (1944),

13 kırı'ın kısa tarihi yoluyla kuzeyden tein edilekteydi. Bu nedenle, Fatih Sultan Mehed döneinden ( ) aşlayarak Osanlılar geyi, Karadeniz ticaretine egeen olak ve Karadeniz in kuzey ozkırlarını et retii ve hayvan yetiştiriciliğine ayırarak Osanlı iktisadının tnleyici ir parçası hâline getirdi. 6 Elde edilen ge ekonoisi, Osanlıların Karadeniz in kuzeyinden dşk aliyetle uğday, et ve tuz alasını sağladı ve Kırılıların da ihraç edilen Trk ve Avrupa giysilerine, silahlarına, aharatına, şekerine ve aul addelerine ulaşasının yolunu açtı. Bu yoğun ticaret ağı İstanul u her trl faaliyet için ir çeki erkezi hâline getirdi ve fethini izleyen asır içinde kentin nfusunun on kat artasını sağladı. 7 Kırılılar, Osanlılara hedeferine ulaşada yardı etti ve u ilişki, Kırı ın Rusya tarafından 1783 te işgal edilesine dek srd. 8 Ne var ki, Osanlılar, Karadeniz i ir iç deniz hâline dönştreden önce, gedeki Latin varlığını ertaraf eteliydi. Istanul un 1453 te fethedilesine dek, Venedikliler ve özellikle Cenovalılar, Karadeniz ve oğazları ellerinde tutuyordu. Istanul un 1204 te Haçlılar tarafından ele geçirilesinden sonra yerli halk zerindeki Latin egeenliği ve istisarı, Bizanslıları ve erken Osanlıları unlara karşı cadeleye itişti. 9 Ege ve Karadeniz de ulunan kaleleri zerinden yrttkleri korsanlık faaliyeti sonucu Mslan nfus, öneli zarar görekteydi. 10 Bizans ın irasçısı olarak İstanul u ele geçiren Osanlılar, Latin karşıtı siyaseti srdrdler. Gaspçı olalarına dayanarak, gedeki Latin varlığını 13 I. 6 Halil İnalcık, Osanlı-Rus İlişkileri, Trk-Rus İlişkilerinde 500 Yıl ( ) içinde, (Ankara, 1999), Halil İnalcık, The Question of the Closing of the Black Sea under the Ottoans, Essays in Ottoan History içinde, (İstanul, 1998), Halil İnalcık, Osanlı-Rus İlişkileri, Trk-Rus İlişkilerinde 500 Yıl ( ) içinde, (Ankara, 1999), Halil İnalcık, Closing of the Black Sea, İnalcık, Ahidnae Meselesi, 206.

14 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi sona erdireye çaaladılar. 11 Osanlı hkdarları, Cenova ve Venediklileri sefaletlerinin sorulusu olarak gören yerli Ortodoks Hristiyanların hassasiyetlerine hitap ederek, genin varlıklarını sören ve Karadeniz ekonoisinin gelişesini yavaşlatan u kolonyal gçlerin egeenliğine son vereğe koyuldular. 12 Bu ağlada II. Mehed, yalnızca Aasra, Sinop ve Trazon u (1461 de) ve Boğdan ı (1476 da) değil, 1475 te Kefe, Suğdak, Balıklava, Gözleve, Kerç ve Azak gii Kırı lianlarını da ele geçirdi. Bu haleler, Kırı Hanlığı zerindeki Osanlı hâkiiyetinin aşlangıcıdır I. Daha sonra Osanlılar, çaalarını stratejik önede ir kavşak ve ticaret ve lojistik yollarının gvenliğinin kontrol için öneli olan Kırı yarıadası zerinde yoğunlaştırdılar. Bge, ir taraftan yk Asya ticaret yollarının atıdaki son istasyonuydu. Öte yandan Kırı yarıadası, Doğu Avrupa yı Kçk Asya ya ve Akdeniz havzasına ağlayan doğal lianlara sahipti. 14 Antik çağlardan eri Kırı lianları, u geler arasındaki ticaretin erkezleri idi. Birine hâki olan diğerine de hâki olacağı için, kaderleri İstanul ve Boğazlara ağlıydı. 15 T Karadeniz havzası zerinde hâkiiyet kura arayışı, Osanlıların Kırı lianlarını ele geçiresine ve Kırı Hanlığı zerinde egeenlik kuralarına neden oldu. Osanlıların u aacı gerçekleştirirken gösterdiği çaa sırasında olayların çetrefilli gidişatı, 1944 te yayınladığı ir çalışasında tarihçi Halil İnalcık tarafından yeniden ele alındı. 16 İnalcık'a göre 1466 da Hacı Giray ın yle, tahta, Altınordu nun da desteğini alan yk oğlu Nur Devlet in geçesi gerekiyordu. Şirin aşiretinin ve aşında ulunan Kefe eyi (tudun) Einek in önclğn yaptığı ağısız karakterli Kırı aristokrasisi, genç veliaht Mengli Giray dan yana idi. Desteğin arkasında yatan neden ise, taht için orçlu kalacak olan Mengli nin daha çok serestiyet tanıyacağına olan inançtı. Taraf lar arasında ortaya çıkan gç dengesi, he Osanlı dan he de Cenova dan yardı istenesine yol açtı. Yukarıda ahsedilen nedenlerden dolaylı İstanul un fethini izleyen dönede hâlâ cadele içinde olan u iki gç, tahtın rakip taliplerini desteklediler. İlk aşta Nur Devlet aşarılı oldu ve Mengli Giray Kefe ye sığındı, ancak sonradan, 1468 de Einek Bey ve Cenovalılar sayesinde tekrar gç kazandı. Yedi yıl sonra Einek Bey, diğer aşiret ve eyler ile irleşip ir isyan çıkardığında Mengli Giray, 11 İnalcık, Closing of the Black Sea, İnalcık, Closing of the Black Sea, İnalcık, Ahidnae Meselesi, İnalcık, Ahidnae Meselesi, İnalcık, Ahidnae Meselesi, İnalcık, Ahidnae Meselesi,

15 kırı'ın kısa tarihi Osanlılar ile işirliği yaptığı şphesi zerine tahttan azledildi. Cenovalılar, iltica talep eden Mengli Giray ı hapsetti ve tahta Nur Devlet i geçirdi. Bunun zerine Einek Bey, Osanlılardan yardı istedi. Bu fırsatı değerlendiren Fatih Sultan Mehed, Kırı kıyısındaki Kefe ve diğer Cenova lianlarını ele geçirek zere Gedik Ahed Paşa koutasındaki donanayı görevlendirdi. Gedik Ahed tarafından hapisten çıkarılan Mengli Giray, kardeşinin yerine tahta geçti ve verilen yardıa karşılık kendi statsn tayin ediliş kişi olarak tarif etti ve Osanlı Sultanı na ağlılığını açıkladı. Böylece Osanlılar, Kırı da çıkarlarını srekli tehdit eden Cenova kolonilerini ertaraf ederek, Kırı aristokrasisini ttefik hâline getirdiler. 17 Altınordu nun Kırı ı elde etek için gösterdiği son ir çaa aşarıyla geri pskrtld 18 ve Kırı ın gney kıyısında erkezi Kefe olan ir Osanlı vilayeti kuruldu. Böylece, Fatih Sultan Mehed in diploatik ve askerî yetenekleri, Osanlıların fazla çaa göstereden ve kansız ir içide Kırı yarıadasının kontroln ele geçirelerini sağladı. Bu yeni kazanı, Osanlı İparatorluğu için stratejik ve iktisadi değerini kısa 15 I. 17 İnalcık, Kırı Hanlığı, 451; İnalcık, Struggle for East-European Epire, 2; İnalcık, Ahidnae Meselesi, ; Alan W. Fisher, The Criean Tatars (Stanford, 1987), Fisher, Criean Tatars, 11.

16 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi srede kanıtladı. Yukarıda ahsedildiği gii Hanlık, Osanlı ekonoisinin aşlıca kaleleri için hayatî ir kaynaktı. Stratejik akıdan Doğu Avrupa daki Osanlı seferleri için gerekli insan ve alzee kaynağını sağlıyordu. Hanlık askerleri, svari ve piyade olarak sessiz ve ani ir içide ilerleyerek asıl ordu için yol açarlardı. Daha önelisi, Hanlık, kuzeyde etkin ir savuna alanı oluşturarak, iparatorluğun kuzey sınırlarını Ruslara ve Leh-Litvanyalılara karşı koruyordu. Bozkırdaki dzenli Tatar saldırıları, u devletleri ve Karadeniz kıyılarını uzun sredir tehdit etekteydi. Baskınlar, kuzeydeki fakir gelere sıkışış ve gneydeki ılıan ikliin etkisiyle ereketi artış gelerden faydalanaayan Rusların ekonoisini zayıf lattı. Dahası, Rusya nın ç öneli nehrinden ikisi (Don ve Dinyeper) Kırı lianlarında Karadeniz ile uluştuğundan, he ithalat he de ihracat için nehir yoluyla al taşıak kn değildi. Rusların, Osanlı gcyle aş edeedikleri srece duruu değiştirek için yapailecekleri fazla şey yoktu. Ancak on sekizinci yzyılın sonunda Hanlığın zapt edilesi sonucunda, al taşıak için kıyılarda görneye aşlanan Rus geileri, Osanlının gcne eklenedik ir dare vurdu I. 19 Fisher, Criean Tatars,

17 kırı'ın kısa tarihi On Beşinci Yzyılın İlk Yarısında Osanlı-Kırı-Rus İlişkileri Osanlı-Rus rekaeti, ilerleyen dönede daha da sonra yoğunlaştı. On eşinci yzyıl sonlarında Osanlılar, Leh-Litvanya ve Altınordu ittifakına karşı Rusları ve Kırı ı savundu. Bu ittifak, Altınordu İparatorluğu nun kayettiği topraklar için devletlerin verdiği cadelenin sonucuydu. Kırılılar, Toktaış Han dan iras aldıkları t u genin hâkiiyeti için en gçl adayken, Saray gesi hanları, Altınordu yu diriltek için Leh-Litvanyalı Jagellon Hanedanı ile işirliği yaptılar. Kırı Hanı Mengli Giray, u gçl ittifakla aş edeilek için he Moskova Dk ile kuvvetlerini irleştirdi he de Osanlı-Rus yakınlaşasını cesaretlendirdi. Osanlı, Rusların yardıına gelekle gç dengesini Osanlılar, Rusların yardıına gelerek, gç dengesini teelden değiştirdi ve onları arasında, Altınordu nun Uluğ Hanlarının saldırılarından korudu. Böylece, Kırı-Rus ekseni gçlendi ve Altınordu dağıldı. teelden değiştirdi ve onları yılları arasında Altınordu nun Uluğ Hanlarından korudu. Böylece, Kırı-Rus ekseni stn geldi ve Altınordu çözld. 20 Ancak, göreceğiiz zere, u zaferin nihai kazananı Kırı değil Rusya olacaktı. Bu ittifakla tarihinin en kritik döneini atlatan Rusya, kendisiyle ittifak yapan Mengli Giray ın niyetlerinin farkına vardı ve en sonunda Altınordu topraklarını ele geçirdi. 21 Ancak, Kırı Hanları, Altınordu nun parçalanasıyla gçlenip ağısızlık eareleri gösterince, Osanlılar onlara karşı Ruslar ile ittifaka girekten çekinedi. Ruslar ise, yeni, gçl Hanlığa tekinli yaklaşıyorlardı, Kırı ın yeni hanı Muhaed Giray, Altınordu İparatorluğu nu yeniden canlandırayı ve öylece Doğu Avrupa da kendi egeenliğini kurayı aaçlaaktaydı. Osanlılar, Karadeniz deki egeen konularını tehdit edecek yk ir devletin kurulasını önleek ve Doğu Avrupa da rakip devletlerle aradaki gç dengesini koruak aacındaydı. 22 Osanlılar, Muhaed Giray ın Kefe zerindeki iddiasını da tehdit olarak algılaaktaydı. Dahası, Mengli Giray ın - 17 I. 20 İnalcık, Struggle for East-European Epire, 2-4; Ishaqov, Islaic Turco-Tatar States, İnalcık, Osanlı-Rus İlişkileri, Halil İnalcık, Osanlı-Rus Rekaetinin Menşei ve Don-Volga Kanalı Teşes (1569), Belleten 46 (1948),

18 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi yle sona eren Kırı-Rus ittifakı sonunda u iki gç, rakip hâline geldi. Bunun zerine, Moldova zerinde Leh-Litvanya ile anlaşazlığa dşen Osanlı, Kırı dan destek talep ederken, Han, u Osanlı ya karşı aynı grupla ittifak hâlindeydi. İki devlet arasındaki çıkar çatışaları nedeniyle, özellikle 1520 lerde I. Seli ve Muhaed Giray devirlerinde Kırı-Osanlı ilişkileri gerilili ir srece girdi. Bu koşullar altında Rus elçileri, I. Seli ve veliahdı I. Sleyan döneinde Osanlı sarayında sıcak karşılandı; ittifak yolunda pazarlıklar dahi yapa fırsatı uldular. I. Sleyan, tahta çıkışında Han a, Ruslara saldıraası için ir feran yayınladı. Bu gergin koşullar, 1530 larda Sahi Giray ın ( ) Osanlıları, Rusların Volga Havzası ndaki eski Altınordu toprakları için ir tehdit olduğuna ikna etesine dek srd I. Bu noktada Kırı Hanları, Ruslarla Altınordu toprakları ve irasının kontrol zerine, özellikle Kazan ve Astrahan da ciddi ir cadeleye giriştiler. Muhaed Han, Altınordu yu canlandıra aacını gerçekleştirek zereydi. İlk olarak 1521 de kardeşi Sahi Giray ı Kazan tahtına oturttu; ertesi yıl, Astrahan ı fethetti. Bu sırada ir Rus ordusunu yendi ve Toktaış Han ın devrinde olduğu gii haraç isteyerek Moskova çevresini yaktı. Ancak, 1523 te Muhaed Han Giray, hanedanı altında Altınordu yu yeniden canlandırak zereyken Astrahan a dönş yolunda Nogay kailesi yelerince drld. Böylece projesi çökt. Ertesi sene Sahi Giray, Kazan dan İstanul a kaçak zorunda kaldı ve Astrahan, Ruslarla işirliği yapan eski hanı tarafından tekrar ele geçirildi te Safa Giray, Kazan tahtını alayı aşardı, ancak 1532 de yerine IV. İvan ın hiayesindeki Jan Ali geçti. 24 Eski Kazak Hanı Sahi Giray, Osanlılarca Kırı ın yeni hanı olarak uygun görlp 1532 de İstanul dan döndğnde rzgâr tersine dönd. Rusların yılaz dşanı olarak, Osanlıları da u tehdidin öneine ikna etişti. Sahi Giray, kapsalı ir askerî ve idari refor paketini uyguladı ve 1520 lerin aşlarında Muhaed Giray ın elde ettiği aşarıları tekrarladı. Ateşli silahlarla donanış asker sayısını artırdı ve idari sistei Osanlı usulnce erkezîleştirdi. Bu faaliyetlerin eyvesini alarak Kazan ı ele geçirdi ve Rus yandaşı hanı, 23 Halil İnalcık, Power Relationship etween Russia, Criea and the Ottoan Epire as Reflected in Titulature, The Middle East and the Balkans under the Ottoan Epire: Essays on Econoy and Society, (Blooington, 1993), 377; İnalcık, Osanlı-Rus Rekaetinin Menşei, ; İnalcık, Struggle for East-European Epire, İnalcık, Osanlı-Rus Rekaetinin Menşei, 357; İnalcık, Kırı Hanlığı, 451; Fisher, Criean Tatars, 40-4; Ishaqov, Islaic Turco-Tatar States,

19 kırı'ın kısa tarihi kardeşi Safa Giray Han ( ) ile değiştirdi ve 1549 da Osanlı silahlarının yardııyla Astrahan ı aldı. 25 Ancak, Muaed Giray Han da olduğu gii, Sahi Han ın u denli gce sahip olası, Osanlı tarafında ağısızlık eğilileri ve u gcn Karadeniz deki Osanlı kontrolne karşı yarattığı tehdit açısından endişe yarattı. Sahi Giray ın Gözleve lianı zerinde hak iddia etesi ve Kefe yi ala planları yaptığı dedikodusu, u kaygıları haklı çıkardı. Ayrıca Osanlılar, Han ın Osanlı veziri Rste Paşa ya karşı kiirli davranışları ve sultanın İran seferi için asker yollanası isteğinin geri çevrilesine öfkelendiler. Böylece Devlet Giray ın gösterelik olarak Kazan Han ı olasına ve Sahi Giray ı, erkezîleşe politikalarına karşı çıkan yerel aristokrasinin de desteğini alarak ertaraf etek zere Kırı a göndereye dair ir plan tasarlandı. Böylece hırslı Han, Osanlı ya daha ağlı ir aşkasıyla değiştirilecekti. Planda göz ardı ediliş olan nokta, 1549 da Safa Giray ın yle, IV. Ivan ın, yandaşı Şah Ali yi Kazan tahtına oturtuş olasıydı. Bu hareket, Kazan aristokrasisinin Rus taraftarı olan kısından destek alış ve hanlık zerinde ciddi hak iddialarını eraerinde getirişti. Osanlıların planına göre ise Devlet Giray Sahi Giray ı alt ettikten heen sonra, tekrar Kırı hkranlığına katak zere Kazan a Ruslara karşı hcu edecekti. Planın ilk parçası aşarılı oldu, ancak IV. İvan, zorlu ir rakip olduğunu kanıtladı ve ikinci n herhangi ir aşarıyla itesini kurnazlıkla engelledi. 26 İvan, 1547 de kendini Uluğ Han ın karşılığı olarak Çar ilan etti ve 1549 da Kazan zerine aşarısız ir hcu gerçekleştirdi. İvan artık Moskova dan dikkatlice gelişeleri izleekteydi. Sahi Giray yerine Devlet Giray ı geçireyi aaçlayan Osanlı planından haerdar oldu, ağır toplarla donatılış yk ir ordu topladı. Ustalıklı ir zaanlaayla Kazan zerine yrd ve yeni han harekete geçeeden Kazan ı, dolayısıyla Altınordu nun aşağı Volga havzasında ulunan erkezini, yani Ulu Yurdu topraklarına kattı. Devlet Giray ın sonraki seferlerine karşın İvan, iki yıl sonra Astrahan ı alarak Ulu Yurt fethini taaladı. Artık kendini Kazan Çarı, Astrahan Çarı (Kazan ve Astrahan Ulu Han ı) ve Antınordu İparatorluğu nun gerçek varisi olarak adlandırailirdi I. 25 İnalcık, Power Relationship, İnalcık, Struggle for East-European Epire, 5; İnalcık, Kırı Hanlığı, 452; İnalcık, Power Relationship, İnalcık, Struggle for East-European Epire, 5; Ishaqov, Islaic Turco-Tatar States,

20 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Rusya nın Kazan ve Astrahan İşgallerinden Sonra İlişkilerde Yeni Döne Halil inalcık u hi olayları Doğu Avrupa tarihinde yeni ir dönein aşlangıcı olarak adlandırıyor: Kırılılar, Altınordu irası ve Doğu Avrupa ozkırları için Ruslar ile verdikleri yarı yzyıllık cadeleyi kayettiler ve Çarlık, teelli olarak uralara yerleşti. 28 Bu olaylar ayrıca Osanlı nın son seksen yılda kuzeydeki siyasi dengeyi koruak zere uyguladığı politikaları sonlandırdı. Sonuç olarak Rusya, Karadeniz, Hazar Denizi ve Kafkasya arasındaki yolları tehdit etek zere kaleler inşa eteye aşlayarak Karadeniz kıyılarına gözdağı vereye aşladı. 29 Bu, Osanlı ve Rus iparatorlukları için ve dolaylı olarak t Doğu Avrupa için gerçek ir dön noktası idi. 20 I. Osanlılar u durudan rahatsız oldular ve Ulu Yurda Çar tarafından el konasını tanıadılar ten sonra u duruun çaresini, Moskova dan uzak olası nedeniyle zor savunulacağını dşnerek, Astrahan a saldırakta uldular. Kırılılar Ruslarla, Altınordu nun irası ve Doğu Avrupa ozkırlarının egeenliği zerine yarı yzyıldır verdiği cadeleyi kayetti ve Çarlık geri dönş olayacak şekilde esses hale geldi. Bu Osanlı planına göre Don ve Volga nehirleri arasında ir kanal açılarak u iki nehir yoluyla taşınacak asker ve cephane ile Astrahan geri alınacaktı. Böylece geiler Hazar denizine açılailecekti. Bu yolla Osanlı, sadece geriden Safevilere saldıracak pozisyona gelekle kalayacak, Kuzey Kafkasya ve aşağı Volga Havzası yoluyla Rusya yı geden çıkaraya uktedir olacaktı. Strateji olarak ileri görşl Veziriaza Sokullu Mehed Paşa, planı pahalı ve eyhude ulan ve unun yerine Akdeniz e yoğunlaşılasını tavsiye eden II. Seli in danışanlarına rağen, kendini u planın aşarısına adadı da, on eş in kişilik ir Osanlı ordusu, Devlet Giray ve askerleri de eklenerek Kefe Beylereyi nin kuandasında sefere çıktı. Osanlı ordusu, ugnk Don ve Volga arasındaki esafenin en dar olduğu Volgograd a ulaşınca, kanal kazaya aşladı. Kış döneinde işin sadece çte iri taalanıştı. Osanlı-Kırı ittifakı, kanal işini geçici olarak ırakarak, topladıkları kırk gnlk erzak ile Astrahan zerine yrd. Ruslar tarafından eski Astrahan şehri yakınında inşa edilen kale sağla çıkınca, ordu kışı urada geçireye karar verdi. Ne var ki, u noktada Devlet Giray a ağlı Kırılılar, kışın gede çok çetin geçtiği dedikodusunu yayarak Osanlı askerlerinin gözn korkuttular ve sonuçta Osanlıları kendi aşlarına ıraktılar. Osanlı askeri her duruda kendilerine ol ganiet getiren Macar ovalarına yapılan seferlere giteye daha fazla gönllyd. Nihayetinde Kırılıların propagandası sonucu isyan ettiler ve ordu sefil şartlar içinde ulunan Azov Kalesi ne geri çekilek zorunda kaldı. Ordugâh- 28 İnalcık, Osanlı-Rus Rekaetinin Menşei, 362, İnalcık, Osanlı-Rus Rekaetinin Menşei, 362,63.

21 kırı'ın kısa tarihi taki cephane depoları şpheli ir içide patlayınca, İstanul a dönekten aşka çare kaladı. 30 Böylece Sokullu nun dnyanın öneli stratejik ve ticari yolları zerinde Osanlı hâkiiyeti kurayı hedef leyen ileri görşl tasarısı, Sultan II. Seli in saraydaki danışanları ve Kırılılar eliyle altalanış oldu. Aslında Kırı Hanı, Osanlıların Kazan ve Astrahan da kesin olarak yerleşesini hiç isteiyordu; u duru, onun ağısızlığını ve ozkırdaki kontroln tehdit ederdi. Ayrıca direnişi sayesinde Moskova zerindeki etkisini de artıra arzusunda olailirdi. Halil İnalcık a göre, öylece Hanlık, kendi etki alanını koruak ve iki gç arasında ezileek için ihtiyatlı ir siyaset izleeye aşladı. 31 Kırı aşiret aristokrasisi da Hanlık zerinde artan Osanlı etkisine uhalifti ve ekseriyetle tahtta hak iddia edenleri destekliyordu daki ozgundan sonra, II. Seli in sarayında uhalif tarafın, kuzeydeki pahalı seferlerin eyhude olduğu yönndeki görşleri haklılık kazanıştı. Onlara göre sonuçta Han cesaret kazanış ve Merkezî Avrupa ve Akdeniz deki öneli eseleler geri ırakılıştı. Sokullu nun rakii Vezir Lala Mustafa, Kırıs ın işgali için divanın aklını çeleyi aşardı ve sonuç olarak yaşanan İneahtı felaketi ve unun etkileri, iparatorluğun dikkatini kuzey yerine Akdeniz e veresine neden oldu. Sonuçta Osanlı İparatorluğu hketi, en azından ir sre için, kuzeydeki eseleleri Han ın takdirine ırakaya karar verdi ye kadar ele geçire aaçlı aşka ir girişi oladı. 21 I. Devlet Giray Han, faal ir içide kendi adına yeni ir ye siyasetine girişti. Ancak, hedefi Astrahan değil Moskova idi. Belki de, doğrudan Ruslara zarar vereileyi ve hatta sonuç görşelerinde Kazan ve Astrahan ı elde eteyi hedef liyordu. Oka nehri kıyılarında Rus ordusunu yenerek Rus aşkentine hcu etti ve şehrin etrafını yaktı; ateş erkeze sıçrayınca Moskova nın neredeyse taaı yandı, irçokları d ya da esir alındı. Çarın kendisi, aşkentten Tatarları çıkaraayınca Aleksandrovski ye kaçtı. Devlet Giray ın 30 İnalcık, Osanlı-Rus Rekaetinin Menşei, 372, ; İnalcık, Kırı Hanlığı, 452; Fisher, Criean Tatars, İnalcık, Osanlı-Rus Rekaetinin Menşei, 377, İnalcık, Struggle for East-European Epire, 6; İnalcık, Osanlı-Rus Rekaetinin Menşei,

22 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 22 I. aşarısı ona taht-algan (tahtı kazanan) unvanını getirdi ve Osanlı Sultanı tarafından Kırı Eiri ve payitahtın sadık ve sevgili dostu payesi verildi. Ne var ki, Kazan ve Astrahan ı tekrar ele geçire planı suya dşşt ozgunundan yiri sene sonra, 1587 de Osanlılar dikkatlerini yeniden kuzeye çevirdi ve Astrahan saldırısına dair plan tekrar canlandı te Dağıstan dan Kırı a yryen Osanlı ordusu Ruslarca saldırıya uğrayınca yeni ir çatışa dönei aşladı. Bu zaanda, Osanlıların asli kaygısı, Çarı ve irliklerini Kafkasya ve Karadeniz e ulaşaktan en etekti. 34 Buna ek olarak, Osanlılar, Çarın, Kırı içişleri zerindeki artan dahaleleri nedeniyle huzursuz oluyorlardı; Çarın nfuzu kendi nfuzları için tehlikeli ir rakipti. Ancak, Astrahan zerine tasarlanan sefer uygulanaadı. Kırılılar, Moskova zerine yreyi, kendileri seferdeyken Moskova dan Kırı zerine yapılailecek ir karşı saldırı nedeniyle haklı olarak Astrahan a tercih etişti. Osanlıların, yokluklarında yarıadayı koruak zere geye ir donana göndere söz, u korkuları hafif leteye yetedi. Her duruda, Moskova zerinde yeterli askı kurailirlerse, Astrahan ı tesli alaileceklerine inanıyorlardı. Ancak İsla Giray Han, Moskova zerine ordusuyla sefere çıktıktan heen sonra 1588 de d. Öl, Osanlılar ile Giray hanedanı arasında zuhur eden yakınlaşaya ve Trkistan Han ı ile uğraşan İran Şahı nın da sulh yapasıyla, Osanlıların kuzeye verdiği dikkatin yeniden zayıf laasına neden oldu. Bu dönede Avusturya ile ir savaş aşladı: u on ç yıl srd ve Osanlıların t dikkatini ve kaynaklarını, Han ın da katılacağı u seferlere veresine 33 İnalcık, Osanlı-Rus Rekaetinin Menşei, 388; Fisher, Criean Tatars, 45; İnalcık, Kırı Hanlığı, İnalcık, Kırı Hanlığı, 452.

23 kırı'ın kısa tarihi yol açtı. Böylece, he kurnaz Rus diploasisinin oş vaatlerince eslenen ilgisizlikleri ile Osanlılar he de Kırılılar kuzey cephesini ihal etiş ulundu. 35 Özellikle Devlet Giray ın 1577 de nden sonraki on yılda Kırı ın dikkatinin kuzeyden uzaklaşası, genin siyasi-idari tarihinde ir dön noktası oldu. Bu duru, Kırı ın giderek Osanlılara daha ağılı olasını eraerinde getirdi. Altınordu irası için verdikleri cadeleyi eediyen kayettiklerini anladıklarında dikkatlerini kuzeyden ayırıp, ir tarafta Kafkasya ve İran, öte tarafta Macaristan ve Tuna eylikleri olak zere doğuya ve atıya verdiler de olduğu gii, Çarlık zerine yapılan siyasi aaçlı seferler, yerini, ke ticareti zerine daha iktisadi hedef lere ıraktı. Iran ve Macaristan zerine yapılan Kırı hcuları daha çok ganiet getiriyordu ve ol kazançlı idi. Alan Fisher a göre, Hanın hırs ve yönelilerinde yaşanan u değişi, Kırı ın siyasi ve toplusal doğası zerinde derinlikli etkileri ortaya koyar. Altınordu irası zerinde hkranlığını tekrar kura çaalarından vazgeçen Kırılılar, kendi adlarına harekete eteye çalışak için sahip oldukları aşlıca etkeni kayettiler. Sonuç olarak Hanlığın Osanlı ya ağılılığı arttı, iparatorlukla ve onun hariciye siyaseti ile olan ağları gçlendi. Osanlılar, kendileri açısından, Kırı daki taht cadelelerine sıkça ve aşarıyla dahale ettiler. Osanlı seferlerine katıla davetleri eirlere dönşt ve u talein reddi sıklıkla ir hanın ir aşkasıyla değiştirilesine yol açtı. Osanlı ya olan ağılılığın artasına dair seolik ir öneli adı, II. İsla Giray ın ( ) döneinde gerçekleşti. Osanlı Sultanının adı, Han ın egeenliğindeki keskin daralaya işaret ederek (Hanlığın sonuna dek adlarına para asılasına rağen), Cua naazlarında zikredileye aşlandı I. Rusya'nın Avrupa da Byk Bir Gç ve Osanlı nın Rakii Olarak Ortaya Çıkası Kazan ve Astrahan zerindeki Kırı ve Osanlı iddialarının kesilesiyle Doğru Avrupa nın doğu kesii, kıtanın u parçasının kaderinde ir dön noktası olak zere Rusya ya kaldı. On altıncı yzyıl ortalarında görnen ir aşka dön noktası ise, Doğu Avrupa nın atısının da Rus egeenliğine geçesine neden oldu. Artık Kırılılar, Osanlı İparatorluğu na taaen ağlıydı ve onun tei ir parçasıydı. Kırı Hanı III. İsla Giray, Osanlılarla yakın işirliği içinde kuzeydoğudaki Hristiyan gçlere karşı harekete geçişti. Rusya ve Polonya ya karşı 1647 de u iki lkenin ittifak yapasıyla sonuçlanacak irçok sefer yrtt. III. Giray Han ayrıca, Polonya ya karşı ayaklanan Ukraynalı Kazakları, Dinyeper zerinde ağlup etti. Liderleri Bohdan Khelnytski, Kırılılar ve Osanlılara, Ukrayna da Ef lak ve Boğdan örneklerine enzer içide, Osanlı ya ağlı ir Kazak Devleti kurulası fikrini sundu. Ne var ki Osanlılar, gayretlerini Ef lâk ta ve Venediklilere karşı yapılan Girit seferinde ( ) harcaakta olduklarından İsla Giray a gerekli desteği veree- 35 İnalcık, Osanlı-Rus Rekaetinin Menşei, 391, Fisher, Criean Tatars, 45-6.

24 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi di ve u fırsattan yararlanaaış oldu. Lehistan zerine yapılan irçok seferden ( ) sonra, Osanlı yardıının yetersizliği İsla Giray ı arış arayışına itti ve Khelnytski, Rusya ya yanaştı: 1654 te Pereislav anlaşasını izaladılar. Bu, Halil İnalcık a göre, Rusların Kazan ve Astrahan Hanlıklarını işgalinden sonra ikinci en öneli tarihsel olaydı. Sonuçta Rus egeenliği, Doğu Avrupa nın doğusundan sonra, atısını da etkisi altına aldı. Ancak 1654 ten sonra Çarlık Doğu Avrupa nın taaına hâki oldu ve Avrupa siyasetinde öneli ir aktör haline geldi. Bu noktada, Baltık tan Karadeniz havzasına uzanan t ge Rusya nın önne serildi. Sorunlu gelere dahale eden Rusya, Kırı için doğrudan, Osanlı için ise koşu ulundukları Ukrayna yoluyla ir tehdit hâline geldi I. Kazan ve Astrahan zerinde Kırı ve Osanlı iddialarının inkıtaya uğraası ile Doğu Avrupa nın doğusunun Rusya ya ırakılası, kıtanın u parçasının kaderi için ir dön noktasıydı. Başka ir dön noktası ise on yedinci yzyıl ortasında Doğu Avrupa nın atısında da Rus egeenliğinin kurulasına yol açtı. Ruslar u aşarılarına rağen, aşarısız olan ikinci Viyana seferine dek, Hanlık zerine doğrudan saldıra dşncelerini Osanlı dan çekindikleri için gerçekleştireediler. 38 Öte yandan, Osanlılar ve Kırılılar, Kazakların Rusya hâkiiyetine girelerini kaul etediler ve Çarlık ile doğrudan koşu ve rakip oldukları Ukrayna daki hak iddialarından geri adı atadılar. Osanlılar ve Kırılılar, genel olarak Karadeniz havzasında, kısen de Kırı da Rusya ve Dinyeper Kazakları arasında oluşan ittifakın oluşturduğu tehdidin oldukça farkındaydı ve tehdidin ertaraf edilesi için gereken en iyi yolun Rusya yı uradan çıkararak Ukrayna nın otono duruunu koruak olduğunun farkındaydılar. Bu ağlada, Veziriaza Kara Mustafa Paşa ve Kırı Hanı Murad Giray, Ukrayna yı işgal etti ve 1678 de Şirin kalesini kuşattı. 39 Ardından yaşanan çatışa, Osanlı ile Rusya arasında yaşanan ilk öneli savaştı. Bu savaşta kale ele geçirildi, ancak u aşarı Osanlılar için kalıcı sonuçları eraerinde getiredi. Başka yerlerde eydana gelen gelişelerle dikkati dağılan Osanlılar, kuzey cephesine Ruslar ile rekaet içine gireye yoğunlaşaayacaklarını anladılar. Yine de u stratejik noktadan Kırı gesine saldıraktan caydırarak, Rusya ya yeterli ir uyarı verdiklerine inanıyorlardı. 40 Böylece Ukrayna seferi ile Rusya yı kenarda tutaya yetecek ir gç dengesi kuruldu. Ancak, izleyen ç yıl içinde 1683 te Viyana önlerinde yaşanan felaket ve Osanlı askerî kuvvetinin uğradığı tahriat sonunda duru çarpıcı ir içide değişti da Rus- 37 İnalcık, Struggle for East-European Epire, 7-8; İnalcık, Kırı Hanlığı, Unutulaalıdır ki 1637 de Çar, ellerindeki Azov kalesini teklif eden Kazaklar ı ihtiyatlı ir içide reddetti. En sonunda, Kazaklar sadece yaklaşık eş yıl elde tutaildikleri kaleyi terk etek zorunda kaldılar. İnalcık, Struggle for East-European Epire, Bu sefer hakkında kz. Mustafa İsen ve İsail Hakkı Aksoyak, Vuslati Ali Bey: Gazâ-Nâe-i Çehrin (Ankara, 2003). 40 İnalcık, Struggle for East-European Epire, 8, 14.

25 kırı'ın kısa tarihi ya, avantajlı koşullarla Kutsal İttifak a dâhil oldu ve artık Osanlı nın Doğu Avrupa da uğradığı aşarısızlığı Karadeniz e dek uzanan uzun vadeli hedefini gerçekleştirek için kullanaya aşlayailirdi. 41 Osanlılar ve Kırılılar arasındaki işirliğinin hayatî hâle geldiği u döne oyunca ( ), duruun vahaetinin farkında olan Hacı Seli Giray Han, Osanlılara öneli destek verdi. Kırı ı ele geçirek için tekrarlanan Rus çaalarının önne geçerek Besaraya ya yapılan Leh hcularının önne geçti ve Sıristan da ir Hasurg ordusunu geri pskrtt. 42 Ruslar, 1689 da yarıadayı işgal etek için 350 toptan oluşan oldukça yk ir irlik kullandı. Ancak, hâla Kırılıları yenek için çok zayıf lardı ve geniş ozkırda yaşadıkları lojistik sorununun stesinden geleediler. Bunun zerine, Byk Petro yönte değiştirdi ve Azov u hedef alarak kenti 1696 da ele geçirdi. Buranın dşş Kırı ve İstanul da telaşla karşılandı, çnk Karadeniz kıyısındaki kale Rus eline geçtiğinde, Kırılılar, kıyılara saldıran Dinyeper Kazakları da hesaa katıldığında, iki ayrı dşanla karşı karşıya kalış olacaktı. 43 Rus elçisi ertesi yıl (1700) arış görşeleri için yola çıktığında geleneksel olarak Kırı da durup, Han dan İstanul a deva etek için izin isteedi. Bunun yerine, doğrudan Azov dan ir Rus geisiyle yola çıktı. 44 Bu tavır, Han ın Çar karşısında eşit ya da daha stn olan statsnn sona erdi- 25 I. 41 İnalcık, Struggle for East-European Epire, 8-9, İnalcık, Kırı Hanlığı, İnalcık, Struggle for East-European Epire, 10-12; İnalcık, Power Relationship, 392; Fisher, Criean Tatars, İnalcık, Power Relationship, 392.

26 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi ğini gösteren yeni ir diploatik ve siyasi dönee işaret ediyordu. Rusya, kıtadaki gç dengesini değiştirir içide, Avrupa devletler sisteinin öneli ir yesi hâline geldi. Yeni Rus dönei, Hanlığın ve Osanlı İparatorluğu nun, Rusya nın Doğu Avrupa daki egeenliğini tanıak zorunda kaldığı İstanul Antlaşası (1700) ile aşladı. Hanlığın Ukrayna ve diğer Rus geleri zerindeki tehdidi kesildi; tersine, Rus saldırılarına karşı savunasız hâle geldi. Han artık Sultan ile eşit kadeeye gelen Çar ın hkdarı sayılıyordu. Yıllık haraç göndere ve İstanul a gidecek Rus elçileri için Han ın iznini ala gii Rusya nın Hanlığa ağlı olduğuna işaret eden uygulaalar kaldırıldı. Kırı Hanı nın Osanlı-Rus ilişkilerindeki aracılık rol de sona erdi. Osanlı İparatorluğu, Çarlar ve Hasurg kralları elinde fetih ve ne yolunda kolay ir av olarak görlrken, Rusya, Avrupa devletler sisteine kaul edilişti. 26 I. Son olarak İstanul Antlaşası, Hanlığı işgal edeilecekleri, Karadeniz deki Osanlı varlığını ele geçireilecekleri ve hatta İstanul u tehdit edeilecekleri konuda ulunan Azov un Ruslara ait olduğunu teyit etti. 45 Çar I. Petro, Rusya nın Azov da Karadeniz e ulaşasını derhal fırsata çevirdi. Anında urada ir donana ve yeni ir kale inşa etti. Yeni Han II. Devlet Giray, Osanlıları heen Rusya ya savaş açarak Kırı ın işgalinin önlenesi konusunda uyardı. Mevkiine 1708 de ikinci kez geldiğinde onları ikna eteyi aşardı. Rusya ve İsveç arasındaki çatışadan yararlanarak erikine destek veren Osanlı ve Kırı gçleri, 1711 de Prut Nehir Seferi ile, Çarlık ordusunu yok ete fırsatını kaçıralarına rağen, Azov u geri aldı. 46 Artan Rus Baskısı ve Kırı İşgali Her ne kadar I. Petro nun Azov da ir donana inşa ete ve Kırı ı işgal ete planı suya dşse ve Azov yeniden Osanlı İparatorluğu nun eline geçse de, yarıada zerindeki Rus askısı on sekizinci yzyılın ilk ç çeyreğinde artaya deva etti. Bu askının ardında siyasi ve iktisadî sâikler vardı. Daha önce elirtildiği gii, Don ve Dinyeper ağızlarındaki lianların kontroln ele alak, Rus allarını Karadeniz e taşıyacak ve Avrupa ile dış ticareti teşvik edecekti. Ukrayna daki verili tarı arazilerini insan kaynağını ke tica- 45 İnalcık, Struggle for East-European Epire, 13-14; İnalcık, Power Relationship, İnalcık, Struggle for East-European Epire, 13; İnalcık, Kırı Hanlığı, 453.

27 kırı'ın kısa tarihi retine hea eteden ta kapasiteyle kullanak kn olacaktı. Siyasi anada Rusya, yzyıllardır silahlı hcular ve siyasi oyunduruk yoluyla kendine zarar veren dşanın son istihkââtını saf dışı ırakış olacaktı. Söz konusu dşanın kâfir olası, Rusya nın sözde Üçnc Roa ola iddiasına zarar veriyordu. 47 Bu gii dşnceler, askerî danışanı Kont Mnnich in, İparatoriçe Anna yı yarıadayı işgal etesi ve Kırı ın siyasi varlığına son veresi konusunda yreklendiresine yol açtı nın aşlarında Kaplan Giray Han Kafkasya seferindeyken, Rus kuvvetleri Perekop taki savunayı yararak Han ın sarayını ve iki in haneyi yakacakları Bahçesaray a ulaşayı aşardı. Seli Giray tarafından kurulan ktphanenin zengin koleksiyonu da yok oldu. Kalgayların (tahtın uhteel varisleri) erkezi olan Akescid de aynı şekilde harap oldu. Ne var ki, çıkan salgın hastalık ve erzak azlığı sonucu Ruslar yarıadadan çekilek zorunda kalınca, Hanlık yok olaktan kurtuldu. İzleyen iki sene içinde tahriat içerisindeki geye geri döndler ve 1739 da Belgrad Antlaşası ile Azov kalesini geri aldılar. 48 Kaplan Giray Han ın yokluğunda 1736 felaketinden sorulu tutulan Selaet Giray, Osanlıların daha fazla yardı eteye uktedir oladıklarının farkına vardı. Gelecekteki işgallerin getireceği yıkıı engelleek aacıyla Çarlık ile siyasi ve ticari ağlar kuranın öneini takdir etti. Bu tr ağların sıcak denizlere açıla fırsatı getireceğini, gney cephesine istikrar kazandıracağını ve dikkatini Leh eselelerine ayıra fırsatı vereceğini fark eden İparatoriçe Elizaeth, teklife olulu yaklaştı. Elizaeth in siyaseti, 1760 larda, hariciye akanı tarafından Kırı da ir elçilik açaya ikna edilen Byk Katerina tarafından da takip edildi. 27 I. 47 Fisher, Criean Tatars, İnalcık, Kırı Hanlığı, 453; Fisher, Criean Tatars, 50.

28 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Kırılıların on altıncı yzyıldaki atalarının daha ağısız duruuna geri dönesini işaret ederken geleceklerinin de Rusya nın niyetlerine yakından ağlı olduğunu dşnen Kırı Giray Han, 1763 te Bahçesaray da kalıcı ir Rus elçiliği kurulasını onayladı. Ancak, veliahdı III. Seli Giray elçiyi geri gönderdi ve 1768 de Osanlı-Rus Savaşı nın patlak veresine dek Bahçesaray ve St. Petersurg arasında doğrudan ir diploatik ilişki kuruladı I teki yıkıcı savaş, Rusların Leh ittifakının peşinden Han ın Balta kentine giresiyle aşladı. İlerleyen yıllarda, önceki yzyılların tersine, Osanlılar ve Kırılılar arasında ir askerî işirliği söz konusu değildi. Bunun istisnası, Kırı Hanı nın Besaraya dan Rus uç eyliklerine saldırasıyla gelişti. Kırı Han ın şpheli ve veliahdı IV. Devlet Giray ın Tatar aşiretlerini, irliklerini savaşa göndereye ikna edeeesi sonucu, Kırı aristokrasisi, Şirin aşireti önderliğinde Kaplan Giray Han ı Ruslar ile Kırı ağısızlığının yeniden kurulasını görşeye açaya zorladı. Bu talein altındaki gerekçeleri, Osanlıların artık, Kırı ı Ruslara karşı savunaya uktedir olaaları ve Kırılılar arasında Ruslarla ittifaka girenin aristokrasiyi Han karşısında eski konuuna getiresine olan inançtı. 50 Kaplan Giray ın hıyanetini öğrenen Osanlılar onun yerine, selefini ve Şirin Bey i Ruslara sığınaya ecur eden Seli Giray ı geçirdi. Takip eden 1771 Rus işgali sırasında, Byk Katerina adına Rus generali Dolgoruky, Kırılılara ağısızlık vaat eden ve İstanul ile ağlarını koparaya çağıran ir anifesto yayınladı. Aristokrasinin ve Girayların çoğu Rusya tarafına geçti ve Seli Giray pes etti. Kısa sre sonra tahttan feragat etti ve İstanul a kaçtı. Aşiret liderleri daha sonra Osanlı adayı Maksud Giray ı reddetti ve Rus taraftarı olan II. Sahi Giray Han ve Şahin Giray Kalgay ı seçti. Bu ikisi, kısa örl ağısız Kırı devletinin iarlarıydı. Bu devletin teelleri, Şirin Aşireti nin aşkenti Karasu Pazar da 1772 de izalanan antlaşayla atıldı. Antlaşada kararlaştırıldığı zere, t idari gc Osanlı ve Rusların karışadığı ir sreçte seçilecek ve t idari gc elinde ulunduracak ir Han tarafından yönetilecek ağısız Kırı kurulacaktı. Ruslar sıkı ttefik sayılacak ve Kefe de Osanlıların yerini alacaktı. Bağısızlık ancak Osanlılar tarafından iki yıl sonra Kçk Kaynarca Antlaşası nda (21 Teuz 1774) tanındı. 51 Kçk Kaynarca Antlaşası, savaşın ve Kırı ın Osanlılarca kayedildiğini kesin olarak teyit etti. Kırı Han ı, yarıada ile Bug ve Kuan nehirleri arasındaki gede ağısız ilan edildi. Azov Denizi ne açılan geyi kontrol eden Yenikale ve Dinyeper ağzındaki Kılurun kalesi Rusya ya ırakıldı. Bu, ağısız Kırı Hanlığı nı her taraftan geleilecek saldırılara karşı hassas hâle getirdi ve gelecekteki ir işgalin yolunu açtı. Öte yandan Osanlılar, Öz Kalesi ni elinde tutak ve Sultan ın antlaşadaki ir addede Halife olarak t Kırı Mslanlarının dini hkdarı sayılası suretiyle etkisini srdreileyi sağladı. Halil İnalcık a göre, öylece t taraf lar, iç çatışaları teşvik edecek içide, sözde ağısız Kırı Hanlığı na gelecekte yapılacak ir dahale için kapıyı açık 49 Fisher, Criean Tatars, Fisher, Criean Tatars, Fisher, Criean Tatars, 52-6; İnalcık, Struggle for East-European Epire, 14; İnalcık, Kırı Hanlığı, 453.