TÜRKYE DE 1980 SONRASI SZLK-BÜYÜME LKS VE GÜCÜ PYASASINA GENEL BR BAKI

Transkript

1 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye TÜRKYE DE 1980 SONRAS SZLK-BÜYÜME LKS VE GÜCÜ PYASASNA GENEL BR BAK ÖZET Bu çalmann amac Türkiye ekonomisinde yaanan büyüme dönemlerinin i gücü piyasasn nasl etkilediinin incelenmesidir. 80 li yllarla beraber ithal ikamesine dayal büyüme modelinden ihracata dayal büyüme modeline geçi yapan Türkiye ekonomisi bu dönüümle!mf- Dünya Bankas gözetiminde neo-liberal ekonomi politikalarn benimseyen ve uygulayan ülkeler arasnda yer almtr. Bu dönüüm ekonomide öncelikle ticaret serbestisini ardndan da sermaye hareketleri serbestisini içermitir. 80 li yllardan sonra uzun süre yüksek enflasyon yaanan Türkiye ekonomisinde yüksek oranl faiz ve döviz kuru dalgalanmalar ve ar finansal krizlerden sonra son yllarda baz ekonomik akm deikenlerde yaanan göreli istikrarla beraber bu istikrarn sürdürülebilir olup olmad sorusu önem kazanmtr. Öte yandan ekonominin geni kesimlerince merak edilen bir dier konuda ekonomideki iyilemelerin ekonomik birimlerce hissedilme derecesidir. Son yllarda yaanan yüksek büyüme rakamlarnn istihdama yeterince yansmamas bu konudaki üpheleri artrmaktadr. Bu çalmann amac son yaanan ekonomik krizden sonra ortaya çkan büyümenin kaynaklarn inceleyerek bu büyümenin neden istihdam-isizlik rakamlarna yansmadna tarihsel bir bak açsyla cevap aramaktr. Çalmann birinci bölümünde dünyada yaanan büyüme-istihdam ilikisiyle ilgili ülke örnekleri üzerine bir literatür taramas yaplacaktr. Çalmann ikinci bölümünde Türkiye ekonomisinin 1980 den sonra yaad dönüüm ksaca ele alnarak ihracata dayal büyümenin içerii incelenecektir. Çalmann üçüncü bölümünde 1980 sonrasnda yaanan dönüümün Türkiye de ki igücü piyasasna istihdam, isizlik oran, ücret ve maalar, verimlilik, reel üretim, yatrmlar vb. deikenler açsndan etkileri ele alnacak ve neoklasik tezler (yüksek igücü maliyetleri, esnek olmayan igücü piyasas vb) çeitli TÜ!K verileri yardmyla sorgulanacaktr. Çalmann son bölümünde ise yüksek büyüme dönemlerinde bile yeterince artmayan istihdamn artrlabilmesi için gerekli politika önerilerinde bulunulacaktr. Anahtar Kelimeler:!sizlik, Büyüme, Hanehalk!gücü!statistikleri, Ücretler, Verimlilik Jel S*n*fland*rmas*: J21, J31 A GENERAL EXAMNATON OF POST 1980 PEROD: RELATON BETWEEN UNEMPLOYMENT-GROWTH AND LABOR MARKET N TURKEY. ABSTRACT The aim of this study is to analyze how growth periods in Turkish economy effects labor market. n the 1980s by transforming its adopted economic policy from import substitution growth into export oriented growth, Turkey has taken place among the countries adopting and applying neo-liberal economy policies under MF-World Bank supervision. The first outcomes of this transformation were the liberalization of trade and the free movement of capital. The question of whether the relative stability in some economic variables monitored in recent years after the long post 1980 period of high inflation rates, high interest rates and great fluctuations in exchange rates and gross financial crises is sustainable or not became necessary. Another thing wondered by several wide sects within the economy are the perceived rate of the effect of economic upturn on economic units.

2 Türkiye de 1980 Sonras!sizlik-Büyüme!likisi ve!gücü Piyasasna Genel Bir Bak The fact that high growth figures recorded in the recent years are not sufficient enough to positively affect the employment can not help to raising the doubts on this issue. The aim of this study is to look for an answer to the fact that why the said economic growth didn t have an effect on unemployment rates right after the last crisis by examining the sources of this economic growth with an historical perspective. n the first part of the study; a literature exploration on the country examples experienced throughout the world regarding the economic growth-employment relationship will be done. n the second part, the transformation of the Turkish economy in the post 1980 period, and following the export oriented growth of Turkey will be examined. n the third part of the study the effect of the post 1980 economic transformation on the labor market under the scope of variables as employment, unemployment rate, wages and payments, efficiency, real production, investments etc. will be undertaken and neoclassical views (high labor costs, inelastic labor market etc.) will be cross examined by the data provided from Turkish Statistical nstitute (TUK). n the last part necessary policy suggestions aiming to aggravate the employment rate which even doesn t rise during the high growth periods will be introduced. Key Words: Unemployment, Growth, Haousehold Labor Stat Survey,Wages, Productivity Jel Classification:J21,J31 1-Giri7 Uluslararas Çalma Örgütü (!LO) Genel Direktörü Juan Somaviya bal bulunduu kurumun 2003 yl küresel istihdam raporunu açklarken dünyadaki istihdam durumunun fena halde kötüye gittiini belirtiyor ve onmilyonlarca insann isizler kervanna katlmakta olduunu yada çalan yoksullar durumuna dütüünü söylüyordu. Somavia ya göre küresel olarak artan isizlik dünyann pek çok yerinde iktisadi ve siyasi dengelerin bozulmasna neden olabilecek düzeydeydi(petrol!, :127). Uluslararas Çalma Örgütü nün Ocak 2007 de yaymlad raporun (Global Employment Trends, nternational Labor Organization) dikkat çekici üst bal ise güçlü büyüme performanslarna ramen dünya ekonomilerinde isizlik oranlar tarihsel en yüksek düzeylerinde olarak belirlendi. Dünya ekonomileri için 2006 yl büyüme ortalamas yüzde 5.2 olarak gerçekleirken, 2006 yl isizlik oran dünya ortalamas da yüzde 6.3 düzeyinde seyretmitir(bsb,2007:34). Ayn rapor zaman geçtikçe zayflayan ekonomik büyüme ve istihdam arasndaki ilikinin yeniden kurulmas gerektiini belirtiyor. Bu yüzden konunun Türkiye de ki geliimini iyice anlayabilmek için dünyadan örneklere göz atmakta fayda var. Tablo 1:Geli7mi7 Ekonomiler Ak*m De:i7kenleri (% De:i7im) Kaynak:!MF,2007:70

3 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye!MF nin 2007 ylnda yaynlad rapora göre 2006 ylnda Almanya, Fransa,!talya, Belçika,!spanya, Finlandiya, Yunanistan, Portekiz, Slovenya,!ngiltere ve Kanada % 6 nn üzerinde isizlik oranlarna sahiptir.!mf nin 2007 tahmin ve 2008 projeksiyonlarna göreyse bu ülkelerde yaanan isizlik oranlarnda kayda deer bir deiiklik öngörülmemektedir. Bununla beraber saylan ülkeler pozitif büyüme oranlarna sahip görünmekteler. Bu durumda isizlikle büyüme arasndaki nedenselliin kaybolmas dünya ülkelerinin de yaad balca problemler arasnda yer almaktadr. 2- Amprik Literatür Aghion ve Howitt e göre görünürde ekonomik büyümeyle isizlik oranlar arasnda negatif bir iliki vardr. Büyüme sonucu artan i olanaklar sermayenin getirisini artrrken doal olarak isizlik oranlar da azalma eilimine girer. Fakat bu sürecin bir takm açmazlar vardr. Onlara göre bu süreç sonucunda isizliin denge düzeyi, friksiyonel isizlik eiliminin artmas sonucu dorudan, yeni i yaratm sürecinin sekteye uramas sonucu da dolayl olarak yükselmektedir.(aghion ve Howitt, 1994:477) Toche a göre ise ücretlerin verimlilikle beraber artt durumda uzun dönemli büyüme ve istihdam arasnda pozitif yönlü bir iliki vardr. Bu durumda ücret uyarlamalar belli bir gecikmeyle olursa reel ücret düüü kalifiye olmayan emein istihdamn artrc etki yapacaktr.(toche, 2001:19) Konjonktürel dalgalanmalar da büyüme-isizlik ilikisine dahil eden Hori ye(hori,2006:19) göre yaanan resesyonlarn frekansyla beklenen büyüme oranlar arasnda negatif iliki vardr. Sürekli yaanan konjonktürel dalgalanmalar isizlie sebep olurken geçici dalgalanmalar ekonomiyi tam istihdam patikasna oturtabilir. Daveri ve Tabellini (Daveri ve Tabellini,1997:38) büyüme ve isizlik arasndaki negatif ilikiyi yadsmazken Avrupa da inceledikleri endüstrilemi sanayi ülkelerinde bu durumun ortaya çkmamasn igücü piyasasndaki ar vergilendirmenin igücü maliyetlerini yükseltmesi dolaysyla büyümenin sermaye kullanml emek tasarruflu ortaya çkmasna balarlar. Eriksson (Eriksson,1997:77) çalmasnda büyümenin istihdam üzerindeki etkilerini ksa ve uzun dönem olarak incelemi ve uzun dönemde büyüme ile isizlik arasnda negatif iliki bulmutur.bununla beraber AR-GE teviklerindense istihdamn düük sermaye vergisi, isizlik sigortas gibi teviklere daha duyarl olduunu söylemitir. Literatürden de anlalaca gibi genellikle büyüme oranlaryla isizlik arasnda negatif bir trade off ilikisinden söz edilebilir. Bununla beraber emek talebiyle emek verimliliini dikkate alan çalmalarda farkl söylemler ortaya çkabilmektedir. Nitekim Tripier in(tripier,2002:5). Dünya Sava sonras ABD de uygulad çalmasnda beklenildii gibi büyüme ve isizlik arasnda negatif yönlü bir iliki bulurken emek verimlilii ve istihdam arasndaki korelasyonu sfr yada negatif bulmutur. Gerçek yaamda verimlilikteki deiimlerin istihdam üzerindeki etkisi daima ayn yönde olmamtr. Örnein ABD de 1970 ler de belirtilen verimlilik azal istihdam artrmamtr. Buna karlk ayn ülkede 90 larn ikinci yarsndaki verimlilik artnda istihdamda artmtr. Dolaysyla bazlarnca savunulan istihdam yetersizliinin nedeninin verimlilik art olduu görüü daima geçerli deildir.(bulutay, 2005:5) Türkiye ekonomisinin büyüme dinamikleri ve bunun istihdama etkisiyle ilgili de pek çok çalma yaplmtr. Bunlardan Onaran (Onaran,1998:777) Türkiye de ki igücü piyasasnn ücret ve verimlilik yapsn inceleyerek istihdamn artmayn esnek olmayan i gücü piyasasna deil ekonominin yeni i yaratma kapasitesinin snrl olmasna balamtr. Yldrm ve Sezgin (Yldrm ve Sezgin,2003:129) ise askeri harcamalarla istihdam arasndaki ilikiyi aratrm ve askeri harcamalarn sermaye youn-emek tasarruflu harcamalar olmas dolaysyla istihdamla arasnda negatif bir iliki bulmulardr. Taymaz ve Suiçmez (Taymaz ve Suiçmez, 2005:64) yaptklar çalmada uzun dönemde

4 Türkiye de 1980 Sonras!sizlik-Büyüme!likisi ve!gücü Piyasasna Genel Bir Bak ekonomik büyümenin en önemli kaynan teknolojik gelime sonucu salanan üretkenlik art olarak tespit etmiler, inceledikleri dönemde emek verimliliindeki arta dikkat çekmilerdir. Saraçolu ve Suiçmez (Saraçolu ve Suiçmez, 2006:7) ise imalat sanayi üzerine yaptklar çalmalarnda yaanan büyüme süreçlerinin istihdam arttrmada yeterli olmadn belirtmi ve bunun sorumlusu olarak iç tasarruflara bal yatrmszl göstermilerdir. Yüceol da (Yüceol,2006:81) Türkiye de büyüme ve isizlik ilikisinin dinamiklerini koentegrasyon yöntemi kullanarak incelemitir dönemi için yapt çalmada büyüme ve isizlik arasnda uzun dönemli bir koentegre iliki bulamazken alt dönemi için uzun dönemli ilikinin güçlü ve anlaml olduunu, alt dönemi içinse bu anlaml ilikinin ortadan kalktn rapor etmektedir Sonras* Türkiye de stihdam Yap*s*n*n Seyri Dönemi 1980 den önce Türkiye, içe dönük ve çok sk kurallara bal bir ekonomi stratejisi izliyordu ve mali sistemi yetersizdi ylnda uygulamaya konulan yapsal reform programyla birlikte, bu içe dönük, kat kurallara bal ve dorudan parasal kontrollerin hakim olduu sistemden, da dönük, piyasa odakl yaklamn hakim olduu açk bir ekonomik sisteme geçilmitir(tcmb, 2002:12). 24 Ocak 1980 kararlaryla salanan bu dönüümle Türkiye ithal ikamesine dayal büyüme modelinden ihracata dayal/da açk büyüme modeline geçmitir. 24 Ocak kararlarnn felsefesine uygun olarak yllar arasnda yürürlüe konan ve!mf ile imzalanan stand-by anlamas çerçevesinde belirlenen deiim politikalarnn balcalar öyledir(tokgöz, 1999:174): Para arznn kslmas ve serbest faize geçilmesi Türk lirasnn yüksek oranda devalüe edilmesi Esnek kur, günlük döviz uygulamasna geçilmesi Yabanc sermaye giriini hzlandracak önlemlerin alnmas vb. 24 Ocak kararlaryla oluturulan istikrar programlarnn temelinde klasik!mf kaynakl istikrar politikalaryla uyumlu olarak dengesizliin ve enflasyonun asl kaynann yurt içi artk talep olduu tehisi yattndan, stabilizasyon önlemlerinin büyük bölümü öncelikle kamu harcamalar ve iç talebin kslmasna yöneldi(çeçen ve di.1996:123).!hracata yönelik sanayileme sürecinde iç pazarn öneminin azalmas ve d pazarlarn ön plana çkmasyla ücretlerin maliyet öesi olma nitelii ön plana çkmtr. Çünkü d piyasalarda rekabet için, düük ücretler önemli bir avantaj salamaktadr (Uysal,1999:217). Bu stratejinin uygulanabilmesi için öncelikle bir takm yasal düzenlemeler yaplmas gerekmitir. Bu balamda 1982 anayasas ve 1983! Yasasna konulan maddeler araclyla sendika özgürlüü, toplu sözleme ve grev hakk snrlamalarnn yan sra sendika ve sendikaclkla ilgili kstlamalara gidilmitir. Bu düzenlemelere göre toplu sözleme yetkisi alabilecek sendikalarn iyeri yada iletmedeki içilerin çounluunu üye kaydetme zorunluluuna ek olarak o i kolunda çalan içilerin de % 10 unu temsil etme niteliine sahip olma zorunluluu getirilmitir.! kolu baraj olarak adlandrlan bu hüküm, sendikalarn saysnda önemli azalmaya sebep olmutur Anayasas çerçevesinde özgür toplu pazarlk düzeni ancak 1984 ylnda ilerlik kazanabilmitir. Bu tür düzenlemeler sonucunda döneminde hiçbir grev yaplamam, sendikalama oranlarnda önemli düüler yaanm, dolaysyla ücretlilerin ücret belirleme sürecindeki etkinlii azalm ve bu sürecin sonucu olarak reel ücretlerde belirgin düüler yaanmtr. Bu süreçte fonksiyonel bölüüm emek aleyhine bozulmutur (Uysal,1995:215).

5 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Tablo 2:80-88 Bölü7üm Göstergeleri Sanayide Reel Ücretler 1978/1979 Ortalamas* Toptan Eya Fiyatlarna Göre Tüketici Fiyatlarna Göre Sanayide Ücret Pay*(%) Kaynak: Boratav,2004:163 Tablo 2 den de anlalaca üzere ihracata dayal büyüme modelinin benimsendii ve uygulamaya konduu döneminde reel ücretler belirgin biçimde dümütür. Bu dönemde igücünün iverene maliyeti olarak adlandrabileceimiz toptan eya fiyatlarna göre reel ücret %30 azalmken ücretlinin reel alm gücünün göstergesi olarak nitelendirebileceimiz tüketici fiyatlarna göre reel ücret de % 32.5 orannda gerilemitir. Sanayide ücretin pay ise yar yaryadan daha fazla azalmtr. Tüm bu göstergeler ihracat yapabilmek için kslan iç talebin maliyetinin hangi kesimlere fatura edildiinin göstergesidir. Tablo 3:1980 Sonras* Dönemde Fonksiyonel Gelir Bölü7ümü Tar*m Maa7-Ücret Kira Faiz Di:er Kaynak: Uysal,1999:231 Tablo sonras dönemde fonksiyonel gelir dalmnn seyriyle ilgili önemli bilgiler vermektedir. Buna göre 1980 deki köklü politika deiimiyle beraber tarm, maaücret ve kira gelirlerinde önemli düüler yaanrken tam tersine faiz gelirlerinde ise önemli artlar meydana gelmitir. Ayrca iç talebi ksabilmek için tarm ve ücretlilerin gelirleri sürekli andrlm, bu kesimlerin milli gelirden aldklar pay azalmtr. Normal artlar altnda bu durumdan beklenen maa-ücret dümelerinin emek kullanmn artrmas iken finansal liberalizasyon öncesi faiz gelirlerinin artmas ekonominin üretim yerine faiz getiren faaliyetlere yöneldiinin bir göstergesi olarak alglanabilir. Bu durumun daha iyi anlalabilmesi için Tablo 4 e bakmak yeterlidir.

6 Türkiye de 1980 Sonras!sizlik-Büyüme!likisi ve!gücü Piyasasna Genel Bir Bak Tablo 4: 500 Büyük Sanayi Kurulu7unda Reel Karlar*n Geli7imi (milyon TL) Faaliyet D*7* Reel Karlar Endeks Reel Bilanço Kar* Endeks Kaynak: Uysal,1999:232 Tablo 4 ten de görüldüü gibi!stanbul Sanayi Odas tarafndan hazrlanan 500 Büyük Sanayi Kuruluu anketlerine göre döneminde bu kurulularn faaliyet d reel karlar 3.6 kat artarken reel bilanço karlarndaki art bunun gerisinde kalarak 2.1 kat artmtr Dönemi 1989 sonras dönem Türkiye nin finansal liberalizasyona adm att dönemdir. Bu dönemde iç finansal liberalizasyonun salanmas amaçl kamu otoritesinin denetim ve basks ortadan kaldrlm, gereken mevzuat ve yönetmelik deiiklikleri gerçekletirilmi (döviz kuru rejimi serbestisini düzenleyen 30 sayl kararname,!mkb nin kurulmas, TCMB nin açk piyasa ilemlerine balamas, finansal sistem serbestisini düzenleyen 32 sayl kararname) daha sonra da bu süreç uluslar aras ortama tanmtr (TL nin uluslar aras piyasalarca konvertibl para olarak kabul edilmesi)(gündem,2007:3) ylndan itibaren Türkiye mali bakmdan dünyann en liberal ülkelerinden biri olmutur(arn, 2003:578). Bununla beraber bu dönem i gücü piyasasndaki suskunluun da yerini tekrar grevlere brakt bir dönem olmutur. Bu dönemde sendikalar düen reel ücretlerden duyduklar rahatszlklar yüksek sesle dile getirmeye balamlardr. Önceki dönemlere göre nispeten popülist politikalarn uyguland bu dönemde artan grevlerin de etkisiyle reel ücretler tekrar yükselmi, finansal liberalizasyonla beraber ülkeye scak para girileri yaanmaya balanmtr. Ayrca bu dönem kamu açklarnn artarak kronikletii bir dönem olmutur. Tablo 5: GSMH Büyüme ve 7sizlik Oranlar* Büyüme (%) 7sizlik Kaynak: DPT

7 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye dönemi boyunca büyüme ortalama % 3.2 olurken isizlik ortalamas % 8.4 olarak gerçeklemitir. Bu dönemde büyüme oranlarnda yüksek standart sapmal dalgalanmalar gözlenirken isizlik oranlarndaki deiim daha düük kalmtr. Büyüme rakamlarnn yüksek olduu 1990, 1992 ve 1993 te isizlik rakamlar srasyla yüzde 7.4, 8.4 ve 9.2 olarak gerçeklemitir. Büyüme rakamlarnn çok düük kald 1989 ve 1991 yllarnda ve ayrca Türkiye ekonomisinin bir krizle darald ve büyümenin negatif gerçekletii 1994 ylnda ise isizlik rakamlar dier yllara göre fazla bir deiim göstermemitir. Bu dönem ekonomik büyümeyle istihdam arasndaki ilikinin koptuu bir dönem olarak karmza çkmaktadr ylnda yaanan ekonomik krizin faturas da yine i gücü piyasasna kesilmitir ylnda nispeten yükselen reel ücretler tekrar bask altna alnmtr krizinin almasnda yaanan reel ücret çöküntüsü sonrasnda ücretler genel bir durgunlua itilmi ve 1997 itibariyle reel ücretlerin trend deeri, 1980 düzeyini ancak koruyabilmitir. Dolaysyla 1980 sonrasnda ücretlerin geliimi emek üretkenliindeki genilemelerden kopartlm durumdadr (Yeldan, 2004:72). Tablo 6: GSMH Büyüme ve 7sizlik Oranlar* Büyüme (%) 7sizlik Kaynak: DPT dönemi ortalama büyüme oran % 2.5 olurken isizlik oran % 7.1 olarak gerçeklemitir. Bu alt dönemde büyüme ve istihdam arasndaki ilikinin belirsizlii artmtr. Büyüme oranlarndaki dalgalanmalardan bamszm gibi görünüm sergileyen isizlik oran sadece 2001 ylndaki ciddi krizden sonra % 7 nin üzerine çkarak % 8.4 olarak gerçeklemitir. Büyüme ve isizlik arasndaki ilikinin uzun dönemli nitelii hakknda bilgi sahibi olabilmek için TÜ!K in yaynlad igücü-hanehalk istatistiklerine bakmak faydal olacaktr. Ancak TÜ!K bu istatistikleri 1988 ylndan itibaren yaynlamaktadr. Dolaysyla bu çalmada hane halk istatistikleri ve 2000 sonras olmak üzere iki dönem altnda incelenecektir gücü Hane Halk* statistikleri Tablo 7 de TÜ!K in yaynlad dönemi hane halk istatistikleri verilmitir. Tablo 7 yi yorumlamaya geçmeden önce TÜ!K in kulland igücü kavramlarn ksaca tanmlamakta fayda vardr. TÜ!K e göre igücü istihdam edilenlerle isizlerin toplamndan olumaktadr.!sizler ise anket döneminde çalmayp i arama kanallarndan birini üç ay içinde kullanm ve iki hafta içinde i ba yapabilecek durumda olan tüm kiileri kapsar. Dolaysyla TÜ!K in anket yöntemine göre çalmaya hazr olduklar halde çalma ümidini kaybettikleri için i aramayanlar, mevsimlik çalanlar, ev

8 Türkiye de 1980 Sonras!sizlik-Büyüme!likisi ve!gücü Piyasasna Genel Bir Bak kadnlar, örenciler, askerlik hizmetini görenler isiz saylmamaktadr. Yine krda ücretsiz aile içilii yapanlarda isiz saylmamaktadr. Bu durumda TÜ!K in yaynlad igücü anketlerinin güvenilirlii konusunda kafalarda soru iareti uyanmaktadr. Bu ön kabulle beraber eldeki verileri deerlendirecek olursak i gücüne dahil olmayan nüfusun çok fazla olduu göze çarpan ilk unsurlardandr. Bu yüzden igücüne katlma oran 1988 de % 57.5 ten 1999 da % 51 e düerek daha da kötülemitir. Bu dönemde artan nüfusla beraber igücü miktarnda da art gözlemlenmektedir. Buna karlk istihdam edilenler bu artn altnda seyretmitir. Bu dönemde isizlik orannda kayda deer bir düü yaanmam, dalgalanmalar genelde yukar yönlü olmutur. Tarm d isizlik oran 1988 de % 14.4 iken 1999 da % 10.8 e dümütür. Bununla beraber bu dönemde igücüne dahil olmayan nüfusun 15 ve daha yukar yataki nüfusa oran % 42 den % 49 a, tam bir igünü çalma imkanndan yoksun olanlarn gösterildii eksik istihdam oranysa % 6.6 dan % 10.7 ye çkmtr. Bu durumda tarm d isizlikteki azalmay köyden kente gelenlerin i bulma ümidini kaybetmelerine yada geçici ilerde çalmay kabul etmelerine, bu yüzden de isizlikle ilgili istatistiklerde yer almamalarna yorabiliriz.!gücüne dahil olmayanlarn cinsiyet yaps incelendiindeyse bu durum daha belli olmaktadr. Krda genelde ücetsiz aile içisi olarak çalan kadnlar isiz saylmazken, kente göç edip kendilerine uygun bir i bulamadklar durumdaysa i aramadklarndan dolay yine isizlik rakamlarna dahil edilmemekte fakat igücüne dahil olmayan nüfusun büyük bir ksmn oluturmaktadrlar. Bu durum dönemi için Uekil 1 de açkça görünmektedir. ekil 1:Cinsiyete Göre gücüne Dahil Olmayanlar 25,000 20,000 15,000 10,000 Kadn Erkek 5, Kaynak:TÜ!K

9 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Tablo 7: gücü Hanehalk* statistikleri Kurumsal olmayan sivil nüfus Kaynak:TÜ!K 15 ve daha yukar* ya7taki nüfus 7gücü stihdam edilenler Eksik istihdam 7siz 7gücüne Kat*lma Oran* 7sizlik Tar*m d*7* i7sizlik stihdam Eksik istihdam 7gücüne dahil olmayan nüfus ,284 33,746 19,391 17,755 1,281 1, ,448 34,571 19,964 18,223 1,298 1, ,580 35,711 20,552 19,030 1,485 1, ,694 37,155 21,005 19,209 1,418 1, ,798 38,260 21,355 19,561 1,648 1, ,756 39,236 20,568 18,679 1,686 1, ,736 40,322 21,831 20,026 1,975 1, ,864 41,455 22,567 20,912 1,523 1, ,019 42,512 23,003 21,548 1,539 1, ,154 43,553 22,724 21,082 1,543 1, ,290 44,550 23,949 22,334 1,420 1, ,422 45,554 23,222 21,507 2,479 1,

10 Türkiye de 1980 Sonras!sizlik-Büyüme!likisi ve!gücü Piyasasna Genel Bir Bak Dönemi Türkiye ekonomisi 2001 ylnda iddetli bir kriz geçirdi. Bu kriz sonucunda GSMH % 9.5 küçülürken isizliin dalgalanma spektrumu da % 7-8 den % 9-10 a çkt. Yaanan daralmann ardndan kendini toparlama sürecine giren Türkiye Ekonomisi sonraki yllarda yerli yabanc pek çok bilim insann artarak yüksek büyüme hzlarna ulat. Fakat ekonomideki bu parlak gelimeler isizlik rakamlarna yansmad. Tablo 8: GSMH Büyüme ve 7sizlik Oranlar* Büyüme (%) 7sizlik * 9.3** Kaynak:DPT * Tahmin ** Ocak-Eylül döneminde ortalama % 6.9 büyüyen Türkiye Ekonomisi nde ayn yllarda isizlik ortalama % 10.1 olarak gerçekleti döneminden farkl olarak yüksek büyüme daha yüksek bir isizlik oranyla beraber gerçekleti. Bunun sebeplerinin incelenmesi için büyümenin igücü piyasasndaki etkilerini incelemek yararl olacaktr. Bu balamda TÜ!K in yaynlad igücü hane halk istatistiklerine tekrar bavuracaz ve Sonras* Hane Halk* 7gücü statistikleri

11 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Tablo 9: Kurumsal Olmayan Sivil Nüfusun 7gücü Durumu Kurumsal olmayan sivil nüfus Kaynak: TÜ!K * Ocak-Eylül 15 ve yukar* ya7taki nüfus 7gücü stihdam edilenler Eksik istihdam 7gücüne kat*lma 7sizlik Tar*m d*7* i7sizlik Tablo 10: 7 Gücüne Dahil Olmayanlar*n Y*llara Göre 7gücüne Dahil Olmama Nedenleri 7 Aramay*p Çal*7maya Haz*r Olanlar stihdam Eksik istihdam 7gücüne dahil olmayan nüfus ,187 46,211 23,078 21,581 1, ,296 47,158 23,491 21,524 1, ,393 48,041 23,818 21,354 1, ,479 48,912 23,640 21,147 1, ,556 49,906 24,289 21, ,611 50,826 24,565 22, , ,606 51,668 24,776 22, , * 73,719 52,709 25,766 23, ,944 7 Gücüne Dahil Olmayanlar 7 Bulma Ümidi Olmayanlar Di:er Mevsimlik Çal*7anlar Ev 7leriyle Me7gul Olanlar Ö:renci Emekli Çal*7amaz Halde Di:er , , ,339 2,900 2,277 2,176 1, , ,363 3,024 2,455 2,256 1, , ,211 3,191 2,713 2,448 1, , ,578 3,458 2,982 2,471 1, , ,301 3,283 2,886 2,840 1, , , ,025 3,393 2,908 3,098 1, , , ,780 3,590 3,031 3,292 1, * 26, , ,570 3,500 3,275 3,208 2,460 Kaynak:TÜ!K *Ocak-Eylül

12 Türkiye de 1980 Sonras!sizlik-Büyüme!likisi ve!gücü Piyasasna Genel Bir Bak TÜ!K in yaynlad 2000 sonras hane halk igücü anketlerine göre 2000 ylnda 66 milyon olan nüfus 2007 ylnda 73 milyona çkmtr. Yine ayn yllarda 15 ve daha yukar yataki nüfus 46 milyondan 52 milyona çkmtr. Bununla beraber bu dönemde igücü rakam 23 milyondan 25 milyona yükselmi, istihdam edilenler ise 23 milyonda kalmtr. Bu durumda igücüne dahil olmayan nüfusun geliimine bakmak anlaml olacaktr.!gücüne dahil olmayan nüfus ise 26.9 milyona ulaarak Cumhuriyet tarihinin en yüksek rakamna ulamtr. Bu durumda TÜ!K in isizlik rakamlarnn hesaplanmasnda kullanlan anket yöntemini eletirmek gerekmektedir. Az önce yukarda bahsedilen gerekçelerle isiz kabul edebileceimiz büyük kitleler isizlik hesaplamalarna dahil edilmemektedir. Tablo 11: Geni7 Tan*ml* 7gücü ve 7sizlik Rakamlar* Kaynak: TÜ!K *Ocak-Eylül 7 Aramay*p Çal*7maya Haz*r Olanlar 7sizler +7 Aramay*p Çal*7maya Haz*r Olanlar 7gücü+7 Aramay*p Çal*7maya Haz*r Olanlar Yeni 7sizlik Oran* (%) ,139 2,636 24, ,060 3,027 24, ,020 3,484 24, ,438 24, ,223 3,721 25, ,714 4,233 26, ,087 4,533 26, * 1,741 4,146 27, TÜ!K in yaynlad ama igücüne dahil etmedii i aramayp çalmaya hazr bulunanlar rakamlarn igücü ve isizlik rakamlarna dahil ettiimizde ise daha gerçekçi sonuçlara ulamaktayz. Bu tanma göre igücü rakam 2007 yl Ocak-Eylül dönemi için 27.5 milyona çkarken isizlik oranlar da 2000 ylnda % 10 dan 2007 ylnda % 15 e çkmaktadr. Dier taraftan igücüne dahil olmayanlar arasnda en yüksek paya sahip olanlarn ev ileriyle megul olanlar olduu göze çarpmakta. Bu rakamn tamam da yine kadnlardan olumaktadr. Krda ücretsiz aile içisi konumunda olduu için isiz saylmayan kadnlar kente göç ettiklerinde ise kendilerine uygun i bulamadklarndan dolay ev ileriyle megul olmak zorunda kalmakta, dolaysyla da isiz saylmamaktadr. Bununla beraber kadnlarn igücü istatistiklerine dahil olmamas çalmadklar manasna gelmemektedir. Pek çok kadnn geçimlik ilerde kayt d çalt bilinen bir gerçektir. Bu son olgu Türkiye için çok önemlidir. Türkiye de eitimsiz kadnlarn bir ksm kente geldiklerinde igücü piyasas dnda kalmakta, çalmyor saylmaktadr. Oysa asl çalanlar bunlardr. Bunlarn bir ksm bakalarnn ev ilerinde çalmakta, buna ek olarak ev ilerinin büyük yükünü de üstlenmektedirler. Bunlardan bazlar, çok kstl olanaklaryla hem ailelerini beslemekte, hem de birçok sayda çocuk yetitirebilmektedirler. Esasnda bu analar, kadnlar Türkiye nin gerçek çalma kahramanlardr(bulutay, 2005:11).

13 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Tablo 12: Ya7 Grubu 7gücü statistikleri 7sizlik Tar*m d*7* i7sizlik * Kaynak:TÜ!K *Ocak-Eylül Genç nüfusun igücü piyasasndaki durumunu inceleyecek olursak ya grubunda isizlik rakamlarnn normal isizlik rakamlarndan yüksek çkmas Türkiye nin igücü piyasasyla ilgili önemli sorunlardan birinin de genç isizlii olduunu göstermektedir yllar ya gurubu isizlik ortalamas % 18.2 olurken ayn oran tarm dnda % 24.1 olarak gerçeklemitir. Bunun anlam kentte genç isizliinin tarm kesiminden daha fazla olmasdr. Krdan kente i bulma ümidiyle gelen genç nüfus kentte umduunu bulamamakta ve marjinalize olmaktadr. Bu da sosyolojik açdan titizlikle incelenmesi ve önlem alnmas gereken bir konudur. Burada akla genç nüfustaki isizliin eitim seviyesi düüklüünden kaynakland gelebilir. Bu durumu incelemek amacyla Tablo 13 e bakmak yararl olacaktr. Tablo 13: E:itim Seviyesine Göre 7sizlik Oranlar* Okur Yazar Olmayanlar Lise Alt* E:itimliler Lise Ve Dengi Meslek Yüksek Ö:retim * Kaynak:TÜ!K * Ocak-Eylül Neoklasik iktisat teorisine göre eitim seviyesi arttkça emein nitelii artaca için isizlik orannn dümesi gerekmektedir. Fakat Türkiye de okur yazar olmayanlardaki isizlik okur yazar olanlardan daha azdr. Yine yüksek öretim mezunlarnn isizlik oran lise alt eitimlilerin isizlik oranndan yüksektir. Lise ve dengi meslekteki isizlik oranysa yüksek öretimlilerin isizliinden yüksektir. Böylece isizlik Türkiye de daha çok eitimliler arasnda yaygndr. Bu durum Türkiye ile gelimi ülkelerin isizlii arasnda

14 Türkiye de 1980 Sonras!sizlik-Büyüme!likisi ve!gücü Piyasasna Genel Bir Bak temel bir farkllk noktasdr. Yüksek eitimlilerin ya grubundaki isizlik oran 2003 ylnda Türkiye de % 6.9, toplam OECD ülkelerinde %3.9 dur. Bütün bu analizlerden sonra Türkiye igücü piyasasnn ana sorunlarn u ekilde özetleyebiliriz(bulutay,2005:26):!sizlik oran kentlerde krsal yörelere göre daha yüksektir!sizlik tarm d alanlarda yüksektir!sizlik genç nüfusta youndur Yüksek okul ve fakülte düzeyindeki nüfusta isizlik oran yüksektir 4-Ücretler, Verimlilik, stihdam, Esneklik Türkiye ekonomisi 1980 den sonra da açk bir ekonomi modeli benimsedi. Bu modele göre d ticaretin önündeki engeller kaldrld. Bununla beraber gereken ihracat artn salayabilmek için iç talebin bastrlmas gerekti öncesi ithal ikameci dönemde yerli üretim için talep vazifesi gören ücretliler da açlmayla beraber yaratlacak ihraç fazlasnn kaynan oluturdular. Yani da açlmayla beraber ücretler bastrld. Bu iç talebin daralmas anlamna geliyordu. Bununla beraber ayn dönemde finansal liberalizasyonla beraber artan ihracat gelirleri yatrmlar yerine finansallamaya yöneldi. Bu durumda istihdam art snrl kald. Öte yandan sermaye gelirleri artmaya devam etti. Böylelikle yaratlan büyüme istihdam rakamlarna yansmad. Bu süreç günümüzde de tüm hzyla devam etmektedir. Son yllarn Türkiye sinde faiz büyük irketler için bir masraf kalemi deil önemli bir gelir öesidir(bulutay,2005:23). Dolaysyla döneminin büyümesinin neden istihdam rakamlarna yansmad, dahas 2002 den itibaren reel anlamda deerlenen döviz kuruna ramen ihracat artnn nereden kaynaklandnn tam olarak anlalabilmesi için ücretler, verimlilik ve istihdam arasndaki ilikinin incelenmesi gerekmektedir. ekil 2: Çal*7an Ki7i Ba7*na Verimlilik ve Ücretler verimlilik imalat sanayiinde reel ücretler Kaynak: Hazine

15 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye!malat sanayinde çalan kii bana verimlilik ve reel ücret ilikisine baktmzda 1999 dan itibaren verimliliin arttn, ücretlerin ise dütüünü gözlemlemekteyiz. Eer verimlilik art ücret artnn altnda kalyorsa bu durumda yaanan büyüme sermaye yönelimli emek tasarruflu bir büyüme olmaktadr. Bu tür bir büyüme ve sanayileme politikasnn istihdam rakamlar üzerinde olumsuz etkilerinin olaca açktr. Öte yandan ücretlerin dümesiyle istihdamn artmas neoklasik görüün temel önermelerindendir. Fakat son yllarda yaanan büyümenin böyle bir etki yaratmad aikardr. ekil 3: stihdam Üretkenlik li7kisi V V V V V V V V V V V V V V V V V V V "stihdam Endeksi (1) Employment ndex (1) Üretkenlik (3) Productivity (3) Kaynak: DPT Uekil 3 te dönemi istihdam ve üretkenlik arasndaki iliki görünmektedir aras nispeten beraber hareket eden istihdam ve üretkenlik arasndaki iliki 1998 den sonra giderek açlmaya balamtr den sonra istihdam art yavalarken üretkenlik art hz istihdam art hzndan daha fazla olmutur nin ilk çeyreine geldiimizde istihdam seviyesi hala 1988 in altndadr. Türkiye de isizliin yüksek olmasnn en büyük nedeninin esnek olmayan igücü piyasalar olduunu ileri süren görüler vardr. Burada aslnda igücü piyasasnn esnek olmasyla ilgili literatürde herkes tarafndan kabul edilmi belli bir tanm bulunmamaktadr. Bununla beraber esneklii savunan yaklamlarn hepsinin ortak noktasn i gücü piyasasyla ilgili mevzuatn çalanlar aleyhine yumuatlmasn önermek olduunu söyleyebiliriz. Esnek istihdam çalma biçimlerini part-time çalma, geçici süreli çalma, taeron çalma, evde parça ba çalma vb. ekillerde tanmlayabiliriz. Bu tür çalma biçimleri i güvencesinden yoksun olduu için aslnda istihdam rakamlarnda kalc iyilemelere yol açmazlar. Bununla beraber yine bu tür çalma biçimleri Türkiye de kayt d alanlarda zaten uygulanmaktadr ve bu ilerden elde edilen kazançlar çok düüktür. Yine bu tür çalma yasallasa bile çalanlarn salk primlerinin, eer olabilirlerse emeklilik sonras kdem tazminatnn nasl karlanaca konusunda ortak bir görü yoktur. Dolaysyla esneklii isizliin ortadan kalkmasnda tek çözümmü gibi davranmak pek gerçeklere uymamaktadr. Kuzey Avrupa ülkelerinde igücü piyasalar esnek olmad halde istihdam oranlar yüksek isizlik oranlar düüktür. Örnein!sveç te 2004 ylnda ya grubunda istihdamn nüfusa oran ve igücüne katlma oran ABD nin oranlarndan yüksektir(bulutay,2005:13). Neo-klasik teoride istihdam ile ücretler arasnda ters yönlü bir iliki öne sürülür. Buna göre, GOÜ lerde yapsal uyum ve istikrar

16 Türkiye de 1980 Sonras!sizlik-Büyüme!likisi ve!gücü Piyasasna Genel Bir Bak politikalar ile birlikte düürülen ücretlerin istihdamda beklenen artlar salayamamasnn nedeni olarak bu ülkelerin emek piyasalarnn kat olmasndan kaynakland belirtilmektedir. Ancak, Yentürk ün (1997) rapor ettii ülke çalmalar, gerek Türkiye gerekse GOÜ lerde emek piyasalarnn kat olduu görüünü desteklememektedir. GOÜ lerde baz yapsal özelliklerin de emek piyasalar esnek olsa da ücretler düerken istihdamn artmamasnn sebebi olaca saptanmaktadr(ar,2005:9). 5-Sonuç Devletin ulusal igücü piyasasn dier ulusal igücü piyasalarna göre küreselleme sürecine entegre etme uralar, daha yüksek verimlilikte daha düük ücret düzeyinde ve daha ar çalma koullarna rza gösterecek bir igücü arz oluturmalar ile egüdümlüdür. Devletlerin igücü piyasasn devaml karlatrmal üstünlükler temelinde yaplandrmaya yönelik giriimleri, yeniden üretilen düük ücret düzeylerini ve arlaan çalma koullarn ortaya çkarr. Bu igücü piyasalarn gelitirici bir etki yaratmaz. Aksine en düük standartlara sahip olan igücü piyasasna doru yaknlatrc bir süreç dourur (Uimek, 2005:3). Türkiye nin ticaret fazlas verdii emek-youn, kaynak temelli sektörlerde uluslararas rakipleri yine Türkiye ye benzer koullarda üretimin gerçekletii çevre ülkeleridir. Rekabet gücünü artrmak, birim emek maliyetlerinin aa çekilmesiyle gerçeklemektedir. Döviz kuru politikalarnn giderek devre d kald ve üretim teknolojisinde büyük farklarn olmad koullarda, birim emek maliyetlerinin dümesi, reel ücret ve istihdam hareketlerinin bastrlmas (igücü verimliliinin yükselmesi) ile mümkün olmaktadr. Sonuç olarak gelimekte olan ülkelerde üretim ve verim artlarna ramen çalanlarn reel kazançlar bask altnda kalmakta; ekonomik büyümeye paralel istihdam artlar gerçeklememekte; isizlik oranlar giderek artmaktadr(bsb, 2007:36). Böylesi olumsuz bir süreç yaayan Türkiye gibi ülkelerde isizlii azaltmak için çalma sürelerini ksaltmak gerekmektedir. Fransa haftada 35 çalma süresi ile küçümsenmeyecek bir oranda yeni bir istihdam olana yaratmtr. Bu yeni istihdam sahip olduu gelir ve tüketim düzeyi ile iç pazar beslemi, bunun sonucunda yatrmlar canlandrarak yeni i olanaklarna yol açmtr. Fransa bu yaklam ile yeni istihdam olana yaratamad sektörlerde hiç deilse yeni isizlikler yol açmamtr(akkaya, 2003). Türkiye de ise irketler yeni içi almaktansa daha yüksek fazla mesai ücretleri ödemek pahasna mevcut içilerini kullanmay daha avantajl olarak görmektedir. Örnein, 2004 te Türk imalat sektöründeki içiler haftada 52 yerine ortalama 45 saat çalm olsalard, içiye daha ihtiyaç olacakt(dünya Bankas, 2006:4).

17 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Kaynakça Aghion Philippe; Peter Howit, Growth And Unemployment, The Review of Economic Studies, Vol. 61, No. 3. (Jul., 1994), pp ,eriim tarihi: ; U% 3E2.0.CO%3B2-8 Akaya,Yüksel, Ekonomide Büyüme ve 7sizlik, Eriim Tarihi: Ar,Aydn (2005), Yapsal Uyum Sürecinde!gücü Piyasas Dinamikleri, DEÜ!!BF!ktisat Bölümü Çaltay Arn,Tülay (2003), Türkiye de Mali Küreselleme ve Mali Birikim!le Reel Birikimin Birbirinden Kopmas,içinde A.H.Köse ve di.(der.), ktisat Üzerine Yaz*lar Cilt 1,!letiim Yaynlar,!stanbul Bamsz Sosyal Bilimciler (2007), 2007!lkyaznda Dünya Ve Türkiye Ekonomisine Bak, Eriim Tarihi: Boratav, Korkut(2004); Türkiye ktisat Tarihi ,!mge Kitabevi, Ankara Bulutay, Tuncer; Türkiye de Yüksek Örenimlilerde!lendirme Ve!sizlik,(Aralk 2005), Türkiye Ekonomi Kurumu Tart*7ma Metni 2005/16,Eriim Tarihi: , Çeçen, Aydn; Suut Doruel; Fatma Doruel(1996); Türkiye de Ekonomik Büyüme Yap*sal Dönü7üm Ve Kriz, Ege Yaynlar,!stanbul Daveri, Francesco; Guido Tabellini; Unemployment, Growth And Taxation!n!ndustrial Countries, (November 1997), Eriim Tarihi: Dünya Bankas, Türkiye!gücü Piyasas Raporu Özet, Eriksson, Clas;!s There A Trade Off Between Employment And Growth?, Oxford Economic Papers, New Series, Vol. 49, No. 1. (Jan., 1997), pp , Eriim Tarihi: , 49%3A1% 3C77%3ATATBE%3E2.0.CO%3B2-N Gündem, Frat; Cari 7lemler Dengesi Ve Sermaye Hareketleri li7kisi:türkiye Örne:i (1991:1-2007:3), ADÜ!!BF Güncel Ekonomik Sorunlar Kongresi Hori,Katsuhiko; Economic Growth, Unemployment And Bussiness Cycles,(2006), nstitute of Economic Research Kyoto University, Eriim Tarihi: MF (2007), World Economic Outlook:Globalization and!nequality Onaran, Özlem (2002) 'Measuring Wage Flexibility: The Case Of Turkey Before And After Structural Adjustment', Applied Economics, 34:6, , EriimTarihi: , Saraçolu,Bedriye; Halit Suiçmez, Türkiye!malat Sanayinde Verimlilik, Teknolojik Gelime, Yapsal Özellikler Ve 2001 Krizi Sonras Reel Deimeler ( ) Sezgin, Selami; Jülide Yildirim, (2003) 'Mltary Expendture And Employment n Turkey', Defence and Peace Economics,14:2, , Eriim Tarihi: , Uimek, Birgül;!gücü Piyasalarnn Küresellemesi Ve Küresel!gücü Piyasasnda Ulusal!gücü Piyasalarnn Yeri, Eriim Tarihi: Taymaz, Erol; Halit Suiçmez; Türkiye de Verimlilik, Büyüme Ve Kriz,(Nisan 2005), Türkiye Ekonomi Kurumu Tart*7ma Metni 2005/4, Eriim Tarihi:

18 Türkiye de 1980 Sonras!sizlik-Büyüme!likisi ve!gücü Piyasasna Genel Bir Bak T.C.M.B (2002),Küreselle7menin Türkiye Ekonomisine Etkileri, Ankara Tokgöz, Erdinç (1999), Türkiye nin ktisadi Geli7me Tarihi,!maj Yaynevi,Ankara Touche Patrick,!s There A Growth Unemployment Trade Off? Department Of Econom*csD*scuss*on Paper Ser*es,(January 2001), University of Oxford, Eriim Tarihi: Tripier, Fabien, "The Dynamic Correlation Between Growth and Unemployment." Economics Bulletin, Vol. 5,No. 4 pp. 1[9, (2002), Eriim Tarihi: , Uysal, Yaar; Bölüüm!likileri Ve Bu!likilerin Düzenlenmesinde Etkili Olabilecek!ktisat Politiklarnn Deerlendirilmesi:Türkiye Örnei,Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:1, Say:2, 1999 Yeldan, Erinç (2004); Küreselle7me Sürecinde Türkiye Ekonomisi,!letiim Yaynlar,!stanbul Yüceol, Hüseyin Mualla (2006); Türkiye Ekonomisinde Büyüm Ve!sizlik Dinamikleri,ktisat 7letme ve Finans,Haziran,ss.81-95