Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Sayı: / 20 Aralık 2010 EKONOMİ NOTLARI. Kalite Artışları ve Enflasyon: Türkiye Örneği

Transkript

1 Türkye Cumhuryet Merkez Bankası Sayı: / 20 Aralık 2010 EKONOMİ NOTLARI Kalte Artışları ve Enflasyon: Türkye Örneğ Yavuz Arslan Evren Certoğlu Abstract: In ths study, average qualty growth and upward nflaton bas are estmated for a set of 51 goods by usng 6 waves of TURKSTAT Household Budget Surveys from 2003 to 2008 and consumer prces n Turkey. Usng nstrumental varables approach suggested by Bls and Klenow (2001), the annual average qualty growth for the tems n our sample over perod s estmated to be around 4 percent, of whch 2 percentage ponts have shown up as prce nflaton. Özet: Bu çalışmada, 2003 le 2008 yılları arasındak TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketler ve tüketc fyatları kullanılarak Türkye de 51 ürün çn ortalama kalte artışları ve enflasyon yanlılığı tahmn edlmektedr. Bls ve Klenow (2001) tarafından önerlen araç değşkenler yöntem kullanılarak elde edlen sonuçlara göre, seçlen dönem ve ürünler çn Türkye de yıllık ortalama kalte artışı yüzde 4 cvarındadır. Söz konusu ürünlerdek kalte artışından kaynaklanan ek fyat artışı se yaklaşık yüzde 2 puan olarak hesaplanmaktadır. 1) Grş: Bu çalışmanın amacı hanehalkının gelr düzeynn artmasına bağlı olarak daha kaltel tüketm malları satın almayı terch etmesnn tüketc fyatları enflasyonu üzerndek etksn araştırmaktır. Hanehalkının daha kaltel tüketm malları satın almayı terch etmes, özellkle yüksek büyüme sergleyen gelşmekte olan ülkelerde kalte değşmlernn fyat endekslerne yansıtılmasındak güçlükler nedenyle enflasyonun gerçekte olduğundan daha yüksek ölçülmesne neden olablmektedr. 1 Farklı ülkelerde, kalte artışlarının tüketc fyatları enflasyonu üzerndek etksnn kontrol edlmes çn çeştl yöntemler kullanılmaktadır. Örneğn, tüketc fyatları endeksnde yer alan ürünler çn sabt ağırlıklar kullanılması pasf br düzeltme sağlamaktadır. Ancak, hem endeks çndek ürünlern sürekl olarak değşmes hem de ürünlern kaltelernn artması kalte artışlarının tüketc fyatları enflasyon oranları üzerndek etksnn tümüyle kontrol edlmesn 1 Lteratürde tüketc fyatları enflasyon oranlarının ölçülmesnde karşılaşılan engeller arasında kalte yanlılığına ek olarak alışverş merkez yanlılığı, yen ürün yanlılığı ve kame yanlılığı tartışılmıştır. Daha ayrıntılı blg çn Yörükoğlu (2010) çalışmasına bakılablr. Ekonom Notları 1

2 Türkye Cumhuryet Merkez Bankası Sayı: / 20 Aralık 2010 engellemektedr. 2 Örneğn, Bls ve Klenow (2001) Amerka Brleşk Devletler ekonoms çn ölçülen tüketc fyatları enflasyon oranlarındak kalte yanlılığının kontrol edlemeyen kısmının yüzde 2,2 puan olduğunu göstermektedr. Flho ve Chamon (2008), Türkye gb gelşmekte olan ekonomler arasında yer alan Brezlya ve Mekska çn enflasyon sevyesndek kalte yanlılığının yaklaşık yüzde 3 puan olduğunu tahmn etmektedr. Bu notta, 51 ürün çn, Türkye ekonomsnde yılları arasında gözlenen kalte artışlarının enflasyon üzerndek etks TÜİK tarafından hazırlanan Hanehalkı Bütçe Anketler verler kullanılarak ncelenmektedr. 3 Söz konusu dönem, Türkye ekonoms çn k nedenden dolayı önemldr. İlk olarak, bu dönemde Türkye ekonoms hızlı br büyüme performansı serglemş ve kş başına düşen mll gelr yüksek br oranda artmıştır. İknc olarak, bu dönem çersnde Türkye Cumhuryet Merkez Bankası (TCMB) enflasyon hedeflemes poltkası uygulamasına geçmştr. Dğer br fadeyle, ncelenen dönemde artan hanehalkı gelr düzeynn daha kaltel tüketm malı satın alma eğlmn destekledğ, dolayısıyla hesaplanan enflasyon endekslernde kalte yanlılığının arttığı düşünüleblr. Söz konusu durum se, enflasyon hedeflemes uygulaması çerçevesnde Merkez Bankası nın hedeflern görel olarak daha yüksek belrlemesne neden olablr. 4 2) Model ve Ekonometrk Tahmnler: Bu çalışmada, Bls ve Klenow (2001) tarafından önerlen modelden ve ekonometrk tahmn yöntemlernden yararlanılmıştır. Söz konusu çalışmadak uygulamaya benzer br bçmde gözlem sayıları yeterl olan ve tahmn edlen kalte eğm katsayılarının statstksel olarak anlamlı olduğu 51 ürün seçlmştr. TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketler verlerne göre, bu 51 ürün dönem çn hanehalkı toplam gıda dışı tüketm harcamalarının yüzde 30,5 gb öneml br bölümünü oluşturmaktadır (Tablo 1). Bu çalışmada, hanehalkının gelr düzey yükseldğ zaman daha kaltel ve dolayısıyla daha pahalı tüketm malları satın almayı terch edeceğ varsayımı yapılmaktadır. Bu bağlamda, hanehalkı gelr düzey le hanehalkı tarafından satın alınan tüketm mallarının kaltes arasında güçlü br lşk olması gerekmektedr. Bu lşky gösteren kalte Engel eğrs, (1) numaralı denklemde sunulmaktadır: 5 ln + q, h, t = θ lnch, t σθ ln z, t v, h, t Bu denklemde, q tüketm malının kaltesn, c dayanıksız tüketm mallarına yönelk harcamaları, z tüketm malının kaltesne göre düzeltlmş fyatını, v hanehalkının tüketm (1) 2 Bu çalışmada daha kaltel dayanıklı tüketm mallarının temelde daha pahalı ürünler olduğu varsayılmaktadır. 3 TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketler brbrn zleyen yatay-kest anketler olarak tanımlanmaktadır. Ancak, aynı fertler ve haneler yıllar çnde zlemedkler çn hanehalkı bütçe anketlernn panel boyutu bulunmamaktadır. 4 Bakınız 2010 Yılında Para ve Kur Poltkası, 5 Hanehalkı gelr düzey le satın alınan dayanıklı tüketm mallarının kaltes arasındak lşky gösteren kalte Engel eğrsnn çıkarımı çn Bls ve Klenow (2001) le Arslan ve Certoğlu (2010) çalışmalarına bakınız. Ekonom Notları 2

3 Türkye Cumhuryet Merkez Bankası Sayı: / 20 Aralık 2010 mallarına yönelk terchlern belrleyen etkenler göstermektedr. Ayrıca, seçlen tüketm malını, h hanehalkını, t zamanı göstermektedr. Hanehalkı gelr düzey yerne br gösterge olarak hanehalkı dayanıksız tüketm malları harcamaları kullanılmıştır. Bu denklemde, hanehalkı tarafından satın alınan tüketm mallarının kaltes le dayanıksız tüketm malları çn yapılan harcamalar arasındak lşknn büyüklüğünü gösteren katsayı, θ, kalte eğm olarak tanımlanmaktadır. Hanehalkı gelr düzey arttıkça gelr esneklğ daha yüksek ürünlere olan talebn daha fazla olması ve söz konusu ürünlern fyat artışlarının daha hızlı olması beklenmektedr. Kalte eğmler, yukarıda sunulan (1) numaralı denklem le seçlen 51 ürün ve ncelenen dönem çn en küçük kareler yöntem kullanılarak ayrı ayrı tahmn edlmektedr. Ayrıca, ekonometrk tahmnlerde ale yapısı, çocuk sayısı, hane resnn yaşı ve cnsyet le yıl ve kır kukla değşkenler kontrol amaçlı olarak yer almaktadır (Tablo 1). Tablo 1 Seçlen Ürünlern Harcamalar İçndek Payları ve Kalte Eğmler Seçlen Ürünler Payı (%) (1) Kalte Eğm Seçlen Ürünler Payı (%) (1) Kalte Eğm Gym 0,117 0,328 * Yedek Parça 0,248 0,415 * Erkek Gys 2,415 0,857 * Telefon 0,691 0,405 * Kadın Gys 2,626 0,869 * Ses Kayıt Aletler 0,071 0,613 * Çocuk Gys 1,137 0,668 * Televzyon 0,536 0,325 * Dğer Gym 0,305 0,595 * Fotoğraf Maknes 0,098 0,292 * Erkek Ayakkabı 0,929 0,592 * Blgsayar 0,381 0,222 * Kadın Ayakkabı 0,754 0,774 * Resm Kayıt 0,056 0,561 * Çocuk Ayakkabı 0,400 0,555 * Müzk Aletler 0,014 0,876 * Konut Bakım Ürünler 0,993 0,662 * Oyunlar ve Hobler 0,143 0,944 * Moblya 2,061 0,500 * Spor Malzemeler 0,050 0,597 * Halılar 0,440 0,379 * Evcl Hayvanlarla İlgl Ürünler 0,037 0,726 * Ev ç Tekstl 0,987 0,641 * Eğlence 0,171 0,768 * Buzdolabı 0,581 0,194 * Snema 0,068 0,786 * Çamaşır Maknes 0,423 0,142 * Müze 0,003 0,851 * Fırınlar 0,172 0,269 * Ktap 0,279 0,610 * Klmalar 0,446 0,410 * Gazete 0,186 0,747 * Temzlk Ekpmanları 0,122 0,368 * Kırtasye 0,231 0,594 * Elektrkl Ev Aletler 0,196 0,171 * Lokanta 1,552 0,893 * Cam Eşyalar 0,311 0,510 * Kafe 0,809 0,440 * Sofra Takımı 0,063 0,445 * Dğer Kşsel Bakım Eşyaları 1,671 0,851 * Mutfak Gereçler 0,337 0,445 * Mücevher 1,099 0,782 * Küçük Aletler 0,192 0,448 * Bavul 0,172 0,609 * Bakım Ürünler 1,567 0,598 * Dğer Kşsel Eşyalar 0,118 0,664 * Tedav Aletler 0,171 0,555 * Sağlık Sgortası 0,057 0,281 * Yen Otomobl 3,659 0,280 * Ulaşım Sgortası 0,301 0,360 * Bsklet 0,071 0,381 * Toplam 30,517 (1) Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketler verlernden yararlanılarak yazarlar tarafından hesaplanmıştır. (2) Seçlen ürünlern gıda harcamaları dışarıda bırakıldıktan sonra hanehalkı toplam tüketm harcamaları çndek paylarını göstermektedr. (3) Tabloda * şaret, tahmn edlen katsayıların yüzde 1 düzeynde anlamlı olduğu durumları göstermektedr. Tüketm malının brm fyatı, x, kaltesnn, q, ve kaltesne göre düzeltlmş fyatının, z, br fonksyonudur. Buna bağlı olarak, her tüketm malı çn brm fyat artış oranları, Δ x, kalte artışlarının, Δ q, ve kalteye göre düzeltlmş fyat artış oranlarının, Δ z, toplamından oluşur: Ekonom Notları 3

4 Türkye Cumhuryet Merkez Bankası Sayı: / 20 Aralık 2010 Δx = Δq + Δz (2) Δ p le gösterlen mal grubu fyat artış oranı, bu mal grubunun göre düzeltlmş fyatlarındak artış, Δ z, le kalte artışlarının kontrol edlemeyen kısmının, μ Δq, toplamından oluşur. Her br mal grubu fyat artışının kalte yanlılığı neden le gerçekte olduğundan ne kadar farklı ölçüldüğü, (3) numaralı denklemde yer alan, μ parametres le gösterlmektedr. Δp = Δz + μδq (3) Öte yandan, (2) numaralı denklemde kalte artışları sağ tarafta yalnız bırakılır ve eştlğn sol tarafta kalan kısmı (3) numaralı denklemde kalte artışları yerne yazılırsa, tüketm malının çn fyat artış oranı le aynı mal çn brm fyat artış oranı arasındak lşky gösteren (4) numaralı denkleme ulaşılmaktadır. Δp = μδx + 1 ( μ) Δz Brm fyat düzeylern hesaplamak çn, öncelkle TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketler verler kullanılarak seçlen 51 ürün ve her yıl çn hanehalkı tarafından yapılan ortalama harcama mktarları bulunmaktadır. Hanehalkı tarafından yapılan yıllık ortalama harcama mktarları seçlen 51 ürün dışarıda bırakılarak hesaplanan o yıla at tüketc fyatları endeks le bölünmektedr. 6 Brm fyat artış oranları se seçlen 51 ürün ve ncelenen dönem çn harcamaların yıllık ortalama yüzde değşmler alınarak hesaplanmaktadır. Tüketc fyatları enflasyon oranlarını hesaplamak çn lk olarak seçlen 51 ürünün yıllık ortalama fyat düzeyler bulunmaktadır. Benzer bçmde, hesaplanan fyat düzeyler seçlen 51 ürün dışarıda bırakılarak hazırlanan o yıla at tüketc fyatları endeks le bölünmektedr. Daha sonra ncelenen dönem çn fyat düzeylernn yıllık ortalama yüzde değşmler alınarak tüketc fyatları enflasyon oranları elde edlmektedr. Yukarıda gösterlen (1) numaralı denklemn zamana göre değşm alınırsa, aşağıda sunulan (5) numaralı denkleme ulaşılmaktadır. Bu denklem, tüketm mallarının kalte artışları, Δ q, le dayanıksız tüketm mallarına yönelk harcamaların büyümes, Δ c, arasındak lşknn tüketm mallarının kalte eğmlerne, θ, bağlı olduğunu göstermektedr. Δq = θ Δc σθ Δz + Δv Ayrıca, (5) numaralı denklem (2) numaralı denklemn çne yerleştrerek elde edlen (6) numaralı denklem, brm fyat artış oranları le dayanıksız tüketm mallarına yönelk harcamaların artış oranı arasındak lşknn kalte eğmlerne bağlı olduğunu göstermektedr: (4) (5) 6 Bu çalışmada, dayanıksız tüketm malları çn hesaplanan tüketc fyatları endeks numerk değer olarak kabul edlmştr. Ekonom Notları 4

5 Türkye Cumhuryet Merkez Bankası Sayı: / 20 Aralık 2010 Δx = θ Δc + 1 ( σθ ) Δz + Δv (6) Tüketc fyatları enflasyon oranları le brm fyat artış oranları arasındak lşk araç değşkenler yöntem kullanılarak tahmn edlmektedr. Bu nedenle, öncelkle brm fyat artış oranları çn araç değşken olarak kullanılan kalte eğmler tahmn edlmektedr. Seçlen 51 ürün ve ncelenen dönem çn hesaplanan brm fyat artış oranları le tahmn edlen kalte eğmler arasında doğrudan ve anlamlı br lşk olduğu aşağıda sunulan Grafk 1 den görülmektedr. Grafk 1. Brm Fyat Artış Oranları ve Kalte Eğmler 0,20 0,10 Brm Fyat Artış Oranları 0,00-0,10-0,20-0,30-0,40 0,00 0,20 0,40 0,60 0,80 1,00 Kalte Eğmler Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketler verlernden yararlanılarak yazarlar tarafından hesaplanmıştır. Ayrıca, kalte eğmler le tüketc fyatları enflasyon oranları arasında doğru yönlü ve güçlü br lşk olduğu aşağıda sunulan Grafk 2 den görüleblmektedr. Bu durum, dğer ülke deneymlerne paralel olarak ülkemzde de, tüketc fyatları enflasyon oranları hesaplanırken daha kaltel tüketm mallarına yönelk talep artışlarından kaynaklanan kalte yanlılığının tümüyle kontrol edlemedğne şaret etmektedr. Grafk 2. Tüketc Fyatları Enflasyon ve Oranları Kalte Eğmler Tüketc Fyatları Enflasyon Oranları Kalte Eğmler Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketler verlernden yararlanılarak yazarlar tarafından hesaplanmıştır. Ekonom Notları 5

6 Türkye Cumhuryet Merkez Bankası Sayı: / 20 Aralık 2010 Tüketc fyatları enflasyon oranları le brm fyat artış oranları arasında doğru yönlü ve güçlü br lşk olduğu aşağıda sunulan Grafk 3 ten görüleblmektedr. Ayrıca, tüketc fyatları enflasyon oranları le brm fyat artış oranları arasındak korelasyon katsayısı yüzde 53,1 olarak ölçülmüştür. Grafk 3. Tüketc Fyatları Enflasyon Oranları ve Brm Fyat Artış Oranları Tüketc Fyatları Enflasyon Oranları Brm Fy at Artış Oranları Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketler verlernden yararlanılarak yazarlar tarafından hesaplanmıştır. Tüketc fyatları enflasyon oranlarının ne kadar doğru ölçüldüğünü bulablmek çn yukarıda sunulan (4) numaralı denklem araç değşkenler yöntem le tahmn edlmektedr. Bu denklemde, Δ x le gösterlen brm fyat artış oranlarının önünde yer alan μ parametres kalte yanlılığını gösterrken gerçek enflasyon oranlarını çeren ( 1 μ) Δz fades se hata term olarak kabul edlmektedr. Tüketc fyatları enflasyon oranları, Δ p, brm fyat artış oranları le açıklanmaya çalışılmaktadır. Brm fyat artış oranları çn araç değşken olarak θ le gösterlen kalte eğmler kullanılmaktadır. Sonuçlar, dönem ve seçlen 51 ürün çn kalte yanlılığını gösteren μ parametresnn yüzde 52,3 olarak tahmn edldğn göstermektedr. 7 Söz konusu ürünler çn, tüketc fyatları enflasyon oranları le hanehalkı bütçe anketlernden elde edlen brm fyatlar artış oranları arasında yüzde 1,85 puanlık br fark olduğu görülmüştür. Bu fark, tüketc fyatları enflasyon oranları üzerndek kalte büyümes kaynaklı fyat artışlarının kontrol edleblen kısmını oluşturmaktadır. Öte yandan, aynı ürün grubu ve dönem çn toplam kalte büyümes oranı se yüzde 3,88 olarak hesaplanmıştır. Bu sonuçlardan yararlanarak, seçlen 51 ürün ve ncelenen dönem çn tüketc fyatları enflasyon oranının yıllık ortalama yüzde 2,03 puan yanlı hesaplandığı tahmn edlmektedr. 7 Ekonometrk tahmnler hanehalkı tüketm harcamaları çnde yüksek br paya sahp olan yen otomobl kategors dışarıda bırakılarak yapıldığında çok yakın sonuçlar elde edlmştr. Ekonom Notları 6

7 Türkye Cumhuryet Merkez Bankası Sayı: / 20 Aralık 2010 Bu çalışmada kullanılan ürünlern TÜFE sepet çndek payının ncelenen dönemde yaklaşık olarak yüzde 28 olduğu göz önünde bulundurulduğunda, ncelenen ürünler çn ölçülen yüzde 2,03 puanlık kalte yanlılığının TÜFE ye yansımasının yüzde 0,57 puan olduğu tahmn edlmektedr. Öte yandan, çalışmada ver yeterszlğ neden le ncelenememesne karşın, TÜFE nn dğer alt kalemlernde de benzer bçmde kalte yanlılığının olduğu düşünülmektedr. Örneğn, gıda, sağlık ve eğtm alt kalemler çn tüketcler gelr ve servet düzeyler arttıkça, aynı grupta yer alan daha kaltel ürünlere yöneleblrler. Bu yönelm, söz konusu alt kalemlern enflasyon oranlarının ölçümünde kalte yanlılığı oluşturablr. Bu nedenle, hesaplanan yüzde 0,57 puanlık kalte yanlılığı TÜFE çn br alt sınır olarak düşünüleblr. 3) Sonuç: Özellkle, yüksek büyüme performansı sergleyen gelşmekte olan ekonomlerde, hanehalkının gelr düzeynn artmasına bağlı olarak daha kaltel tüketm malları satın alma eğlm artmaktadır. Hanehalkının daha kaltel tüketm malları satın almayı terch etmes se kalte değşmlernn fyat endekslerne yansıtılmasındak güçlükler nedenyle enflasyonun gerçekte olduğundan daha yüksek ölçülmesne neden olablmektedr. Bu çerçevede, TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketler verler kullanılarak seçlen 51 ürün ve ncelenen dönem çn kalte Engel eğrs denklemler tahmn edlmştr. Bulgular, brm fyat artış oranlarının daha yüksek kalte eğmne sahp ürünler çn daha hızlı olduğunu göstermştr. Ayrıca, tüketc fyatları enflasyon oranlarının daha yüksek kalte eğmne sahp ürünler çn daha hızlı olduğu gözlenmştr. Bu durum, dğer gelşmekte olan ülke deneymlerne benzer şeklde, kalte değşm kaynaklı fyat hareketlernn bütünüyle fyat endekslerne yansıtılamadığına şaret etmektedr. Ancak, uygulanan yöntem le her br ürün çn kalte yanlılığının ayrı ayrı tahmn edlmes mümkün olmamaktadır. Bu nedenle, seçlen ürünler ve ncelenen dönem çn yıllık ortalama kalte yanlılığı tahmnler verleblmektedr. Öte yandan, hanehalkı terchlern ve demografk yapılarını çeren daha ayrıntılı tüketm harcamaları verler le daha kapsamlı çalışmalar yapılableceğ ve sonuçların çeştlendrlebleceğ hatırlatılmalıdır. Ekonom Notları 7

8 Türkye Cumhuryet Merkez Bankası Sayı: / 20 Aralık 2010 Kaynakça Arslan, Yavuz and Certoğlu, Evren (2010), Qualty Growth versus Inflaton n Turkey, TCMB Çalışma Teblğ, yayımlanma aşamasında. Bls, Mark and Klenow, Peter (2001), Quantfyng Qualty Growth, Amercan Economc Revew, 91 (4), pp Costa, Dora (2001), Estmatng Real Income n the Unted States from 1888 to 1994: Correctng CPI Bas Usng Engel Curves, Journal of Poltcal Economy, 109 (6), pp Flho, Carvalho and Chamon, Marcos (2008), The Myth of Post-Reform Income Stagnaton: Evdence from Brazl and Mexco, IMF Workng Paper, No. 08/197. Hausman, Jerry (2003), Sources of Bas and Solutons to Bas n the Consumer Prce Index, Journal of Economc Perspectves, 17 (2), pp Hamlton, Bruce W. (2001), Usng Engel s Law to Estmate CPI Bas, Amercan Economc Revew, 91 (3), pp Moulton, Brent R. and Moses, Karn E. (1997), Addressng the Qualty Change Issue n the Consumer Prce Index, Brookngs Papers on Economc Actvty, 1997 (1), pp Öğünç, Feth (2009), Dayanıklı Tüketm Malı Fyat Dnamkler (Prce Dynamcs of Durable Consumpton Goods), CBRT Workng Paper, No.09/08. TCMB (2009), 2010 Yılında Para ve Kur Poltkası Türkye İstatstk Kurumu, Hanehalkı Bütçe Anketler, Yörükoğlu, Mehmet (2010), Dffcultes n nflaton measurement and monetary polcy n emergng market economes, BIS Paper No 49. Ekonom Notları, ekonomk gelşmelere dar tartışmalara zamanlı br katkıda bulunmak ve TCMB bünyesnde Türkye ekonoms ve para poltkası üzerne yapılan çalışmaların sonuçlarını kamuoyuyla paylaşmak amacıyla hazırlanan br yayındır. Burada sunulan görüşler tamamıyla yazarlara attr, dolayısıyla TCMB nn ya da çalışanlarının görüşlern temsl etmeyeblr. Bu ser Yusuf Soner Başkaya ve Adnan Eken n edtörlüğünde yayımlanmaktadır. Burada yer alan metnn tamamının başka br yerde yayımlanablmes çn TCMB den yazılı zn alınması gerekmektedr. Görüş ve önerler çn: Edtör, Ekonom Notları, TCMB İdare Merkez, İstklal Cad, No: 10, Kat:15, 06100, Ulus/Ankara/Türkye. E-mal: ekonom.notlar@tcmb.gov.tr Ekonom Notları 8