NİKSAR EKOLOJİK KOŞULLARINDA BAZI YERLİ VE YABANCI CEVİZ ÇEŞİTLERİNİN ADAPTASYON YETENEKLERİNİN BELİRLENMESİ. Berk ÜNAL

Transkript

1 NİKSAR EKOLOJİK KOŞULLARINDA BAZI YERLİ VE YABANCI CEVİZ ÇEŞİTLERİNİN ADAPTASYON YETENEKLERİNİN BELİRLENMESİ Berk ÜNAL Yüksek Lisans Tezi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Prof. Dr. Yaşar AKÇA 2011 Her Hakkı Saklıdır

2 T.C. GAZĠOSMANPAġA ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ BAHÇE BĠTKĠLERĠ ANABĠLĠM DALI YÜKSEK LĠSANS TEZĠ NĠKSAR EKOLOJĠK KOġULLARINDA BAZI YERLĠ VE YABANCI CEVĠZ ÇEġĠTLERĠNĠN ADAPTASYON YETENEKLERĠNĠN BELĠRLENMESĠ Berk ÜNAL TOKAT 2011 Her Hakkı Saklıdır

3

4 TEZ BEYANI Tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, baģkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, tezin içerdiği yenilik ve sonuçların baģka bir yerden alınmadığını, kullanılan verilerde herhangi bir tahribat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya baģka bir üniversitedeki tez çalıģması olarak sunulmadığını beyan ederim. Berk ÜNAL

5 i ÖZET Yüksek Lisans Tezi Niksar Ekolojik Koşullarında Bazı Yerli ve Yabancı Ceviz Çeşitlerinin Adaptasyon Yeteneklerinin Belirlenmesi Berk ÜNAL Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Yaşar AKÇA Bu araģtırma Tokat Ġli Niksar ilçesinde yerli çeģitlerden Kaman 1, MaraĢ 12, MaraĢ 18, ġen1, ġen 2 ve ġebin çeģitleri ile yabancı çeģitlerden; Chandler, Fernette, Fernor, Howard, Midland ve Pedro çeģitlerinin adaptasyon yeteneklerini belirlemek amacıyla yılları arasında yürütülmüģtür. AraĢtırmada çeģitlerin morfolojik ve fenolojik özellikleri ile antraknoz ve don zararından etkilenme durumları incelenmiģtir. AraĢtırmada yerli ceviz çeģitlerinin tamamı yabancı ceviz çeģitlerine göre erken yapraklanmıģtır. En geç yapraklanan çeģitler Chandler, Fernor, Fernette olarak gözlemlenmiģtir. Ġncelenen çeģitlerden Howard, MaraĢ 12, MaraĢ 18, ġebin ve ġen 2 de don zararı %9 - %33 arasında belirlenmiģtir. En erken yaprak dökümü Fernette ve Fernor çeģitlerinde görülürken, en geç yaprak dökümü olan çeģitler ise Chandler, Midland ve Pedro çeģitleri olarak gözlemlenmiģtir. Ġncelenen çeģitlerin dikogami tipleri, Chandler, Howard, Kaman 1, Midland, Pedro, ġebin, ġen 1 ve MaraĢ 18 çeģitlerinde protandry; Fernette, Fernor ve ġen 2 çeģitlerinde ise protogeny gözlemlenmiģtir. Antraknoz hastalığı belirtisi görülmeyen çeģitler Fernette, Fernor ve MaraĢ 12 olup, en fazla zararlanan çeģit Kaman 1 çeģididir. 2010, 48 sayfa Anahtar Kelimeler: Ceviz, ÇeĢit, Adaptasyon, Verim, Islah, Niksar bölgesi

6 ii ABSTRACT MS Thesis Determination of Adaptation Capabilities of Some Domestic and Foreign Walnut Cultivars in Niksar Province Ecological Conditions Berk ÜNAL Gaziosmanpaşa University Graduate School of Natural and Applied Science Department of Horticulture Supervisor: Prof. Dr. Yaşar AKÇA The experiment was carried out to determine the adapation capability of Kaman 1, MaraĢ 12, MaraĢ 18, ġen1, ġen 2, ġebin, Chandler, Fernette, Fernor, Howard, Midland and Pedro walnut cultivars in Niksar ecological condition between 2009 to In the experiment was investigated that cultivars being affected by damage of freeze, tolerance of antrachnose with characteristics of morphological and phenological. In the study, all of the local walnut cultivars more earlier leafing than foreign walnut cultivars. The latest leafing cultivars were observed as Chandler, Fernor and Fernette. At inspected cultivars, which cultivars are Howard, MaraĢ -12, MaraĢ -18, ġebin and ġen 2, were determined freeze damage between 9% to 33%. The earliest leaf falling cultivars were observed as Fernette and Fernor. The latest leaf falling cultivars were observed as Chandler, Midland and also Pedro. In additon, their dichogamy types were protandrous for seven cultivars (Chandler,Howard, Kaman 1, Midland, Pedro, ġebin, ġen 1 and MaraĢ 12) and protogynous for three cultivars (Fernette, Fernor and ġen 2). Some walnut cultivars (Fernette, Fernor and MaraĢ 12) were not observed Anthracnose while Kaman 1 was damaged from Anthracnose at most. 2010, 48 pages Key words: Juglans regia, Walnut, Cultivar, Adaptation, Yield, Breeding, Niksar ecological province

7 iii ÖNSÖZ Bu tezi hazırlamamda bilgilerini ve emeğini esirgemeyen Sayın hocam Prof. Dr. YaĢar AKÇA ya, tezimin oluģması ve tamamlanması sırasında beni destekleyip emeği geçenlere ve her düģüncemde benim arkamda durarak her zaman destek olan hayatımın en önemli değeri olan aileme teģekkürü bir borç bilirim. Bu tez TUBĠTAK tarafından KAMAG 106 G 152 no lu proje kapsamında desteklenmiģtir. Berk ÜNAL Ocak, 2011

8 iv İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... Ġ ABSTRACT... ii ÖNSÖZ... iii SĠMGE VE KISALTMALAR DĠZĠNĠ... v ġekġller DĠZĠNĠ. vi ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ... vii 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Yöntem ÇeĢitlerin Adaptasyon Yeteneklerinin Belirlenmesinde Dikkate Alınacak Kriterler Morfolojik Özellikler Bir Yıllık Sürgünlerin Rengi Yaprakçık ġekilleri Anaç Çapı (mm) Gövde Çapı (mm) Fenolojik Özellikler Tomurcuk Patlama Tarihi Yapraklanma Tarihi Erkek çiçeklenme tarihleri ve ortalama erkek çiçek sayısı DiĢi çiçeklenme tarihleri ve ortalama diģi çiçek sayısı Dikogami Tipi Yaprak Döküm Tarihleri Antraknoz Don Zararının Belirlenmesi BULGULAR ve TARTIŞMA Morfolojik Özellikler Bir Yıllık Sürgünlerin Rengi Yaprakçık ġekilleri Anaç Çapı (mm) Gövde Çapı (mm) Fenolojik Özellikler Tomurcuk Patlama Tarihi Yapraklanma Tarihi Erkek çiçeklenme tarihleri ve ortalama erkek çiçek sayısı DiĢi çiçeklenme tarihleri ve ortalama diģi çiçek sayısı Dikogami Tipi Yaprak Döküm Tarihleri Antraknoz Don Zararının Belirlenmesi SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ 48

9 v SİMGE ve KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler Açıklama cm Santimetre Ha Hektar m Metre mm Milimetre $ Dolar Kısaltmalar AGM FAO KAMAG TUBİTAK TUİK UPOV Açıklama Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüğü Food and Agriculture Organization Kamu AraĢtırmaları Grubu Türkiye Bilimsel ve Teknolojik AraĢtırma Kurumu Türkiye Ġstatistik Kurumu International Union for the Protection of New Varieties of Plant

10 vi Şekil ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa ġekil 1.1. ġekil 1.2. ġekil 1.3. ġekil 1.4. Dünya toplam ceviz üretimi ve ceviz üretimi yapan ilk dört ülkenin yıllara göre üretim değerleri (ton)... Ceviz üretimi yapan önemli ülkelerin dünya üretimindeki payları (%).. Dünya ceviz üretiminde ilk dört sırayı alan ülkelerin ithalat değerleri (1000$) Dünya ceviz üretiminde ilk dört sırayı alan ülkelerin ihracat değerleri (1000$) ġekil 3.1. Fernor çeģidinin tomurcuk patlaması 13 ġekil 3.2. Dikogami Tipi ġekil 4.1. Yaprakçıkların dar eliptik, eliptik ve yayvan eliptik Ģekillerinden bir 18 görünüm... ġekil 4.2. Kumpas yardımı ile anaç çapı ve gövde çapı ölçümleri ġekil 4.3. Fernor çeģidinin tomurcuk patlaması 22 ġekil 4.4. ġekil 4.5. ġekil 4.6. ġekil 4.7. ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı tomurcuk patlama tarihlerinin zaman çizelgesinde gösterimi... ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı yapraklanma tarihlerinin zaman çizelgesinde gösterimi... AraĢtırma bahçesindeki çeģitlerin 2009 yılı yapraklanma durumları ( ).. AraĢtırma bahçesindeki çeģitlerin 2010 yılı yapraklanma durumları ( ).. ġekil yılı diģi çiçek sayısı.. 30 ġekil yılı diģi çiçeklerin dağılımı.. 31 ġekil ġekil yılı erkek çiçek ve diģi çiçek oluģum tarihlerinin zaman çizelgesinde gösterimi... AraĢtırma bahçesindeki çeģitlerin 2009 ve 2010 yılı yaprak döküm tarihleri.. ġekil AraĢtırma bahçesindeki çeģitlerin 2009 yılı yaprak döküm durumlarından genel görünüm... ġekil AraĢtırma bahçesindeki çeģitlerin 2010 yılı yaprak döküm durumlarından genel görünüm... ġekil AraĢtırma bahçesindeki çeģitlerin antraknoz skala değerleri 39 ġekil MaraĢ 18 çeģidinde oluģan doz zararından bir görünüm ġekil Türkiye de illerin ilkbahar geç donları ortalama tarihleri ġekil Türkiye de illerin ortalama ilkbahar geç donları yaģadığı gün sayısı

11 vii ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Çizelge 1.1 Çevre ve Orman Bakanlığı fidanlıklarında üretilen ceviz fidanlarının sayısı ve çeģitleri... 4 Çizelge 3.1. Niksar lokasyonunda bulunan yerli ve yabancı ceviz çeģitlerinin önemli özellikleri Çizelge 3.2. Cevizde antraknoz hastalığında yaprakçık için değerlendirme skalası. 16 Çizelge 4.1. ÇeĢitlerin bir yıllık sürgünlerinin rengi Çizelge 4.2. ÇeĢitlerin yaprakçık Ģekilleri.. 18 Çizelge 4.3. ÇeĢitlerin yıllara göre ortalama anaç çapı uzunlukları (mm) Çizelge 4.4. ÇeĢitlerin yıllara göre ortalama gövde çapı uzunlukları (mm) Çizelge 4.5. ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı tomurcuk patlama tarihleri ve sınıflandırılması 21 Çizelge 4.6. ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı yapraklanma tarihleri ve sınıflandırılması Çizelge 4.7. ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı erkek çiçeklenme tarihleri ve ortalama erkek çiçek sayıları Çizelge 4.8. ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı diģi çiçeklenme tarihleri ve ortalama diģi çiçek sayıları 30 Çizelge 4.9. ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı erkek ve diģi çiçek oluģum tarihleri. 32 Çizelge ÇeĢitlerin 2008 ve 2009 yılı yaprak döküm tarihleri ve tarihlere göre sınıflandırma.. 34 Çizelge ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı antraknoz hastalığı skala değerleri Çizelge AraĢtırmanın yürütüldüğü yıllar arasında gözlemlenen ilkbahar geç donları ve en düģük minimum sıcaklık değerleri... Çizelge ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı don zararları ve don zararı yüzdeleri (%). 41 Sayfa 40

12 1. GİRİŞ Ceviz Juglandales takımının, Juglandaceae familyasının, Juglans cinsine ait olup; bu cins içinde günümüzde özellikleri tespit edilen on sekiz türden en önemlisi Juglans regia dır. Ceviz; yabani formda Amerika nın doğu ve güney kıyılarında, And Dağlarında, Büyük ve Küçük Antillere, Japonya, Çin, Hindistan, Güney Asya da ve Güney ve Orta Avrupa ya kadar geniģ bir bölgede yetiģtirilmektedir (Akça, 2005). Anadolu da meyvecilik kültürü çok eski tarihlere uzanır. Bu kültürel çeģitliliğin oluģmasında Türkiye nin ekolojik Ģartlarının bahçe bitkileri yetiģtiriciliğine uygun olması, Anadolu nun tarihte birçok medeniyeti barındırmıģ olması ve Türkiye nin göç yollarında bulunmasının etkileri vardır. Bu çeģitlilik ile Türkiye cevizin de anavatanı arasında bulunmaktadır (Ağaoğlu ve ark., 1997). Dünya ceviz üretim değerleri ġekil 1.1. ve ġekil 1.2 de sunulmuģtur. Dünya da toplam ha alanda ton ceviz üretimi yapılmaktadır (Anonim, 2009). Türkiye ise cevizin anavatanlarından biri olmasına rağmen 2009 yılı TUĠK verilerine bakıldığında ha alanda bulunan adet ağaç varlığıyla önemli bir potansiyele sahip iken; tonluk üretimle, üretim ve ihracatta istenilen yerde değildir (Anonim, 2010 a) DÜNYA ÇĠN ABD TÜRKĠYE ĠRAN ġekil 1.1. Dünya toplam ceviz üretimi ve ceviz üretimi yapan ilk dört ülkenin yıllara göre üretim değerleri (ton)

13 2 7% 27% 8% 17% 41% ÇĠN ABD TÜRKĠYE ĠRAN DĠĞER ġekil 1.2. Ceviz üretimi yapan önemli ülkelerin dünya üretimindeki payları 2007 yılı dünya toplam iç ceviz ithalatı bin $, kabuklu meyve ithalatı bin $ iken, Türkiye iç ceviz ithalat değeri bin $, kabuklu ceviz ithalat değeri ise bin $ dır yılı dünya toplam iç ceviz ihracat değeri bin $, kabuklu ceviz ihracat değeri bin $ dır. Türkiye iç ceviz ihracat değeri bin $ olmasına rağmen kabuklu ceviz ihracatı yapılmamaktadır (ġekil 1.3, ġekil 1.4) (Anonim, 2007).

14 Kabuklu Ceviz Ġç Ceviz Kabuklu Ceviz Ġç Ceviz Kabuklu Ceviz Ġç Ceviz İhracat Miktarı (1000$) İthalat Miktarı (1000$) ÇĠN ABD TÜRKĠYE ĠRAN 0 Kabuklu Ceviz Ġç Ceviz Kabuklu Ceviz Ġç Ceviz Kabuklu Ceviz Ġç Ceviz 2005 Yılı 2006 Yılı 2007 Yılı ġekil 1.3. Dünya ceviz üretiminde ilk dört sırayı alan ülkelerin ithalat değerleri ÇĠN ABD 2005 Yılı 2006 Yılı 2007 Yılı TÜRKĠYE ĠRAN ġekil 1.4. Dünya ceviz üretiminde ilk dört sırayı alan ülkelerin ihracat değerleri

15 4 Ülkemiz önemli bir ceviz ağacı varlığına sahip olmasına rağmen, bölgelere adapte olabilecek çeģitlerin belirlenmemesi, standart, kaliteli ve dünya pazarlarında rekabet gücü yüksek bir üretimin gerçekleģmemesine neden olmaktadır. Ülkemizdeki ceviz fidanlarının çoğunun çeģidinin belirsiz olduğuna bir kanıt olarak Çevre ve Orman Bakanlığı nın verileri gösterilebilir yılı Eylül ayından itibaren Çevre ve Orman Bakanlığı fidanlıklarında bulunan ceviz fidanlarının adedinin çeģidi belli değildir (Anonim, 2010 b). Çizelge 1.1. Çevre ve Orman Bakanlığı fidanlıklarında üretilen ceviz fidanlarının sayısı ve çeģitleri Ceviz Çeşidi Üretim Miktarı (adet) Toplam aģılı ceviz (Bilecik) 243 Toplam aģılı ceviz (Kaman) 256 Toplam aģılı ceviz (ġebin) 250 Toplam aģılı ceviz (Yalova-1) 289 Toplam aģılı ceviz (Yalova-4) 336 Toplam ceviz (Ġsimsiz) Toplam ceviz (Amerikan) 480 Toplam ceviz (aģılı) Toplam ceviz (Pikan) Fidanlıkların toplam fidan üretimi Ülkemizde farklı ekolojik koģullara adaptasyon yetenekleri belirlenmiģ çeģitlerin kullanım yoğunluğu oldukça düģüktür. ÇeĢitlerin bölgeye adaptasyon yeteneklerinin araģtırılması için çeģitlerin farklı bölgelerde gösterdiği morfolojik, fenolojik ve pomolojik özelliklerinin belirlenmesi önemlidir. Niksar ilçesinin ekolojik yapısı, kaliteli ve verimli ceviz üretimine çok uygun bir yapıda olmasına rağmen bu bölgede uygun ceviz çeģitleri araģtırılmadığı ve belirlenmediği için; standart üretim, verimlilik ve kalite konularında sıkıntıların

16 5 yaģandığı bilinmektedir. Niksar ilçesinde ha alanda, adet ağaçtan 651 ton kabuklu ceviz üretilmektedir (Anonim, 2010 a). Bu çalıģmanın amacı; Niksar ekolojik koģullarına uygun yerli ve yabancı ceviz çeģitlerini belirlemek, standart üretim için gerekli olan kapama ceviz bahçelerinin Niksar bölgesinde yaygınlaģtırılmasını sağlamak, Niksar ilçesinde geç yapraklanan ve yan dallarda yüksek oranda meyve veren, kaliteli meyvelere sahip ulusal ve yabancı ceviz çeģitlerinin seçimi ile ilkbahar geç donlarının sebep olduğu ürün kayıpları nedeniyle meydana gelen üretimdeki dalgalanmaların önüne geçmek ve Niksar bölgesinde iç ve dıģ ceviz ticaretine katma değer sağlamaktır.

17 2. KAYNAK ÖZETLERİ Cevizin doğal yayılma alanları ılıman ve subtropik bölgelerdir. Sınıflandırma olarak dört alt gruba ayrılmıģtır. Bu gruplar arasında Juglans grubu, ticari açıdan çok önem arz eden bir tür olan Juglans regia ı içermektedir. Bu tür Türkiye den Ġran a, Rusya nın güney bölgelerinden Çin ve Himalayalara kadar uzanan bölgelerde yayılım gösterdiği gözlemlenmiģtir (Leslie ve McGranahan, 1988). Juglans regia, Juglans grubunun ekonomik açısından çok önemli bir üyesidir. Ilıman iklim bölgelerinde bu tür meyvesi ve kerestesi için üretilmektedir. Türün orijini Afganistan Ġran arasındaki bölgede yoğun olarak bulunmaktadır. Bu bölgeden daha sonra Rusya, Çin ve Doğu Avrupa ülkelerine yayılmıģtır. Türkiye uygun ekolojisiyle Juglans regia nın önemli bir orijin merkezidir. Bu bölgede doğal ceviz popülasyonu oldukça yaygındır (Jay-Allemand et all,1996) ve genellikle dağınık gruplar halinde nehirler veya tarım alanları sınırları içerisinde bulunmaktadır (Fernandez-lopet et all., 2003). Akça (1999), yılları arasında Tokat Ġli Niksar Ġlçesi nde, önemli standart ceviz çeģitlerinin bölgedeki performanslarının belirlenmesi ile ilgili; ġebin, Bilecik, Yalova 2 çeģitlerinin bulunduğu kapama bahçede, çeģit ve tiplerin morfolojik ve pomolojik özellikleri üzerinde çalıģmalar yapmıģtır. Fransa da yapılan bir çalıģmada; Grandjean ceviz çeģidinin, iç ceviz kalitesi bakımından en önemli çeģitlerden birisi olduğu belirlenmiģtir. Bu çeģidin Fransa nın Dordorge ekolojisinde bulunan bir araģtırma bahçesinde fenolojik, pomolojik ve hastalıklara dayanım özellikleri incelenmiģtir. ÇeĢidin tomurcuk kabarması Nisan arasında gözlendiği ve bu tarihler arasında tomurcuk uyanmasından dolayı ilkbahar geç donlarından zarar görebileceği belirtilmiģtir. Ayrıca hastalık ve zararlılara dayanım konusunda yapılan incelemeler doğrultusunda, çeģidin antraknoza orta derecede ve bakteriyal yanıklığa ise çok duyarlı olduğu belirtilmiģtir (Anonim, 1986).

18 7 Bugarcic ve ark. (1986), Yugoslavya nın değiģik bölgelerinde incelemeler sonucunda ümitvar olan 16 tane tip seçmiģlerdir. Bu tiplerde fenolojik, pomolojik ve hastalık ve zararlılara dayanım üzerinde çalıģmalar yapılmıģtır. Fenolojik gözlemlere göre, erken yapraklanmanın çeģitlerin meyve boyu ile doğru orantılı olduğu belirtilmiģ olup, en erken yapraklanan tiplerin en büyük meyvelere sahip olduğu bildirilmiģtir. Radicati ve ark. (1989), Ġtalya da yılları arasında Piemonte bölgesinde kurulan adaptasyon bahçesinde yabancı ceviz çeģitlerin bölgenin ekolojik koģullara adaptasyon yeteneklerini araģtırmıģlardır. Yabancı çeģitler olarak Amigo, Chico, Corne, Eureka, Franquette, Grandjean, Hartley, Marbot, Mayette, Payne, Pedro, Serr, Thoma, Trinta ve Vina gibi tanınmıģ çeģitlerle beraber, Ġtalyan çeģitlerden Feltrina ve Sorrento da eklenerek bir adaptasyon bahçesi kurulmuģtur. ÇeĢitlerin fenolojik, morfolojik ve pomolojik özellikleri incelemeye alınmıģtır. Fenolojik özelliklerin araģtırılması sonucunda; Pedro, Hartley, Corne, Parisienne, Marbot, Mayette, Grandjean ve Franquette çeģitlerin diğer çeģitlere oranla daha geç yapraklandığı gözlemlenmiģtir. Bu çeģitler geç yapraklanma özellikleri ile Piemonte bölgesine uyum sağladıkları bildirilmiģtir. Davie ve Davie (1994), Pensilvanya'da yaptığı bir çalıģmada çeģitlerin bölgede don zararından etkilenme durumunu incelemiģlerdir yılları arasında kurulan bahçede 17 çeģit kullanılmıģtır. Bu çeģitler arasında, Marchetti, Pedro, Gustine, Tehama çeģitlerinin bölgeye uyumlu oldukları ve diğer çeģitlerden geç yapraklandıkları için bölgeye ümitvar çeģitler olarak belirlenmiģtir. Kuru ve ark. (1996), Gaziantep bölgesinde, Yalova-1, Yalova-3, Yalova-4 ve Bilecik çeģitlerinin adaptasyon yeteneklerini belirlemek için yaptıkları araģtırmada Yalova 1 ve Yalova 3 çeģitlerinin protandry, Bilecik çeģidinin ise protogeny özellik gösterdiğini tespit etmiģlerdir. Yalova 4 çeģidinde ise erkek ve diģi çiçeklerin aynı süre içerisinde olgunlaģmasına rağmen protogeny özellik taģıdığı belirlenmiģtir. Sütyemez ve KaĢka (2004), KahramanmaraĢ ekolojik Ģartlarında yılları arasında 13 yerli ve 8 yabancı çeģidin özelliklerini incelemiģlerdir. ÇeĢitler arasında en

19 8 erken erkek çiçek oluģumu Yalova 4 ve ġebin çeģitlerinde görülmüģ olup, diģi çiçekleri en erken reseptiv döneme geçen çeģitler ise Bilecik ve KR-2 çeģitleri olarak gözlemlenmiģtir. Asma ve ark. (1999), Malatya ekolojik koģullarında 7 ceviz çeģidinin adaptasyon yeteneklerini incelemiģlerdir. Bu çalıģmada Yalova 1, Yalova 2, Yalova 3, ġebin, ġen- 1 (KE 25), Yavuz 1 (KR 2) ve 198/110 ceviz çeģit ve tipleri kullanılmıģtır. AraĢtırmada çeģit ve tiplerin fenolojik, pomolojik ve verim özellikleri incelenmiģtir. Tomurcuk patlaması en erken olan çeģitler Yalova 2 ve ġen 1 olarak gözlenmiģtir. Aynı Ģekilde Yalova 2 ve ġen 1 çeģitlerinde protogeny gözlemlenmiģtir. Diğer çeģit ve tiplerde ise protandry gözlenmiģtir. ġen 1 ve Yalova 2 çeģitleri diğer çeģitlere oranla diģi çiçekleri erken reseptiv hale gelmiģtir. KaĢka ve Sütyemez (2001), yılları arasında bazı yerli ve yabancı ceviz çeģitlerinin değiģik ekolojilere adaptasyon yeteneklerinin belirlenmesi ve üretim ile pazarlama alanında yaģanan sorunların belirlenmesi amacıyla yaptıkları çalıģmada, ülkemizin her yerinden selekte edilmiģ üstün ceviz çeģitleri ile yabancı çeģitlerin aynı ortamda gösterecekleri morfolojik ve fenolojik özelliklerini karģılaģtırmıģtır. ÇeĢitlerin yapraklanma tarihleri 8 Mart (Serr, KR-2, ġen-1 ve MaraĢ-10) ile 24 Nisan (Franquette) arasında gözlemlenmiģtir. 3 Nisan 15 Nisan tarihleri arasında erkek ve diģi çiçek oluģumu gözlemlenmiģtir. ÇeĢitlerde; % inin protandry, %31.25 inin protogeny ve %12,5 i homogamy olarak saptanmıģtır. Korač ve ark. (1988), yılları arasında Yugoslavya nın Beska ve Veternik ekolojilerine Sampion, Srem, Backa, Tisa ve Mire yerli çeģitlerinin adaptasyon yeteneklerini araģtırmıģlardır. Tisa çeģidinin homogami özelliği taģıdığı, diğer çeģitlerin ise protoandri özelliği gösterdiği belirlenmiģtir. Mc. Granahan ve ark. (1992), Kaliforniya da, Tehema ve Serr çeģitlerinin melezlenmesi Ģeklinde elde edilen Tulare çeģidinin özelliklerinin incelendiği bir araģtırmada, çeģidin orta kuvvette geliģtiğini bildirmiģlerdir. ÇeĢit çok verimli olup, düzenli olarak meyve

20 9 vermektedir. Yapraklanma tarihleri için yapılan incelemeler sonucu çeģidin 18 Mart 9 Nisan tarihleri arasında yapraklandığı gözlemlenmiģtir. Bölgede yaygın olarak kullanılan Chico standart çeģidinde yapraklanmanın ise 6 Mart 24 Mart tarihleri arasında olduğu gözlemlenmiģtir. Tulare çeģidinin bu standart çeģide göre daha geç yapraklandığı belirlenmiģtir. Bryner (1998), Ġsviçre nin Bozen bölgesinde 15 yaģındaki cevizlerden kurulu bir bahçede ceviz çeģitleri üzerinde araģtırma yapmıģtır. Plantasyonda bulunan Franquette çeģidinde erkek çiçekler 9-14 Mayıs, Mayette çeģidinde Mayıs, Meylannaise çeģidinde 29 Mayıs 3 Haziran; Ronde de Montignac çeģidinde Mayıs, Geisenheim Nr 139 çeģidinde 9 12 Mayıs tarihleri arasında açılmıģtır. ÇeĢitlerde diģi çiçeklerin açılma tarihleri Franquette çeģidinde 28 Mayıs 4 Haziran; Mayette çeģidinde 29 Mayıs 3 Haziran; Meylannaise çeģidinde 1-16 Haziran; Ronde de Montignac çeģidinde 27 Mayıs 2 Haziran ve Geisenheim Nr 139 çeģidinde ise Mayıs tarihleri arasında gözlemlenmiģtir. Çiçeklenme tarihleri arasındaki farkın adaptasyon bahçesinin bulunduğu bölgenin ekolojik özelliğine bağlı olduğu belirtilmiģtir. Mitrovic (1990), Yugoslavya nın Cacak ekolojisinde yılları arasında 22 tipin bulunduğu adaptasyon bahçesinde tiplerin fenolojik özelliklerini incelemiģtir. Bu tiplerden Novosadski Kasni tipi, 7 Mayıs tarihinde uyanma göstermiģ olup en geç uyanan ceviz tipi olarak belirlenmiģtir. En geç polen dağılımı Novosadski Kasni tipinde 16 Mayısta görülmüģtür. DiĢi çiçeklerin oluģması ve en geç reseptiv hale gelen tip ise Novosadski Kasni tipidir (22 Mayıs). Solar (1990), Slovenya nın kuzeyinde bazı yerli ve yabancı ceviz çeģitleri ile oluģturduğu bahçede çeģitlerin morfolojik, pomolojik ve fenolojik özellikleri üzerinde çalıģmıģ olup, çalıģmalar sonucunda çeģitlerin vegetasyon baģlangıcının 22 Nisan ile 12 Mayıs arasında olduğu, vejetasyon sonunun ise 22 Ekim ile 2 Kasım arasında olduğu saptanmıģtır. AraĢtırıcı bu ekoloji için önemli bir faktör olarak vegetasyon tarihinin esas alındığını, vegetasyon baģlangıcı 1 Mayıstan sonra olan çeģitlerin (Elit, Parisienne, Mayette, G-26 ve MB-24) yetiģtirilmesinin bölge için uygun olduğu belirlenmiģtir.

21 10 Sırbistan her yıl artan ve Ģu anda iki milyona ulaģan ceviz ağaçlarına sahiptir. Ülke bütün meyve yetiģtiriciliğine uygun iklim koģullarını bulunduran bölgeler içerir ve özellikle ceviz yetiģtiriciliğine çok uygun yetiģme imkânlarına sahiptir. GeçmiĢten bu yana ülkede yoğun olarak tohumdan üretim gerçekleģtiğinden, heterozigot özellikli türler elde edilmiģtir yılından itibaren bölgelere uygun türlerin belirlenmesine çalıģılmaktadır. Bölgelere uygun çeģitlerin belirlenmesinde uygulanan kriterler; yüksek kaliteli meyve, yüksek verimlilik, tomurcuk patlamalarının geç olması, geç yapraklanma ve hastalıklara karģı yüksek dayanım özellikleridir. Bu kriterler ıģığında seçilen ümitvar türler ticari üretimde ve üstün özellikli yeni bireylerin seçimi için ebeveyn olarak kullanılmaktadır. Bölgelerde yaģanan don tehlikesinden dolayı geç yapraklanan ve vegetasyon süresinin kısa olduğu çeģitler ümitvar olarak belirlenmiģtir. Ġncelemeler sonucunda en erkenci çeģidin Geisenheim 1247 çeģidi olduğu ve bu çeģidin ülkede %8,1 oranında kullanıldığı belirlenmiģtir. En geççi çeģit olarakta Super Kasni çeģidi belirlenmiģ ve bu çeģidin ülkede % 0,1 oranında kullanıldığı gözlemlenmiģtir. Ülkede en çok kullanılan çeģit ise erkenci bir çeģit olan Drjanovski, %27,4 oranında kullanılmıģtır. Geççi bir çeģit olarak gözlemlenen Franquette çeģidi ise %3,6 oranında kullanılmaktadır (Cerovic ve ark., 2010).

22 3. Materyal ve Yöntem 3.1. Materyal Bu araģtırma TÜBĠTAK tarafından desteklenen 106 G 152 nolu KAMAG projesi kapsamında Niksar ilçesinde kurulan adaptasyon bahçesinde yürütülmüģtür. AraĢtırma bahçesi, o kuzey ve o doğu boylamları arasında, 426 m yükseklikte bulunmaktadır. ÇalıĢmada yabancı çeģitlerden; Chandler, Fernette, Fernor, Howard, Midland, Pedro; Türkiye adına tescil edilen Kaman 1, MaraĢ 12, MaraĢ 18,, ġebin, ġen 1 ve ġen 2 çeģitleri kullanılmıģtır. ÇalıĢmada yer alan ceviz çeģitlerinin bazı önemli özellikleri Çizelge 3.1. de sunulmuģtur. Çizelge 3.1. Niksar lokasyonunda bulunan yerli ve yabancı ceviz çeģitlerinin önemli özellikleri Çeşit Adı Chandler Fernette Fernor Howard Çeşidin önemli özellikleri Pedro x melezidir. Scharch-Franquette tozlayıcı olarak kullanılır. Bu çeģit iç ceviz yetiģtiriciliği için çok uygun bir çeģittir. Geç yapraklanır ve bakteriyal yanıklığa daha az hassastır. Franquette x Lara melezidir. Geç yapraklanır ve yan dallarda yüksek meyve verimi vardır. Protandry bir çeģittir. Franquette x Lara melezidir. Yan dallarda yüksek meyve verimli ve geç yapraklanan bir çeģittir. Pedro x melezi olan çeģittir. Yüksek oranda yan dallarda meyve vermektedir. Geç yapraklanan bir çeģittir. Geç yapraklanması nedeniyle bakteriyal yanıklığa diğer erkenci çeģitler kadar hassasiyet göstermeyebilir. Kaman 1 Yan dallarda yüksek oranda (%90) meyve veren bir çeģittir. Ġç kurduna dayanıklıdır. MaraĢ 12 K.MaraĢ orijinli yayvan geliģme gösteren bir çeģittir. Homogamy ve protandry çiçeklenme özelliğine sahiptir. MaraĢ 18 K.MaraĢ orijinli dikogami tipi protandry olan bir çeģittir. Yan dal verimliliği yüksektir (% 80). Ġç kurduna karģı çok dayanıklıdır. Yapraklanma zamanı diğer tiplere göre orta geçtir. Midland Amerikan orijinli bir çeģittir. Yan dallarda meyve verme oranı %60 civarındadır. Kabuk yapıģması orta düzeydedir Çok verimli bir çeģittir. Pedro Conway Mayette x Payne melezidir. Erken çiçeklenen çeģitler için tozlayıcı çeģit olarak kullanılır. Yan tomurcuklarda meyve verme oranı %65 dir. GeliĢme gücü az olan bir çeģittir. ġen-1 Seleksiyon sonucu elde edilmiģtir. Randımanı % 50 civarındadır. Geç çiçeklenen yerli çeģitlerdendir ġen-2 Seleksiyon sonucu seçilen bir çeģittir. Randımanı % 50 civarındadır. Kabuk kalınlığı incedir. Geç çiçeklenen yerli çeģitlerimizden birisidir. ġen-1 çeģidi ile tozlanır. Ağaçları kuvvetli ve dik geliģir. ġebin ġebinkarahisar Ġlçesi Kırkgöz Mahallesi orijinlidir. ÇeĢidin çiçeklenme tipi protandridir. Yayvan bir taç geliģimi gözlemlenir. Bu çeģit kurağa ve güneģ yanıklığına hassastır.

23 Yöntem AraĢtırılmanın yürütüldüğü bahçe; projenin materyal bölümünde belirtilen ceviz çeģitleri kullanılarak 7 x7 m dikim mesafeleri ile 4 yinelemeli ve her yinelemede 3 ağaç olacak Ģekilde 2008 yılında kurulmuģtur Çeşitlerin adaptasyon yeteneklerinin belirlenmesinde dikkate alınan kriterler: AraĢtırma bahçesinde yer alan çeģitlerin Niksar ekolojisindeki performanslarını belirlemek için incelenen özellikler aģağıda sunulmuģtur Morfolojik özellikler: Morfolojik özellikler UPOV kriterlerine göre tanımlanmıģtır (Anonim, 1999; Akça, 2009) Bir yıllık sürgünlerin rengi Koyu sarı, açık kahverengi, yeģilimsi kahverengi ve gri olarak tanımlanmıģtır Yaprakçık şekilleri Yaprakçık Ģekilleri UPOV kriterlerine göre dar eliptik, eliptik ve yayvan eliptik olarak tanımlanmıģtır Anaç Çapı (mm) Fidanda anaç bölgesinde kumpas ile ölçülerek belirlenmiģtir.

24 Gövde Çapı (mm) Fidanda aģı noktasının 20 cm lik üst kısmından kumpas ile ölçülerek belirlenmiģtir. Gövde çapı ve anaç çapı ölçümleri 0,01mm hassasiyetindeki kumpasla yapılmıģtır. Ölçümlerde her çeģitte 4 tekerrür ve her tekerrürde ise 3 ağaca yer verilmiģtir Fenolojik özellikler Fenolojik özellikler UPOV kriterlerine göre tanımlanmıģtır (Anonim, 1999; Akça, 2009) Tomurcuk patlama tarihi Uç tomurcuğun yaklaģık 2,5 cm uzunluğa ulaģtığı tarih esas alınarak yapılmıģtır. (Ölez,1971) ġekil 3.1. Fernor çeģidinin tomurcuk patlaması Yapraklanma tarihi Yapraklanma tarihi olarak, tomurcuk patlamasından sonra süren yaprakçıkların belirginleģtiği ve en az 7-8 cm sürgün geliģiminin gözlendiği tarih esas alınmıģtır. (Akça, 1999)

25 Erkek çiçeklenme tarihleri ve ortalama erkek çiçek sayısı Erkek çiçeklenme tarihi olarak çiçeklerin polen dağıtım dönemi esas alınmıģtır (Akça, 1999). ÇeĢitlerin ortalama erkek çiçek sayıları (adet/ağaç) belirlenmiģtir Dişi çiçeklenme tarihleri ve ortalama dişi çiçek sayısı DiĢi çiçeklerde reseptiv dönem olarak iki lob arasındaki açının 45 0 olduğu ve yapıģkan sıvının görüldüğü dönem kabul edilmiģtir (Akça, 1999). ÇeĢitlerin ortalama diģi çiçek sayıları (adet/ağaç) belirlenmiģtir Dikogami tipi Protandry, homogamy ve protogeny olarak tanımlanmıģtır. Erkek çiçekleri önce açan ve polen dağıtan çeģitler protandry, diģi çiçekleri önce açan ve reseptiv olan çeģitler protogeny, erkek ve diģi çiçeklerin aynı tarihlerde açıp, olgunlaģtıran çeģitler ise homogamy olarak tanımlanmıģtır (Akça, 2009). Protogeny Protandri Homogamy ġekil 3.2. Dikogami tipleri

26 Yaprak döküm tarihleri Yaprakların %60 ve üzerinde bir oranda sararıp dökülmeye baģladığı dönem esas alınmıģtır (Akkuzu ve Çelik, 2001) Antraknoz ÇeĢitlerin antraknoz hastalığına duyarlılık durumlarının saptanması için, çeģitlere ait ağaçlardan rastgele alınan 20 adet yaprakçık için değerlendirme skalası kullanılmıģtır (Anonim, 1996). Bu skala Çizelge 3.2 de belirtilmiģtir. Hastalığın belirtileri, ağacın yaprakçık, meyve, genç sürgün ve yaprak saplarında görülür. Daha çok bir yaprak ve yaprakçık hastalığı olmasına rağmen, çok hasta meyvelerin perikarpından (yeģil meyve kabuğu), meyve içine de geçen hastalık, meyvelerin depolanması sırasında, diğer fungal etmenlerin de hücuma geçmesine neden olacak zayıf meyveleri oluģturur, meyveler çabucak çürür. Hastalık, genç yaprakların yaprakçıkları yarı büyüklüğünü geçtikten sonra enfeksiyon yapmakta, penetrasyon noktasının çevresinde, güneģe tutulduğunda veya gözle görülür Ģekilde renk açılmaları yapmaktadır. Daha sonra bu kısımlar sarımsı bir hale ile çevrilerek, orta kısımlar açık kahverengiden, koyu kahverengine değiģen nekrotik dokulara dönüģür. Bu dokular üzerinde de daha sonra etmenin, kirli beyaz miselyum kitlesi üzerlerinde, toplu iğne ucu gibi ve iç içe konsantrik daireler Ģeklinde dizilmiģ aservulusları oluģur ve çıplak gözle kolayca görülebilirler (Anonim, 2011).

27 16 Çizelge 3.2. Cevizde antraknoz hastalığında yaprakçık için değerlendirme skalası. Skala Değeri Hastalık Tanımı 0 Hiç leke yok, sağlıklı 1 0,1-0,5 cm geniģlikte dağınık 20 adet leke veya birleģmiģ lekeler yaprakçığın 1/4 ünü kaplamıģ 2 0,5 cm geniģlikten büyük, dağınık lekeler aynı zamanda 20 adetten fazla veya birleģmiģ lekeler yaprakçığın ½ sini kaplamıģ 3 Üzerinde çeģitli geniģlikte sayılamayacak kadar çok leke veya birleģmiģ lekeler yaprakçığın ½ sinden fazla alan kaplamıģ Don zararının belirlenmesi Adaptasyon bahçesinde yer alan çeģitlerde ilkbahar don zararının belirlenmesi amacıyla, sürgünlerde incelemeler yapılmıģ, zarar Ģiddeti esas alınarak çeģitlerin ekolojideki don zararına tepkileri belirlenmiģtir. ÇeĢitlerin vejetasyon süreleri boyunca; tomurcuk kabarması, yapraklanma tarihleri, çiçeklenme tarihleri, yaprak döküm tarihleri gözlemleri ile birlikte don zararının kontrolleri de yapılmıģtır.

28 4. BULGULAR ve TARTIŞMA yılları arasında, adaptasyon çalıģmasının yapıldığı bahçedeki ceviz çeģitlerinde, morfolojik özellikler, fenolojik özellikler, hastalık ve zararlılara karģı dayanım ve don zararının belirlenmesi amacıyla elde edilen sonuçlar aģağıda verilmiģtir Morfolojik özellikler Bir yıllık sürgünlerin rengi: AraĢtırma çeģitlerinin bir yıllık sürgün renkleri çizelge 4.1. de sunulmuģtur. Çizelge 4.1. ÇeĢitlerin bir yıllık sürgünlerinin rengi Çeşit Chandler Fernette Fernor Howard Kaman 1 MaraĢ 12 MaraĢ 18 Midland Pedro ġebin ġen 1 ġen 2 Bir Yıllık Sürgünlerin Rengi YeĢilimsi Kahverengi Açık Kahverengi YeĢilimsi Kahverengi YeĢilimsi Kahverengi Gri YeĢilimsi Kahverengi Açık Kahverengi YeĢilimsi Kahverengi YeĢilimsi Kahverengi Açık Kahverengi YeĢilimsi Kahverengi YeĢilimsi Kahverengi AraĢtırma bahçesindeki çeģitlerin bir yıllık sürgünlerinin rengini belirlemek için yapılan gözlemler sonucu çeģitlerden Chandler, Fernor, Howard, MaraĢ 12, Midland, Pedro, ġen 1 ve ġen 2 çeģitlerinin yeģilimsi kahverengi; Fernette, ġebin ve MaraĢ 18 çeģitlerinin açık kahverengi; ve Kaman 1 çeģidinin ise gri renge sahip olduğu gözlemlenmiģtir. Aydın (2003) nın Niksar ilinde gerçekleģtirdiği araģtırmada ġebin çeģidinin açık kahverengi olduğu belirtilmiģtir. Elde edilen sonuçlar Aydın(2003) nın elde ettiği sonuçlara esdeğer bulunmuģtur.

29 Yaprakçık şekilleri: AraĢtırmada incelenen ceviz çeģitlerinin yaprakçık Ģekilleri çizelge 4.2. de sunulmuģtur. Çizelge 4.2. ÇeĢitlerin yaprakçık Ģekilleri. Çeşit Chandler Fernette Fernor Howard Kaman 1 MaraĢ 12 MaraĢ 18 Midland Pedro ġebin ġen 1 ġen 2 Yaprakçık Şekilleri Eliptik Eliptik Dar Eliptik Eliptik Eliptik Dar Eliptik Yayvan Eliptik Dar Eliptik Dar Eliptik Dar Eliptik Eliptik Yayvan Eliptik Gözlemler sonucu Chandler, Fernette, Howard, Kaman 1, MaraĢ 12 ve ġen 1 çeģitlerinin yaprakçık Ģekilleri eliptik; Fernor, MaraĢ 12, Midland, Pedro ve ġebin çeģitleri dar eliptik; MaraĢ 18 ve ġen 2 çeģitlerinin yaprakçık Ģekillerinin ise yayvan eliptik olduğu saptanmıģtır (ġekil 4.1). Bu gözlemler UPOV kriterlerine eģdeğer olarak bulunmuģtur. Dar Eliptik (Pedro) Eliptik (Chandler) Yayvan Eliptik (Şen 2) ġekil 4.1. Yaprakçıkların dar eliptik, eliptik ve yayvan eliptik Ģekillerinden görünüm (Orj.).

30 Anaç çapı (mm): AraĢtırmada incelenen çeģitlerin ortalama anaç çapı değerleri çizelge 4.3 te sunulmuģtur yılı vejetasyon sonunda çeģitlerin ortalama anaç çap değerleri 19,73 mm ile 72,27 mm arasında, 2010 yılı vejetasyon sonunda ise 45,61 mm ile 101,62 mm arasında saptanmıģtır. Sonuçlarda MaraĢ 12 ve MaraĢ 18 çeģitlerinin anaç çaplarındaki zayıf geliģimin, fidanların tüplü olarak dikilmesinin en büyük nedenlerindendir. Çizelge 4.3. ÇeĢitlerin yıllara göre ortalama anaç çap değerleri (mm) Çeşit 2009 İlkbahar Dönemi Ortalama Anaç Çapı (mm) 2009 Sonbahar Dönemi 2010 İlkbahar Dönemi 2010 Sonbahar Dönemi Chandler 33,16 62,35 64,71 100,04 Fernette 21,98 37,80 41,42 62,36 Fernor 40,92 66,51 68,93 83,43 Howard 34,65 56,65 58,46 76,69 Kaman 1 37,89 57,71 68,37 87,98 Maraş 12 11,99 19,73 26,55 45,61 Maraş 18 12,73 28,77 35,10 54,84 Midland 40,58 72,27 80,95 101,62 Pedro 26,75 46,02 47,93 70,86 Şebin 29,59 56,67 64,93 78,76 Şen 1 34,62 60,07 60,55 86,03 Şen 2 34,28 50,94 52,27 77,09

31 Gövde çapı (mm) AraĢtırmada incelenen çeģitlerin ortalama gövde çap değerleri çizelge 4.4 de sunulmuģtur yılı vejetasyon sonunda çeģitlerin ortalama gövde çap değerleri 13,66 mm ile 49,07 mm arasında, 2010 yılı vejetasyon sonunda ise 35,87 mm ile 81,99 mm arasında saptanmıģtır. Sonuçlarda anaç çapı ölçümlerinde görüldüğü gibi; MaraĢ 12 ve MaraĢ 18 çeģitlerinin gövde çaplarındaki zayıf geliģimin, fidanların tüplü olarak dikilmesinin en büyük nedeni olarak gösterilebilinir. Çizelge 4.4. ÇeĢitlerin yıllara göre ortalama gövde çap değerleri Çeşit 2009 İlkbahar Dönemi Ortalama Gövde Çapı (mm) 2009 Sonbahar Dönemi 2010 İlkbahar Dönemi 2010 Sonbahar Dönemi Chandler 24,72 43,07 49,46 75,57 Fernette 12,94 23,91 32,07 51,59 Fernor 29,21 45,68 50,76 65,02 Howard 24,41 39,54 46,56 60,57 Kaman 1 26,86 40,77 49,16 65,72 Maraş 12 7,00 13,66 20,60 35,87 Maraş 18 7,53 17,17 26,89 45,51 Midland 32,24 49,07 59,75 81,99 Pedro 19,84 32,44 34,88 58,54 Şebin 21,07 35,65 46,81 62,53 Şen 1 24,8 41,05 47,12 66,83 Şen 2 23,05 36,20 41,90 65,22 ġekil 4.2. Kumpas yardımıyla anaç çapı ve gövde çapı ölçümleri

32 Fenolojik özellikler Tomurcuk patlama tarihi: AraĢtırmada kullanılan çeģitlerin tomurcuk patlama tarihlerine iliģkin veriler çizelge 4.5. ve Ģekil 4.4 de sunulmuģtur. Çizelge 4.5. ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı tomurcuk patlama tarihleri ve sınıflandırılması Çeşit 2009 Yılı 2010 Yılı Tomurcuk Patlama Tarihleri Tomurcuk Patlama Tarihleri Chandler Fernette Fernor Howard Kaman Maraş Maraş Midland , Pedro Şebin Şen Şen Denemede yer alan ceviz çeģitlerine ait 2009 yılı ve 2010 yılı tomurcuklanma tarihleri verilerine göre; 2009 yılı tomurcuk patlamalarının 1 Nisan (MaraĢ 12, MaraĢ 18 ve ġen 2) ile 30 Nisan (Fernette ve Fernor) tarihleri arasında olduğu belirlenmiģtir yılında ise tomurcuk patlamalarının 31 Mart (MaraĢ 12) ile 23 Nisan (Fernette ve Fernor) tarihleri arasında olduğu belirlenmiģtir.

33 22 ġekil 4.3. Fernor çeģidinin tomurcuk patlaması ( ) Asma ve ark. (1999) nın Malatya bölgesinde yürüttükleri çalıģmada ġebin çeģidinin tomurcuk patlama tarihi 25 Mart ile 4 Nisan tarihleri arasında belirlenmiģtir. Akkuzu ve Çelik (2001), Ankara ekolojisinde ġebin çeģidinin tomurcuk patlama tarihini Nisan arasında olduğunu gözlemlemiģtir. Ferhatoğlu ve ark.(1993), Yalova ekolojisinde yaptığı çalıģmada ġebin çeģidinin tomurcuk kabarma tarihini 16 Nisan olarak belirlemiģtir. Radicati ve ark. (1989), Pedro, Hartley, Corne, Parisienne, Marbot, Mayette, Grandjean ve Franquette çeģitlerinin diğer çeģitlere oranla daha geç yapraklandığı gözlemlemiģtir. Asma ve ark.(1999), Malatya ekolojik koģullarında tomurcuk patlaması en erken olan çeģitleri Yalova 2 ve ġen 1 olarak gözlemlemiģtir. Elde edilen bulgular diğer çalıģmaların sonuçlarıyla eģdeğer bulunmuģtur.

34 ġekil 4.4. ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı tomurcuk patlama tarihlerinin zaman çizelgesinde gösterimi 23

35 Yapraklanma tarihi Denemede yer alan ceviz çeģitlerine ait 2009 ve 2010 yılı yapraklanma tarihleri çizelge 4.6. ve Ģekil 4.5. te sunulmuģtur yılı yapraklanma tarihleri 5 Nisan (Howard, Kaman 1 ve MaraĢ 12) ile 5 Mayıs (Fernette ve Fernor) tarihleri arasında, 2010 yılında ise çeģitlerdeki yapraklanma tarihlerinin 31 Mart (MaraĢ 12) ile 23 Nisan (Fernette ve Fernor) arasında olduğu belirlenmiģtir. Radicati ve ark. (1989) yürüttüğü çalıģmada Pedro çeģidinin araģtırmada kullanılan diğer çeģitlere oranla daha geç yapraklandığını gözlemlemiģtir. Sütyemez ve KaĢka (2002), bazı yerli ve yabancı çeģitlerin KahramanmaraĢ ekolojisine adaptasyonu çalıģmasında ġebin çeģidinin 16 Mart, Kaman 1 çeģidinin 14 Mart, Chandler çeģidinin 2 Nisan, Pedro çeģidinin 26 Mart, MaraĢ 18 çeģidinin 22 Mart, ġen 1 çeģidinin 11 Mart ve ġen 2 çeģidinin 18 Mart tarihlerinde yapraklandığı gözlemlenmiģtir. Davie ve Davie (1994), Marchetti, Pedro, Gustine, Tehama çeģitlerinin geç yapraklandıkları için diğer çeģitlere göre daha ümitvar olduklarını belirtmiģlerdir. Mc. Granahan ve ark. (1992), Kaliforniya da, Tehema çeģidinin yapraklanma tarihinin 18 Mart 9 Nisan tarihleri arasında olduğunu gözlemlemiģtir. Bölgede yaygın olarak kullanılan Chico standart çeģidinde yapraklanmanın ise 6 Mart 24 Mart tarihleri arasında olduğu gözlemlenmiģtir. Tulare çeģidinin bu standart çeģide göre daha geç yapraklandığı belirlenmiģtir. Mitrovic (1990), Yugoslavya nın Cacak ekolojisinde en geç yapraklanan çeģidin 7 Mayısta yapraklanan Novosadski Kasni tipinin olduğunu belirtmiģtir. Solar (1990), Slovenya nın kuzeyi için vegetasyon baģlangıcı 1 Mayıstan sonra olan çeģitlerin (Elit, Parisienne, Mayette, G-26 ve MB-24) yetiģtirilmesinin bölge için uygun olduğunu bildirmektedir. Olsen (2006), Oregon da ticari anlamda ceviz üretmek isteyenler için yaptığı çalıģmada; Oregon da bölgesel ceviz fidanlıklarının olmadığını, yüksek miktardaki ticari değere sahip fidanların kullanıldığını, bu fidanların Kaliforniya daki yetiģtiriciler tarafından üretilmiģ ve gönderilmiģ olduğu belirtilmiģtir. Gönderilen bu çeģitler arasında Howard, Chandler, Hartley bulunmaktadır. ÇalıĢmada; Howard çeģidinin, yan dallarda meyve veren, açık renkli iç ve iyi kalitede meyvelere sahip olduğu; Chandler çeģidinin

36 25 Howard la beraber yapraklandığını ve Howard tan daha iri meyvelere sahip olduğunu; Hartley çeģidinin ise; Franquette ten gün önce yapraklandığı belirtilmiģtir. Hendricks ve ark. (1998), Kaliforniya da Kaliforniya Üniversitesi nde yılları arasında yürüttüğü çalıģmada ceviz çeģitlerinin karakteristik özellikleri hakkında 5 yıl boyunca çalıģmalar yürütülmüģtür. En erken yapraklanan çeģit olarak Payne çeģidi seçilmiģtir. Hartley ve Chandler çeģitleri 17 gün, Howard çeģidi 16 gün, Pedro çeģidi ise Payne çeģidinden 14 gün sonra yapraklanmıģtır. Elde edilen veriler, sözü edilen kaynaklardan elde edilen bilgiler ile örtüģmektedir. Çizelge 4.6. ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı yapraklanma tarihleri Çeşit 2009 Yılı 2010 Yılı Yapraklanma Tarihleri Yapraklanma Tarihleri Chandler Fernette Fernor Howard Kaman Maraş Maraş Midland Pedro Şebin Şen Şen

37 ġekil 4.5. ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı yapraklanma tarihlerinin zaman çizelgesinde gösterimi 26

38 27 ġekil 4.6. AraĢtırma bahçesindeki çeģitlerin 2009 yılı yapraklanma durumları ( )

39 28 ġekil 4.7. AraĢtırma bahçesindeki çeģitlerin 2010 yılı yapraklanma durumları ( )

40 Erkek çiçeklenme tarihleri ve ortalama erkek çiçek sayısı AraĢtırmada kullanılan çeģitlerde erkek çiçeklenme tarihleri ve ortalama erkek çiçek sayıları çizelge 4.7. de sunulmuģtur. Çizelge 4.7. ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı erkek çiçeklenme tarihleri ve ortalama erkek çiçek sayıları 2009 Yılı 2010 Yılı Çeşit Erkek Çiçek Oluşum Tarihi Erkek Çiçek Sayısı (adet/ağaç) Erkek Çiçek Oluşum Tarihi Erkek Çiçek Sayısı (adet/ağaç) Chandler Fernette , Fernor Howard , Kaman Maraş Maraş Midland Pedro Şebin Şen Şen AraĢtırma bahçesinde yer alan çeģitlerde 2009 yılında yapılan incelemeler doğrultusunda sadece erkek çiçekler görülen çeģitler Fernette ve Howard çeģitleridir yılında erkek çiçeklenme tarihleri (Fernette) ile (Howard) arasında, erkek çiçek sayısı ise; 0,08 adet/ağaç (Howard) ile 0,17 adet/ağaç (Fernette) arasında gözlemlenmiģtir yılı gözlemlerinde; erkek çiçeklenme tarihleri (Howard ve Kaman 1) ile (Chandler, MaraĢ 18, Midland, Pedro ve ġebin) arasında gözlemlenmiģtir. ÇeĢitlerde erkek çiçek sayısı 0,22 adet/ağaç (MaraĢ 18) ile 2,92 adet/ağaç (Midland) arasında gözlemlenmiģtir. Akça (1999), Niksar ekolojisinde ġebin çeģidinin erkek çiçeklerinin 23 Nisan dan itibaren polen dağıttığını saptamıģtır. Sütyemez ve KaĢka (2002) bazı yerli ve yabancı çeģitlerin KahramanmaraĢ ekolojisindeki adaptasyon yeteneklerinin belirlenmesi için yürüttüğü çalıģmada; ġebin çeģidinin 9 Nisan, Kaman 1 çeģidinin 23 Nisan, Chandler çeģidinin 11 Nisan, Pedro

41 30 çeģidinin 19 Nisan, MaraĢ 18 çeģidinin 6 Nisan, ġen 1 ve ġen 2 çeģitlerinin ise 11 Nisan tarihlerinde erkek çiçeklerinin açtığı gözlemlenmiģtir. Elde edilen sonuçlar, diğer çalıģmalardan elde edilen sonuçlarla örtüģmektedir Dişi çiçeklenme tarihleri ve ortalama dişi çiçek sayısı AraĢtırmada kullanılan çeģitlerde diģi çiçeklenme tarihleri ve ortalama diģi çiçek sayıları çizelge 4.8. de sunulmuģtur. Çizelge 4.8. ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı diģi çiçeklenme tarihleri ve ortalama diģi çiçek sayıları Çeşit Dişi Çiçeklenme Tarihi 2009 Yılı 2010 Yılı Ort. Dişi Çiçek Sayısı (adet) Dişi Çiçeklenme Tarihi Ort. Dişi Çiçek Sayısı (adet) Ort. Meyve Sayısı (adet) Chandler , ,34 8,83 Fernette , ,1 4,50 Fernor , ,40 4,11 Howard , ,65 1,50 Kaman , ,17 1,67 Maraş ,00 Maraş ,22-0 0,00 Midland , ,13 13,83 Pedro , ,33 12,93 Şebin ,26 4,64 Şen , ,00 Şen , , Şebin 7% Pedro 24% Şen 1 0% Chandler 19% Şen 2 2% Fernette 9% Midland 25% Maraş 18 0% Kaman 1 Maraş 4% 12 0% Fernor 8% Howard 2% ġekil yılı diģi çiçek sayılarının dağılımı

42 31 Pedro 24% Şebin 7% Şen 1 0% Chandler 19% Şen 2 2% Fernette 9% Midland 25% Maraş 18 0% Maraş 12 0% Fernor 8% Howard 2% Kaman 1 4% ġekil yılı diģi çiçek sayılarının dağılımı Çizelge 4.8. de görüldüğü üzere; 2009 yılında yapılan incelemelerde diģi çiçeklerde reseptiv dönemi (MaraĢ 18) ile (Chandler ve Fernor) tarihleri arasında gözlemlenmiģtir. DiĢi çiçek sayıları 0,17 adet/ağaç (ġen 1) ile 6,92 adet/ağaç (Chandler) arasında belirlenmiģtir yılı gözlemlerinde ise; diģi çiçek oluģumu (ġen 2) (Fernette ve Fernor) tarihleri arasında gözlemlenirken, çeģitlerde diģi çiçek sayısı 0,22 adet/ağaç (MaraĢ 18) ile 2,92 adet/ağaç (Midland) arasında değiģim göstermiģtir. Akça (1999), Niksar ekolojik koģullarında ġebin çeģidinin diģi çiçeklerinin 15 Nisan da reseptiv hale geldiğini gözlemlemiģtir. Asma ve ark (1999) Malatya ekolojik koģullarında inceledikleri çeģitler arasında en erken diģi çiçek oluģumunun 17 Nisan tarihinde ġen 1 çeģidinde gözlemlemiģlerdir. Sütyemez ve KaĢka (2002) bazı yerli ve yabancı çeģitlerin KahramanmaraĢ ekolojisindeki adaptasyon yeteneklerinin belirlenmesi için yürüttükleri çalıģmada diģi çiçeklerin oluģum tarihlerini ġebin çeģidinde 17 Nisan, Kaman 1 çeģidinde 18 Nisan, Chandler çeģidinde 25 Nisan, Pedro çeģidinde 20 Nisan, MaraĢ 18 çeģidinde 8 Nisan, ġen 1 ve ġen 2 çeģitlerinde ise 3 Nisan olarak belirlemiģlerdir. Bryner (1998), Ġsviçre nin Bozen bölgesinde 15 yaģındaki bir araģtırma bahçesinde diģi çiçeklerin açılma tarihlerini Franquette çeģidinde 28 Mayıs 4 Haziran; Mayette çeģidinde 29 Mayıs 3 Haziran; Meylannaise çeģidinde 1-16 Haziran; Ronde de Montignac çeģidinde 27 Mayıs 2 Haziran ve Geisenheim Nr 139 çeģidinde ise Mayıs tarihleri arasında gözlemlemiģtir. AraĢtırmada elde edilen sonuçlar, diğer çalıģmalarda elde edilen sonuçlar ile eģdeğer bulunmuģtur.

43 Dikogami tipi: AraĢtırmada yer alan çeģitlerin dikogami tipleri çizelge 4.9. ve Ģekil da verilen tarihlere göre saptanmıģtır. Çizelge 4.9. ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı erkek ve diģi çiçek oluģum tarihleri Çeşit Erkek Çiçek Oluşumu 2009 Yılı 2010 Yılı Dişi Çiçek Oluşumu Erkek Çiçek Oluşumu Dişi Çiçek Oluşumu Chandler Fernette Fernor Howard Kaman Maraş Maraş Midland Pedro Şebin Şen Şen AraĢtırmada yer alan çeģitlerden Chandler, Howard, Kaman 1, MaraĢ 18, Midland, Pedro, ġebin ve ġen 1 çeģitlerinin protandry; Fernette ve Fernor çeģitlerinin protogeny özellik taģıdığı gözlemlenmiģtir.

44 33 ġekil yılı erkek çiçek ve diģi çiçek oluģum tarihlerinin zaman çizelgesinde gösterimi Asma ve ark. (1999) yaptığı çalıģmada; ġen 1 çeģidinde protogeny, ġebin çeģidinde ise protandry gözlemlemiģtir. Hendricks ve ark. (1998), Kaliforniya Üniveristesi nde yürüttüğü çalıģmada çeģitlerin erkek çiçeklenme dönemleri karģılaģtırıldığında Payne çeģidinin erkek çiçeklerinin açılma dönemlerine göre; Hartley çeģidinin erkek çiçeklerinin 9 gün, Pedro çeģidinin erkek çiçeklerinin 4 gün, Howard çeģidinin erkek çiçeklerinin 6 gün, Chandler çeģidinin erkek çiçeklerinin ise 7 gün geç açtıkları gözlemlenmiģtir. ÇeĢitlerin diģi çiçeklenme dönemleri karģılaģtırıldığında ise Payne çeģidinin diģi çiçeklerinin açılma dönemlerine göre; Hartley çeģidinin diģi çiçeklerinin 17 gün, Pedro çeģidinin erkek çiçeklerinin 12 gün, Howard çeģidinin erkek çiçeklerinin 14 gün, Chandler çeģidinin erkek çiçeklerinin ise 15 gün geç açtıkları gözlemlenmiģtir. Kaynaklardan alınan veriler ile elde edilmiģ olan veriler arasında benzerlik bulunmaktadır.

45 Yaprak döküm tarihleri: Ġncelenen çeģitlerin yaprak döküm tarihleri çizelge da ve Ģekil de sunulmuģtur. Çizelge ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı yaprak döküm tarihleri ve bu tarihlere göre sınıflandırma Çeşit 2009 Yılı Yaprak Döküm Tarihleri 2010 Yılı Yaprak Döküm Tarihleri Chandler Fernette Fernor Howard Kaman Maraş Maraş Midland Pedro Şebin Şen Şen

46 35 ġekil AraĢtırma bahçesindeki çeģitlerin 2009 ve 2010 yılı yaprak döküm tarihleri 2009 yılı sonuçlarına göre, yaprak döküm tarihlerinin (Fernette, Howard ve ġen 2) ile (Chandler, Kaman 1, MaraĢ 18 ve Pedro) arasında değiģtiği gözlemlenmiģtir yılı sonuçlarına göre ise; yaprak döküm tarihleri (ġen 1) ile (Midland) tarihleri arasında saptanmıģtır. Sütyemez ve KaĢka (2002) bazı yerli ve yabancı çeģitlerin KahramanmaraĢ ekolojisinde yaptığı benzer çalıģmada; ġebin çeģidinin 28 Kasım, Kaman 1 çeģidinin 2 Aralık, Chandler çeģidinin 13 Aralık, Pedro çeģidinin 5 Aralık, MaraĢ 18 çeģidinin 1 Aralık, ġen 1 çeģidinin 2 Aralık ve ġen 2 çeģidinin 1 Aralık tarihlerinde yapraklarının döküldüğü gözlemlenmiģtir. Elde edilen sonuçlar Sütyemez ve KaĢka (2002) de yapılan çalıģmaların sonuçları ile örtüģmektedir.

47 36 ġekil AraĢtırma bahçesindeki çeģitlerin 2009 yılı yaprak döküm durumlarından genel görünüm. ( )

48 37 CHANDLER FERNOR HOWARD MARAŞ 18 MARAŞ 12 MIDLAND PEDRO ŞEN 2 ġekil AraĢtırma bahçesindeki çeģitlerin 2010 yılı yaprak döküm durumlarından genel görünüm. ( )

49 Antraknoza Dayanım ÇeĢitlerin antraknoz hastalığına duyarlılık durumlarının saptanması için, çeģitlere ait ağaçlardan rastgele alınan 20 adet yaprakçık için değerlendirme skalası kullanılmıģtır (Anonim, 1996). Bu skalaya göre elde edilen sonuçlar çizelge de belirtilmiģtir. Çizelge ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı antraknoz hastalığı skala değerleri Çeşit Antraknoz Skala Değeri 2009 Yılı 2010 Yılı Chandler 1 0 Fernette 0 0 Fernor 0 0 Howard 1 1 Kaman Maraş Maraş Midland 1 0 Pedro 1 0 Şebin 2 0 Şen Şen Adaptasyon bahçesine yakın bölgelerde antraknozun ortaya çıkması, kimyasal mücadele uygulamasının yapılmasına neden olmuģtur. Kimyasal mücadele; suda çözünebilir % 80 Maneb etkili madde içeren bileģikler 100 lt suya 300 gr kimyasal karıģtırılarak uygulanmıģtır (Anonim,2011). Elde edilen sonuçlarda; kimyasal mücadele yapılmasına rağmen 2009 yılı gözlemlerine göre; Fernor, Fernette ve MaraĢ 12 çeģitlerinde antraknoz gözükmezken, ġebin çeģidinde antraknoz en yüksek skalada görülmüģtür yılındaki gözlemler sonucunda ise sadece Hartley çeģidinde 1 skala dereceli zararlanma görülmüģtür.

50 39 Hastalık Skala Değeri = 0 Hastalık Skala Değeri = 1 Hastalık Skala Değeri = 2 ġekil AraĢtırma bahçesindeki çeģitlerin antraknoz skala değerleri Salahi ve Soleyman (2009) nın onbir çeģit arasında yaptıkları çalıģmada, bu çeģitlerin hastalığa karģı intraksiyonunu araģtırmıģlardır. ÇalıĢmada çeģitler sera koģullarında rastgele seçilmiģ bloklar halinde 12 muamele ve 3 tekerrür olarak uygulanmıģtır. AraĢtırmadan elde edile istatistiksel bilgilere göre; Hartley çeģidi antraknoz hastalığına orta derecede duyarlı göstermiģ olup, Pedro çeģidi hastalığa tamamen duyarlı olarak gözlemlenmiģtir. Arnavdov ve Gandev (2008), onbeģ ceviz çeģidinin antraknoza (Gnomonia leptostyla) karģı duyarlılıklarını belirlemek amacıyla yaptığı araģtırmada Chandler çeģidi dayanıklı; Fernette, Fernor, Tiszacsecsi, Silistrenski ve Milotai çeģitleri çok az duyarlı; Hartley, Kuklenski, Sorento ve Lara çeģitleri duyarlı; Sheinovo, Izvor ve

51 40 Slivenski çeģitleri çok duyarlı; Alsoszentivani ve Seer çeģitleri ise çok yüksek duyarlı çeģitler olarak belirlenmiģtir. Hastalık Ģiddeti %4,9 (Chandler) ile %62,4 (Alsoszentivani) arasında saptanmıģtır. Bu veriler ıģığında yaptığımız çalıģmada 2009 yılında elde ettiğimiz sonuçlar antraknoz hastalığı hakkında yapılan çalıģmaları desteklerken, 2010 yılında önceden yapılan kimyasal uygulamaları ile çeģitlerden sadece Howard çeģidi hastalanmıģtır Don zararının belirlenmesi: Adaptasyon bahçesinde yer alan çeģitlerde kıģ, sonbahar ve ilkbahar don zararlarının belirlenmesi amacıyla, yaprakçık ve sürgünlerde incelemeler yapılmıģ, fidan sayısı ile zarar Ģiddeti esas alınarak çeģitlerin ekolojideki don zararına tepkileri belirlenmiģtir. Elde edilen veriler çizelge te sunulmuģtur ile 2010 yıllarında yaģanan don zararlarının tarihleri çizelge de sunulmuģtur. Türkiye nin illere göre ilkbahar geç donlarının görüldüğü ortalama tarihler ve ortalama gün sayıları Ģekil ve Ģekil de sırayla verilmiģtir. Çizelge AraĢtırmanın yürütüldüğü yıllar arasında gözlemlenen ilkbahar geç donları ve en düģük minimum sıcaklık değerleri Yıllar Tarihler Minimum Sıcaklık Değerleri

52 41 Çizelge ÇeĢitlerin 2009 ve 2010 yılı don zararları ve don zararı yüzdeleri 2009 Yılı 2010 Yılı Çeşit Don Zararı Don Zararı Don Zararı Don Zararı Yüzdesi (%) Yüzdesi (%) Chandler Yok 0 Yok 0 Fernette Yok 0 Yok 0 Fernor Yok 0 Yok 0 Howard Var 17 Var 17 Kaman 1 Var 15 Yok 0 Maraş 12 Var 100 Var 33 Maraş 18 Var 100 Var 22 Midland Yok 0 Yok 0 Pedro Yok 0 Yok 0 Şebin Var 55 Var 9 Şen 1 Var 58 Yok 0 Şen 2 Var 45 Var 22 ġekil MaraĢ 18 çeģidinde oluģan doz zararından bir görünüm ( )

53 42 ġekil Türkiye deki illerin ilkbahar geç donları ortalama tarihleri ġekil Türkiye deki illerin ortalama ilkbahar geç donları yaģadığı gün sayısı