DAGILIMI, YAPIŞKANLIGI VE TRANSFER POLITIKALAR!

Transkript

1 TÜRKİYE'DE YOKSULLUGUN DAGILIMI, YAPIŞKANLIGI VE TRANSFER POLITIKALAR! Yrd. Doç. Dr. İbrahim TOKATLIOGLU* Araş. Gör. Alparslan BAŞARAN**. Giriş Biz bu çalşmada Türkiye'de gündemdeki bir olgu olan ve sklkla tartşlan ' "yoksulluk" üzerine doğru sorularn sorulabilmesi için gerekli veri seti altyapsn sunmaya çalşacağz. Çalşmann bir diğer öncelikli amac da Türkiye'de uygulanan transfer politikalarnn yoksullukla mücadelede etkin olup olmadğn ve yoksulluğu derinleştirip derinleştirmediğini analiz etmektir. Konuya aslnda en son söylennesi gereken şeyi söyleyerek başlamak istiyoruz :"Yoksulluğun nedeni yoksun olunmasdr ve dolays ile yoksul olunmasdr"(iktisat Dergisi 200:7). Yani oluşmuş bir yoksulluk peşi sra yoksun olmay getirmekte bu da deterministik (nedensellik) zincirini kurup yeni yoksulluklar doğurmaktadr. Yoksunluktan kast, insani olarak nitelenen baz olanaklara sahip olmamama durumudur. Beşeri sermaye yatrm olarak alglanabilecek, iyi beslenme, iyi eğitim alabilme vb. gibi gereksinimlerini tam karşlayamayan yoksullar, bu yoksunluklarn yarattğ olanakszlklar içerisinde yoksulluktan kurtaracak ilk ivmeyi ya çoğu zaman kazanamyorlar ya da bu ilk ivmenin şiddeti oldukça düşük düzeylerde gerçekleşiyor. Bu ksr döngü ancak kişiye yani beşeri sermayeye yaplan yatrmlarla krlabilir. Bu yatrmn ve ilk ivmenin belki de en önemlisi devletin transfer harcamalardr. Bu anlamda devletin transfer harcamalar kompozisyonunun Türkiye'de yoksulluğu önlemeye yönelik bir nitelik taşyp taşmadğ incelenmesi gereken bir soru gibi durmaktadr. Ercan (200 :8)'n tabiriyle bireyin muktedir olma kabiliyeti artkça yoksullukla ilgili kalc çözümler üretebilme şansda artmaktadr. B u çerçevede kamunun yoksullukla mücadelede * Muğla Üniversitesi, İİBF İktisat Bölümü **Hacettepe Üniversitesi, İİBF Maliye Bölümü

2 2 ibrahim TOKATLIOGLU- ALPARSLAN BAŞARAN karşlksz sosyal transfer ödemelerini, bireyi muktedir klacak şekilde belirlemesi ; nesiller aras yoksulluk geçişgenliğini zayflatacak ve bunun için ayrlan kaynağn daha etkin kullanlmasna yol açacaktr. Biz bu çalşmada sistemin ekonomik mantğnca dşlanmş olanlarn -ki bunlar yoksul olduklar için yoksun, yoksun olduklar için daha az gelirli olduğunu varsayyoruz- ancak mevcut kamusal politikalarla yaşamlarn idame ettirebilecekleri yada yoksulluktan kurtulabilecekleri varsaymndan hareketle söz konusu alandaki kamusal politikalarn etkinliğini tartşmaya çalşacağz. Ancak çalşmann nihai amac yarglara varmak değil belirli yargriara vanlmasn sağlayacak doğru sorular üretebilmektir. Bunun için önce Türkiye'de yoksulluğun profilini ve nedenlerini açklayacak baz değişkenleri inceleyeceğiz. Tablo : Türkiye' de Yoksulluk Oranlar (%) Yoksul Yoksul Yoksul Yoksul Ortalama Fert Hane Fert Hane Hane halk Oran Oran Says Says Büyüklüğü ~ ~ Medyan Gelirin Yarsna Göre 994 8,38 6, , ,69 5, ,356 Değişim -00,69-00, Alnmas Gereken ,99 05, Minimum Gda ,76 05, Oranna Göre Değişim 00,77 00, Temel Gereksinimler Yaklaşruma Göre ,77 26, ,3 34, Değişim 08,54 07, Kaynak: DİE 994 ve 200 Hane Halk işgücü Anketinden kendi hesaplamalarmz Çalşmamzda yoksulluğun profilini çkartrken, Devlet İstatİstk Enstitüsü (DİE) tarafndan 994 yl Ocak-3 Aralk tarihleri arasnda gerçekleştirilen 994 Hanehalk Gelir ve Tüketim Harcamalar Anketİ'nin Üç aylk birikimli ham verileri ile 200 yl Ocak-3 Mart tarihleri arasnda gerçekleştirilen 200 Hanehalk Gelir ve Tüketim Harcamalan Anketİ'nin üç aylk birikimli verileri kullanlmştr.bu çalşmalar devreler itibari ile Türkiye, kent, kr ve yllk boyutta da Türkiye, kent, kr, 7 coğrafi bölge ve seçilmiş 9 il merkezi için bağmsz tahmin vermek üzere tasarlanmştr. Çalşmann coğrafi kapsam Türkiye Cumhuriyeti snrlar içinde yer alan

3 EKONOMiK YAKLAŞlM 3 tüm yerlerdir ve daha fazla nüfusa sahip olan yerler Kent, ve alt nüfusa sahip yerler Kr olarak ele alnmştr Genel Bina Saym verileri göre tabakal örnekleme yöntemi kullanlmştr. Literatürde çok farkl yoksulluk tanmlar bulunmaktadr. Biz bu çalşmada sadece 3 tanesini kullandk: Medyan gelirin yarsna göre, alnmas gereken minimum gda oranna göre ve temel gereksinimler yaklaşrnma göre yoksulluk tanmlar. YOKSULLUK TANIMLARI Alnmas Gereken Asgari Kalori Miktar Yaklaşm (Minimum Gda Sepeti):Tüm nüfus için önerilen kişi başna günlük alnmas gereken kalori miktar esas alnarak bunun altnda kalori alan fertleri yoksul kategorisinde değerlendirilmesi yaklaşmdr.(mutlak yoksulluk tanm yaklaşmdr.) Temel Gereksinimler Y aklaşm:insanlar yaşamlarn devam ettirebilmesi için minimum düzeyde almas gereken gda, giyim, barnma, eğitim ve sağlk harcamalarnn dikkate alnmasdr. (Mutlak yoksulluk tanm yaklaşmdr.) Ortalama yada Medyan Gelirin Yars Yaklaşm:Toplumda yaratlan ortalama gelirin yada medyan gelirin yars yoksulluk eşiği olarak kullanlmaktadr.(göreceli yoksulluk yaklaşmdr.) (Akder ve Güvenç 2000: 5) Yoksulluk oranlarna baktğmzda Minimum Gda Sepetine ve Temel Gereksinimler yaklaşmiarna göre yoksulluk oranlar yllan arasnda artarken Medyan Gelirin Yansna göre azalyor olmasnn anlattğ şey kabaca yoksullar aras gelir dağlmnn bozulduğu ve dip yoksulluk diye tanmlanan yoksulluğun diğer yoksulluklara oranla daha çok arttğdr.yarm Medyan Gelire göre yoksulluk % O.7 orannda azalrken yoksul fert says civarnda artmştr. 200 ylnda medyan gelirin yansna göre Türkiye nüfusunun % 7' si yoksulluk snrnn altnda iken, bu oran alnmas gereken minimum gda oranna göre hesap landğnda %7, temel gereksinimler yaklaşrnma göre hesaplandğncia ise %4 olarak çkmaktadr. Türkiye'de yoksul hane oran medyan gelirin yarna göre 200 ylnda% 5 iken temel gereksinimler yaklaşrnma göre %34 olarak görünmektedir. Bu rakamlar göstermektedir ki Türkiye'de herkesin belirli bir geliri olmasna rağmen bu gelirlerin harcama kompozisyonunda gda tüketim maddeleri ağrlktadr. Dolaysyla yoksul kesim ancak günlük ihtiyaçlarn karşlayabilmekte, bunun yannda kendini yoksulluktan kurtarabilecek beşeri sermaye yatrm yapamamaktadr. Çalşmamzda ayrca yoksulluk endeksierini de hesaplamaya çalştk. Elimizdeki veri seti ile tanmiaya bildiğimiz üç farkl endeks kullandk. Bunlar, Kafa Says, Yoksulluk Açğ ve Sen Endeksleridir. Kafa Says Endeksi; yoksulluk çizgisi altn-

4 4 ibrahim TOKA TL/OGLU - ALPARSLAN BAŞARAN daki kişilerin toplam nüfusa orandr. Yoksulluk açğ endeksi; yoksullarn gelirlerinin/tüketimlerinin yoksulluk çizgisinden uzaklğnn ortalamasnn yoksulluk çizgisine oran olarak belirlenir (Dansuk 997:26). Türkiye' de yllar için yoksulluk endeksieri incelendiğinde örneğin gda yoksulluğuna göre Kafa Says ve Sen endeksieri artarken Yoksulluk açğ endeksi düşmüştür. Yoksulluk Açğ endeksinin düşmesi yoksullarn ortalama gelirinin göreli olarak artğn gösterir. Yani buna göre Türkiye' de yoksulluğun derinliği azalmş gibi görünmektedir ancak söz konusu bu durum gelir dağlmn göz önünde bulundurmadğ için yanltc sonuçlar verir. Türkiye için de yanltc sonuçlar vermiştir. Çünkü çalşmada Türkiye'deki gelir dağlmnn ve yoksullarn gelir dağlmnn bozulduğunu dolays ile ortalama gelirdeki artşn bundan kaynaklandğn görmekteyiz. Sen Endeksi bunu doğrular niteliktedir. Türkiye'de Sen endeksi yllar arasnda artmştr. Sen endeksi, yoksul hanehalk geliri düştüğünde ve/veya regressif transferler söz konusu olduğunda artar (Sen 976:222). t Tablo 2: Yoksulluk Endeksieri Kafa Yoksulluk Sen Ortalama Yoksulluk Gini Says Açğ Endeksi Yoksul Eşiği (TL Endeksi Endeksi Gelir (TL) Gda Yoksulluğu O,ü7 0,37 0, ,3 Temel Gereksinim 994 Yoksulluğu 0,33 0,46 0, ,34 Gelir Yoksulluğu 0,8 0,69 0, , Gda Yoksulluğu 0,08 0,25 0, ,3 Temel Gereksinim Yoksulluğu 0,4 0,45 0, ,33 Gelir Yoksulluğu 0,8 0,73 0, ,24 Kaynak: DİE 994 ve 200 Hane Halk işgücü Anketinden kendi hesaplamalanmz Gelir dağlm ölçülerini yoksullar ve Türkiye açsndan incelediğimizde aras gelir dağlmn tüm kategorilerde bozulduğunu görmekteyiz. Türkiye genelinde 994 ylnda Gini katsays 0.46 iken 200 ylnda 0.49'a çkmaktadr. Yoksullara ait Gini katsays incelendiğinde ise gelirini adil dağtamayan Türkiye'nin yoksulluğunu nispeten daha adil dağttğ görülmektedir. Ancak bu adalet yaşanan krizlerinde etkisiyle bozulma eğilimindedir.

5 EKONOMiK YAKLAŞI~ lls Tablo 3: Yoksullarn Gelir Dağlm Ölçüleri GELİR DAGILIMI YOKSUL TÜRKİYE FERT YOKSUL TÜRKİYE ÖLÇÜLERİ FERTLER GENELi HANE HANE GENELi Göreli Ortalama Sapma o,59 o,67 0,330 0,364 0,67 o,67 0,309 0,320 Varyans Katsays 0,428 0,548,359,820 0,4o 0,475,227,404 Gini Katsays 0,22 0,243 0,460 0,495 0,232 0,238 0,43 0,448 Kakwani Ölçüsü 0,053 0,075 o,82 0,26 0,053 0,074 0,60 o.73 Theil Entropy Ölçüsü 0,093 o,o7 0,43 0,555 0,09 0,05 0,368 0,423 Kaynak: DİE 994 ve 200 Hane Halk işgücü Anketinden kendi hesaplamalarmz Tablo 4: Yoksulluğun Dağlm(%) Yoksul Haneler % 20'ik Dilimler Toplam ,4 8,74 9,94 6, 9.38 Türkiye Geneli % 20'ik 2 0,00 0,00 0,00 0,00 8,42 8,42 Dilimleri 3 0,00 0,00 0,00 0,00 0, Kaynak: DİE 994 ve 200 Hane Halk işgücü Anketinden kendi hesaplamalanmz 4 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 5 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Tablo 4'de medyan gelirin yarsna göre yoksullarn% 9l'i Türkiye geneli l'inci diliminde yer almakta ve% 8'i ise Türkiye geneli 2'inci diliminde yer almaktadr. Tablo 5: Türkiye Geneli Gelir Dağlm %20'LİK DİLİMLER s Toplam 994 4,73% 9,77% 4,02% 2,89% 49,60% 00,00% 200 4,39% 9,03% 3,77% 2,33% 5,49% 00,00% Kaynak: DİE 994 ve 200 Hane Halk işgücü Anketinden kendi hesaplamalarmz

6 6 I!BRAHIM TOKATLIOGLU - ALPARSLAN BAŞARAN Türkiye geneli gelir dağlm incelendiğinde bozulma daha net görülmektedir. Türkiye nüfusunun % 80' inin 994 ylna göre 200 ylnda gelirden aldğ pay azalmş sadece en zengin% 20'nin aldğ pay artmştr.994 ylnda en zengin % 20 en fakir %20'nin o.5 kat pay alrken 200 ylnda bu oran.7 kata çkmştr. Yoksullarn % 9 'inin yer aldğ Türkiye geneli en fakir % 20'sinin gelirden aldğ pay ise %0.34 azalmştr. Tablo 6: Yoksul Tanmlarna Göre Gelir Dağlm YOKSULLUK TANIMI Medyan Gelirin % 20'LİK DİLİMLER Toplam Yarsna Göre 0,63% 6,46% 6,9% 24,83% 3,7% 00,00% Alnmas Gereken 994 Minimum Gda Oranna Göre Temel Gereksinimler 7,88% 3,20% 6,90% 22,8% 39,2% 00,00% Yaklaşrnma Göre 4,73% 9,77% 4,02% 2,89% 49,60% 00,00% Medyan Gelirin Yarsna Göre 7,88% 7,% 22,28% 23,76% 28,98% 00,00% Alnmas Gereken 200 Minimum Gda Oranna Göre 7,96% 5,9% 8,58% 23,24% 35,03% 00,00% Kaynak: DİE 994 ve 200 Hane Halk işgücü Anketinden kendi hesaplamalarmz Temel Gereksinimler Yaklaşrnma Göre 6,96%,79% 6,67% 24,59% 39,99% 00,00% Yoksullarn gelir dağlm incelendiğinde ise Türkiye geneli gelir dağlmndaki değişimden farkl bir gelişim göze çarpmaktadr. Medyan gelirin yarsna göre tanmlanan yoksulluktan birinci en fakir yoksullar ile en zengin iki dilimdeki yoksullarn, toplam yoksul gelirinden aldklar pay azalrken ikinci ve üçüncü dilimlerdeki yoksullarn aldğ paylar artmştr. 994 ylnda en zengin yoksul% 20, en fakir yoksul o/o 20'nin yaklaşk 3 kat gelirden pay alrken 200 ylnda bu oran 3.6 kata çkmştr. Bu rakamlar açkça göstermektedir ki Türkiye'de yoksulluk orannn yannda yoksulluğun derinliği de önem kazanmaktadr. Çünkü Birleşmiş Milletler Kalknma Programna göre yoksulluk 5 yldan fazla sürerse kalc bir hale gelmektedir (UN 997: 45). Yani yoksulluğun yapşkanlğ artmaktadr. B u (sonuç) yoksullukla etkin bir şekilde mücadele için gerekli enerjiyi ve bütçeyi artracaktr.

7 EKONOMiK YAKLAŞlM 7 YOKSULLUGUN PROFİLİ Bir ülkede zengin ile yoksul arasndaki uçurum ne kadar büyükse tehlikede o kadar büyük olmaktadr. Sadece gelirin nasl dağldğ değil yoksulluğun nasl dağldğ da önem kazanmaktadr. Çünkü genel tanmyla yoksullaşma gelir dağlmnn bozulmasdr ve yoksulluğun derinleşmesi ve yapşkan hale gelmesi de, yoksul gelir dağlmnn bozulmasdr (DPT 200 :27). Bu açdan yoksulluğun profilinin çeşitli değişkenlerle açklanmas önemlidir. Bizde çalşmamzda yaş, hanehalk büyüklüğü ve öğrenim durumu gibi demografik değişkenlerle 200 yl yoksulluk profilini% 20'lik gelir gruplar dağlmyla analiz t etmeye çalştk. Tablo 7: Yoksullarn Yaş Kompozisyonu İlk İkinci Üçüncü Dördüncü Beşinci Yoksul %20 %20 %20 %20 %20 Toplam 0-4 Yaş Aras 4,37 43,96 44,84 38,64 25,6 38, Yaş aras 33,97 32,9 3,5 35,22 33,38 33, Yaş Aras 2,78 2,35 20,32 22,6 32,0 23, ,88 2,50 3,69 3,52 8,92 4,29 Toplam 00,00 00,00 00,00 00,00 00,00 00, Yaş/ Toplam Yoksul 2,3 22,7 23,0 20,0 3, 00, Yaş ffoplam Yoksul 20,5 9,5 8,7 2,4 20,0 00, Yaş ffoplam Yoksul 8,5 8 ' 7,2 9,3 27,0 00,0 65+ Toplam Yoksul 3,4,7 7,2 6,5 4,2 00,0 Kaynak: DİE 994 ve 200 Hane Halk işgücü Anketinden kendi hesaplamalarmz,o' Yoksul nüfus içerisinde 0-4 yaş aras nüfusun ağrlğ göze çarpmaktadr. Bu da yoksun olan bugünün çocuklarnn yoksul kalacak geleceğin kuşaklar olacağn yani yoksulluğun yapşkanlğnn artacağn göstermektedir. En fakir ilk üç yüzdelik grup içerisinde çocuk nüfusun fazlalğ gelecek dönemde de yoksulluğun önemli bir olgu olarak gündemdeki yerini koruyacağn göstermektedir. Bu yoksul kesim içerisinde eğitim, beslenme gibi temel gereksinimiere ulaşma konusunda güçlük çeken çocuk yoksul grubun, beşeri sermayesini artrarak bu yoksulluktan ileriki dönemde kurtulmas konusunda devlete önemli görevler düşmektedir. En üst dilimdeki yoksul grup içerisinde -ki bunlar ksa dönemde yoksulluk çizgisinin üstüne çkabilme ümidi olan gruptur- çocuk nüfusun nispeten daha az olmas, bu yüzde dilimin sosyal transfer ödemelerinden aldklar paylarn daha rasyonel dağtlabilmesini etkilemektedir.

8 8 ibrahim TOKATLIOGLU - ALPARSLAN BAŞARAN 65 ve 65 yaş üstü yaş grubunun, toplam yoksul nüfusu içindeki dağlmnda, 5'inci yüzdelik dilimde yoğunlaştğ görünmektedir.bu da transfer ödemesindeki emeklilik maaşlarnn 4'üncü ve 5'inci dilimlerde yoğunlaştğ anlamna gelmektedir. İktisaden faal nüfusun %20'lik gelir dilimleri içerisindeki dağlm birbirine yakndr.yani yoksulluğun ana nedeni işteki durumun farkllaşmas değil, eğitim durumu ve buna bağl olarak seçilen meslekle ilgilidir. Tablo 8: Yoksul Hane Büyüklüğü(%) Hane Halk o/o 20'LİK DİLİMLER Says ,09 2,54 0,00 0,00 0, ,73 28,8 5,82 0,00 0,00 3 8,3 9,30 8,36 6,50 0,00 4 5,98 22,57 37,06 30,88 5,56 5 3,42 6,0 7,0 28,73 22,84 6 8,52 6,33 8,67 4,4 9,99 7 4,88 5,06 5,75 8,99 22,66 8 0,00 0,00 4,80 4,88 0,04 9 0,00 0,00 2,54 2,65 9,27 o 3,06 0,00 0,00 2,96 9,65 ll 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 2 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 3 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 4 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 s 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 8 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 00,00 00,00 00,00 00,00 00,00 ~ j Kaynak: DİE 994 ve 200 Hane Halk işgücü Anketinden kendi hesaplamalarmz. Yoksullarn hanehalk büyüklüğü incelendiğinde, hanehalk büyüklüğü arttkça gelirden aldklar pay artmakta ve yoksulluğun şiddeti azalmakta olduğu görülmektedir. 5'inci dilimde yer alan yoksul grubun içerisinde nispeten çocuk nüfusun daha az olduğu göz önüne alndğnda, bu gruptaki yoksul hanelerin çekirdek ailelerden oluşmadğ sonucuna ulaşlabilmektedir. Birkaç çekirdek ailenin tek çat altnda toplanmas, hane halk gelirini de artrmaktadr. Oysa fert olarak bakldğnda yoksulluk bu ailelerde biraz daha derin olarak yaşanmaktadr. Gelir dağlmna göre 'inci dilimde yer alan yoksullarn %50'si ile 3 kişilik hane büyüklüğüne sahipken 5'inci dilimde yer alan yoksullarn %75'i 5 ile 8 kişilik hane büyüklüğüne sahiptir.

9 EKONOMiK YAKLAŞlM 9 Tablo 9: Yoksul Hanehalk Reisinin Eğitim Durumu(%) % 20'LİK DİLİMLER TOPLAM OKUR YAZAR DEGİL 27,78 20,8 7,4 7,4 7,4 00,00 OKURYAZARI OKUL BİTİRMEDİ 7,68 23,57 9,59 9,59 9,59 00,00 İLKOKUL 8,00 20,06 20,65 20,65 20,65 00,00 İLKÖGRETİM 40,0 0,00 9,97 9,97 9,97 00,00 ORTAOKUL 6,47 3,20 23,44 23,44 23,44 00,00 ORTA DENGİ MESLEK 0,00 0,00 33,33 33,33 33,33 00,00 LİSE 25,24 0,0 24,9 24,9 24,9 00,00 LİSE DENGİ MESLEK 0,00 0,00 33,33 33,33 33, YILLIK YÜKSEK OKUL 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 4 YILLIK YÜKSEK OKUL, FAKÜLTE 8,09 8,06 2,28 2,28 2,28 00,00 YÜK.LİSANS, DOKTORA 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Kaynak: DİE 994 ve 200 Hane Halk işgücü Anketinden kendi hesaplamalarmz Yoksul Hanehalk Reisi öğrenim durumunu %20'lik yoksul gelir dağlm dilimleri açsndan incelediğimizde beşeri sermaye ile yoksulluk arasndaki ilişki yani yoksunlukla yoksulluğun şiddeti arasndaki ilişki biraz daha belirgin hale gelmektedir. 994 rakamlaryla karşlaştrldğnda Hanehalk Reisi'nin öğrenim durumunun yoksulluğun derinliğine ilişkin %20'lik dilimlerde net bir belirleyici olmadğ buna rağmen yaşanan krizierin etkisiyle 200 ylnda önemli bir belirleyici haline geldiği görünmektedir. 994 ylnda lise ve dengi okul mezunlar yoksularn %95'i 5'inci dilimde yer alrken ve ayn şekilde en yüksek paylar 5'inci dilimde görünmekte iken 200 ylnda öğrenim durumlarnn paylar her dilimde hemen hemen eşit dağlmştr. Lise ve dengi mezunlarn 994 ylnda 5'inci dilimde olan %66'lk ksm 200 ylnda 3 'üncü ve 4'üncü dilimiere düşmüştür. Genel olarak bakldğnda 994 ve 200 yllarnda% 90'lk ksm ilköğretim ve alt öğrenim durumunda toplanmştr.

10 20 ibrahim TOKATLIOGLU - ALPARSLAN BAŞARAN Bu sonuca göre, Okur-Yazar olmayan her üç kişiden biri; Okur-Yazar olup okul bitirnemiş her 4 kişiden biri; İlkokul mezunu her 6 kişiden biri; İlköğretim mezunu her 5 kişiden biri; Ortaokul mezunu her 9 kişiden biri; Lise mezunu her 8 kişiden biri; Yüksekokul mezunu her 72 kişiden biri; 4 yllk üniversiteden mezun her 53 kişiden biri; 6 yaşndan küçük her 4 çocuktan biri; Türkiye'de her 6 kişiden biri yoksuldur_ Bu rakamlar göstermektedir ki eğitim gibi bireyin yapabilirlik yada muktedir olma kabiliyeti arttkça, yoksulluk riski azalmaktadr. Bunu hanehalk harcama dağlmn incelediğimizde daha net görebiliriz. Tablo 0: Yoksul Hanehalknn Harcama Dağlm(%) BİRİNCİ %20 İKİNCİ %20 ÜÇÜNCÜ %20 DÖRDÜNCÜ %20 BEŞİNCi % SAGLIK 3,65 4,68 3,37 2,25 2,75,83,92 2,08 2,02 2,64 EGiTiM 0,3 0,8 0, 0,07 0,26 0,09 0,25 0,23 0,23 0,2 Dİ GER 96,04 95,3 96,52 97,69 96,98 98,09 97,83 97,70 97,75 97,5 TOPLAM oo Kaynak: DİE 994 ve 200 Hane Halk İşgücü Anketinden kendi hesaplamalarmz Yoksul hanehalknn harcama kalemlerini incelediğimizde beşeri sermayedeki krizler sonras oluşan çözülmeyi daha rahat görebilmekteyiz. Toplam gelir içerisinde eğitim harcamalarna ayrlan payn en yüksek olduğu gelir dağlm dilimi 5'inci dilim dir. Onunda toplam içerisindeki pay % bile değildir. 994 'den 200 ' e tüm dilimierin eğitime ayrdğ pay azalmştr. Bu da gelecek dönemlerde yoksulluğun yapşkanlğn ve nesilleraras yoksulluk geçişgenliğinin artacağnn göstergesidir.

11 EKONOMiK YAKLAŞlM 2 Tablo ll: Yoksul Hanehalk Reisinin Çalştğ Sektör(%) %20'LİK DİLİMLER TARIM, AVCILIK VE ORMANCILIK 45,32 49,64 44,28 32,06 33,26 imalat 3,333 4,908 5,698 ll,60 5,69 İNŞAAT 4,545 7,26 7,558 7,86 0,6 TOP. VE PER. SATIŞ TAŞIT TAMiRi 0,00 6,983 0,389,055 7,584 OTELLER VE LüKANTALAR 4,435 2,659 2,875 5,66 0,002 ULAŞTRMA, HABERLEŞME HiZMETi 0,00 0,002 0,002 2,93 9,828 KAMU YÖN. VE SAVUNMA 0,000 3,42 2,666 4,758 4,730 Kaynak: DİE 994 ve 200 Hane Halk İşgücü Anketinden kendi hesaplamalar m z Yoksul Hanehalk resinin çalştğ sektör dikkate alndğnda krsal kesimdeki ekonomik faaliyetlerin yoksulluk yarattğ açk bir şekilde görülmektedir. Bununla beraber inşaat ve diğer mevsimlik işlerin yani genellikle sigortasz çalşlan sektörlerin yoksulluğun ikinci ana kaynağ olduğu görülmektedir. Tarmsal kesimde yaratlan yoksulluğun oran ilk üç yüzdelik dilimde %50'ye yakn iken, diğer iki dilimde kaytdş ekonomik faaliyetlerin yoğun olduğu sektörlerde de önemli bir yoksulluk yaratlmaktadr. Tablo 2:Yoksul Ferdin İşteki Durumuna Göre Dağlm(%) %20'LİK DİLİMLER Ücretli 3,97% 9,92% 4,34% 22,35% 23,05% Yevmiyeli 0,83% 5,29% 8,22% 23,86% 7,73% İşveren 0,72% 0,4%,6%,52%,42% Kendi Hesabna 30,32% 34,30% 35,66% 32,20% 34,04% Ücretsiz Aile işçisi 54,5% 40,08% 30,62% 20,08% 23,76% TOPLAM 00% 00% 00% 00% 00% Kaynak: DIE 994 ve 200 Hane Halk İşgücü Anketinden kendi hesaplamalarmz

12 ~ 22 ibrahim TOKATL/OGLU - ALPARSLAN BAŞARAN Ferdin işteki durumuna göre hemen her %20'lik dilimde kendi hesabna ve ücretsiz aile işçisi olarak çalşanlar ağrlktadr. En alt yüzde 20'lik grupta ücretsiz aile işçiliğinin oran %54 iken en yüksek yüzde 20'lik grupta ücretsiz aile işçiliği oran %23'dür. Bunlar yevmiyeli ve ücretli yoksullar takip etmektedir. Bu sonuçlara göre ücretli veya yevmiyeli işler daha az yoksulluk yaratrken kendi hesabna ve ücretsiz aile işçisi olarak çalşmann daha çok yoksulluk yarattğ ortaya çkmaktadr. Bu tür işlerde çalşanlar genellikle bir sosyal güvenlik şemsiyesi altnda da bulunmamaktadrlar. Ücretli ve yevmiyeli olarak çalşan yoksullarn bu tür bir güvenlik şemsiyesi bulunduğu için, özellikle baz sağlk ve eğitim harcamalarna daha kolay ulaşabilir durumdadrlar. Bu açdan bakldğnda yoksullarn sosyal güvenlik kurumlar dağlmna bakmak analizin boyutlarn genişletmek için gerekli olmaktadr. Tablo 3: Yoksul Fertlerin Sosyal Güvenlik Kurumu Dağlm (o/o) %20'LİK DİLİMLER TOPLAMI SSK 2,7% 4,96% 7,75% 6,0% 6,3% 9,58% EMEKLi SANDIGI 0,00% 0,4% 0,39%,50%,77% 0,83% BAG-KUR 2,53% 3,72% 4,26% 6,37% 9,22% 5,28% ÖZEL SANDIK 0,00% 0,00% 0,39% 0,00% 0,7% 0,23% KAYlTLI DEGİL 95,3% 90,9% 87,2% 76,03% 7,99% 84,09% j TOPLAM 00% 00% 00% 00% 00% 00% Kaynak: DİE 994 ve 200 Hane Halk İşgücü Anketinden kendi hesaplamalarmz Yoksul fertlerin sosyal güvenlik kurumu incelendiğinde, yoksullarn büyük bir orannn herhangi bir sosyal güvenlik şemsiyesi altnda korunmadğn görülmektedir. Bu tablo ferdin işteki durumunda anlatlanlar ve hanehalk reisinin çalştğ sektörlerde söylenenleri doğrular niteliktedir. Kamu, yoksuniuğu en fazla olan ve bu yüzden en fazla korunmas gereken toplumsal kesimini ihmal etmiş görünmektedir. GELİR DAGILIMI EŞİTSİZLİGİ VE TRANSFER HARCAMALARI Türkiye'deki yoksulluğun 200 yl profilini bu şekilde ortaya çkardktan sonra söz konusu adaletsizliğin yap taşlarnn ortaya koyulmas yoksullukla mücadelede izlenecek yol haritasnn belirlenmesinde daha anlaml olacaktr. Bizde çalşmamzda Türkiye'deki gelir dağlm eşitsizliğinin kaynaklarn "decomposition" (ayrştr-

13 EKONOMiK YAKLAŞlM 23 ma) analizi ile ortaya koymaya çalştk (WB 200:43). Tablo 4'de ilk sütunda gelirin elde ediliş biçimi gösterilmektedir. Daha sonraki dört sütunda 200 ylna ait ve tüm Türkiye' de yaşanan gelir dağlm eşitsizliğinin ayrştrlmas gösterilmiştir. 200 yl verilerine göre Türkiye'de yaşanan gelir dağlm eşitsizliğinin ana nedeni işgücünden kazançlar olarak görünmektedir. Sermaye ve mülk gelirlerinden kaynaklanan eşitsizlikte ikinci srada bulunmaktadr. 994 yl ile kyaslandğnda eşitsizliğin yaratlmasnn kompozisyonu önemli ölçüde değişmiştir. Türkiye genelinde 994 ylnda varolan gelir dağlm eşitsizliğinin en belirgin müsebbibi %77'lik oran ile işgücünden elde edilen kazançlar olarak görünmektedir. Sermaye ve Transfer gelirlerinin yarattğ eşitsizlik nispeten düşüktür ve bu ikilinin yarattğ toplam eşitsizlik oran sadece % 6' dr. Gelir dağlm eşitsizliğinin ana nedeni 994 ylnda işgücünden özellikle müteşebbis gelirinden kaynaklanmaktadr. 200 ylnda ise gelir dağlm bozukluğu azda olsa artmş ve bu eşitsizliği yaratan nedenlerin kompozisyonu da değişmiştir. İşgücünden kazançlar halen en büyük belirleyici görünümündedir. Ancak pay azalmştr. Bunun yannda sermaye ve mülk gelirleri ile transfer gelirinden kaynaklanan eşitsizlik toplam % 6' dan %60' a çkmştr. İşgücünden kazançlarn yarattğ eşitsizliğin orannn düşmesindeki en önemli pay müteşebbis gelirinden kaynaklanmştr.. Tablo 4: Gelir Dağlm Eşitsizliği Ayrm 200 YILI TÜRKİYE GENELi 994 YILI 99 YOKSUL FERT Yüzde Yoğunluk GiNi Gelir Gelir Yüzde Yoğunluk GİNİ Gelir Dağlm Oran Eşitsizliğine Eşitsizliğine Dağlm Dağlm Eşitsizliğine Katks Katks Katks İ~gücünden Kazançlar 65, ,484 37,63% 76,90 69,46 0,806 0,337 28,3 Sermaye ve Mülk Geliri 8,96 0,558 0,60 32,50 8,00 6,03 0,604 0,434 24,3 Transfer Gelirleri 5,67 0,453 0,522 28,2 8,40 4,50 0,323 0,543 8,90 Devlet,36 0,304 0,40 2,8 3,80 8,43 0,20 0,422 5,06 Yurtdş Gelirleri 0,88 0,0 0,444 0,47 2,60 0,6 0,008 0,36 0,29 Özel Kesim 3,43 0,220 0,706 5,55 2,00 4,50 0,24 0,56 3,54 TOPLAM 00,000 0, ,000 0,320 7,34 Kaynak: DİE 994 ve 200 Hane Halk İşgücü Anketinden kendi hesaplamalarmz

14 24 IJBRAHIM TOKATLIOGLU - ALPARSLAN BAŞARAN 994 ylnda %43 olan bu oran 200 ylnda sadece % 3' e düşmüştür. 200 ylnda yaşanan krizin orta ölçekli işletmeleri derinden etkilemesi, ayrca kar oranlarnda yaşanan gerileme ve reel sektörde yaşanan durgunluk müteşebbis gelirlerindeki aşrlğ törpülemiş ve nispeten birbirine yaklaştrmştr. Bir diğer çarpc gelişme ise sermaye ve mülk gelirlerinde yaşanmştr. 994 ylnda sadece %4 olan gayrimenkulun gelir eşitsizliğine katks 200 ylnda %30'a çkmştr. Sermaye ve mülk gelirlerinin yarattğ eşitsizliğin artmş olmas servet birikiminin kriz dönemlerinde spekülatif kazanç imkanlarn arttrdğn ve yoksullar ile zenginler arasndaki farkn açldğn göstermektedir. 994 ve 200 yllarnda yaşanan krizlerde iddiharn veya beşeri ve beşeri olmayan sermayenin çözüldüğü, kriz sonrasnda ise sosyal sermaye gibi kişisel sermayenin de 5' inci dilim dşnda yerine konulamadğ görülmektedir. Bir diğer çarpc gelişmede çalşmann ana eksenini oluşturan transfer gelirlerinin yarattğ eşitsizlikte görülmektedir. 994 ylnda %8.4 olan transfer gelirinin eşitsizliğe katks 200 ylnda %28'e çkmştr. Kamu politikalarnda yaşanan değişimler ve kamu açklarnda yaşanan artşlar transfer gelirlerinde söz konusu dönem içerisinde 4'üncü ve 5'inci gelir dilimierindeki kişilerin gelirlerinde önemli bir artş yaratmştr. Devletin karşlksz sosyal transferlerinin yarattğ gelir dağlm eşitsizliği %3.8'den %2'ye çkmştr. Benzer bir gelişim özel kesimden kaynaklanan transfer gelirinde de yaşanmştr. Özel kesim transfer gelirindeki artş göz önüne alndğnda kamusal politikalar yannda özel kesiminde önemli bir paya sahip olduğu görülmektedir. Ancak özel kesim sosyal transferlerinin dağlm da fakirler aleyhine değişmiştir. 200 yl yoksul fertlerin sahip olduğu gelir dağlm eşitsizliği incelendiğinde ise benzer bir komposizyona ulaşlmaktadr. İşgücü gelirlerinden kaynaklanan eşitsizlik ana neden durumunda iken sermaye ve mülk gelirinden kaynaklanan eşitsizlikte yüksek boyuttadr. Ancak devletin karşlksz transferlerinin yoksullar arasndaki (içerisindeki) dağlm(nn) bozuk olmasna rağmen toplam gelir içerisindeki oran düşük olduğundan eşitsizlik yaratma kabiliyeti snrl kalmştr. Diğer bir çarpc sonuçta özel kesim transferlerinin eşitsizlik yaratma orandr. Özel kesim transfer gelirleri yoksul gelirinin %4.5'inin oluştururken dağlm oldukça bozuktur. Bu sonuçlarda göstermektedir ki piyasann yarattğ bozuk gelir dağlmn düzeltme konusunda, üstüne önemli görevler düşen kamunun bu görevi ifa sürecinde önemli zafiyetleri bulunmaktadr. Vergi ve transfer politikalar ile bozuk gelir dağlmna müdahale ederek piyasa başarszlğn gidermesi gereken kamu, "kamu haşanszlğ" argümanlar çerçevesinde piyasa başarszlğn derinleştirmiştir.

15 EKONOMİK YAKLAŞlM 25 Transfer politikalarnn yllar itibari ile gelişimini görmek bu açdan anlaml olacaktr. Tablo 5: Tran~jer Ödemelerinin Bütçe İçindeki Yüzde Oranlar Sağlk Eğitim İç Borç Faiz Toplam Ödemeleri Transferler/Bütçe Kaynak: Derdiyok, Türkmen "980 Sonras Borçlanma Politikalar", XVI. Türkiye Maliye Senpozyunu 28-3! Mays 200/Antalya, Türkiye'de 980 Sonras Maliye Politika/an. Bütçe içerisinde iç borç faiz ödemeleri 980'den 999'a artarken eğitim harcamas ve sağlk harcamasnn bütçe içerisindeki paylar azalmaktadr. İç borç faiz ödemelerinin bütçe içerisindeki pay 980 ylnda sadece %2 iken bu oran 994 ylnda %26 ve 999 ylnda da %35 olarak gerçekleşmiştir. Buna koşut olarak ise eğitim harcamalarnn bütçe içerisindeki pay 980 ylnda %6 iken 994 ylnda %3.4 ve 2000 ylnda da %9.4 olarak gerçekleşmiştir. Bu rakamlarda göstermektedir ki Türkiye tercihini sermaye geliri elde edenlerden yana koymaktadr. Ayrca devletin transfer harcamalar ile muktcdir hale gelebilecek yoksul kesimin muktedir olma şans her geçen yl biraz daha azalmaktadr. r

16 j 26 ibrahim TOKATLIOGLU - ALPARSLAN BAŞARAN Şekil : Toplam TranJfer İçerisinde Yüzde Paylar o mil Sosyal Transferler iç Borç Faiz Ödemeleri Kaynak: Derdiyok, Türkmen '' 980 Sonras Borçlanma Politikalar'',XVI. Türkiye Maliye Sempozyumu 28-3 Mays 200/Antalya, Türkiye'de 980 Sonras Ma - liye Politikalar. Transfer ödemelerinin GSMH içindeki paylarna bakldğnda faiz ödemeleri keskin bir artş gösterirken sosyal güvenlik harcamalar faiz ödemelerine kyasla oldukça küçük saylabilecek bir artş göstermiştir. Toplam transferler içinde sosyal transferierin pay 2000'de %2 iken iç borç faiz ödemelerinin pay %67.5 dr. Bu tablolar göstermektedir ki kamunun bozuk gelir dağlmn düzeltmek ve yoksullukla mücadele etmekte önemli bir politika arac olan transfer ödemelerinin yaps bu amac gerçekleştirmekten uzaktr. Transfer ödemelerinin yaps, piyasa başarszlğn gidermekten uzak ve hükümet başarszlğyla sorunu derinleştirecek niteliktedir. j ~ Tablo 6: Fert Başlla Toplan Transfer Gelirleri %20'LİK DİLİMLER (TL) ORTALAMA TÜRKİYE GENE Lİ s YOKSULLAR Kaynak: DİE 994 ve 200 Hane Halk İşgücü Anketinden kendi lesaplama!armz

17 . EKONOMİK YAKLAŞlM 27 Tablo 7: Toplam Transfer Gelirleri Dağlm %20'LİK DİLİMLER YUZDE TÜRKİYE GENELi 3% TOPLAM 9% 5% 23% 50% 00% YOKSULLAR 7% 6% 2% 22% 45% 00% Kaynak: DİE 994 ve 200 Hane Halk İşgücü Anketinden kendi hesaplamalarmz %20'lik gelir dağlm dilimleri çerçevesinde fert başna ortalama transfer gelirleri incelendiğinde Türkiye genelinde nispeten daha zengin kişilerin daha fazla transfer geliri elde ettiği görülmektedir. Yoksullar arasndaki %20'lik gelir dilimleri incelendiğinde ise 3 'üncü ve 5' inci dilimlerdeki yoksullarn kişi başna daha fazla transfer geliri elde ettiği görülmektedir. Dip yoksulluk olarak adlandrlan birinci dilimdeki yoksullarn elde ettiği fert başna ortalama transfer geliri ise en düşük düzeydedir. Toplam transferierin %20'lik gelir gruplar dağlm incelendiğinde ise Türkiye genelinde nüfusun %80'ni toplam transferierin %20'sini alrken en zengin %20 tek başna toplam transferierin %50'sini almaktadr.ayn durum yoksul nüfus arasndaki %20'lik gelir gruplar açsndanda geçerlidir. SONUÇ UNDP'ye göre yoksunluğun yoğun olduğu yoksulluk durumu beş yldan uzun sürerse yoksulluk kalc ve yapşkan hale gelmektedir (UN 997). Yaptğmz çalşma göstermektedir ki dip yoksulluk olarak tanmlanan yoksulluğu giderme konusunda kamu politikalar oldukça etkisizdir. Amartya Sen (976)' e göre yoksullukla mücadelede öncelikli politika, en az transferle hemen yoksulluktan kurtulabilecek yani yoksulluk eşiğinin hemen altndaki yoksulluğa (yoksullara) müdahaledir. Ancak bu politika önermesi mevcut yoksulluğu dibe doğru itelemekte ve yoksulluğun yapşkanlğn arttrmaktadr. Ayrca bu politika orta vadede yoksulluğun esnekliğini düşüreceği için, gelecek dönemde yoksullukla mücadelede bireyi "muktedir" klmann maliyetini arttracaktr. Biz bu çalşmada, konuşmann başnda da belirttiğim gibi belirgin yarglara ulaşmay amaçlamadk. Sadece yoksullukla mücadele konusunda kamu politikalarn ve gelişme aksn belirlemede doğru sorularn ortaya kanmasna yardmc olmaya çalştk.

18 28 ibrahim TOKATLIOGLU- ALPARSLAN BAŞARAN KAYNAKÇA AKDER, A. Halis ve GÜVENÇ, Murat, "YOKSULLUK", Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakf, İSTANBUL 2000 Blejer,Mario I., ve Isabel Guerrero, 990, "The Impact of MacroeconomicPolicies on Ineome Distribution: An Emprical Study of the Philippines," The Review ofeconomics and Statistics, Vol.72 (August), ss Blecker, R International Competition, Ineome Distribution and Economic Growth, Cambridge Journal of Econonics, 3, BÖS, Dieter and ROSE, Manfred ve SİEDL, Christian, Welfare and Efficiency in Public Economics, Springer-Verlag, New York,988 BUDD, C. Edward, Inequality and Poverty, 967, W.W. NORTON & COMPANY İNC,NEW YORK Chen, Shaohua, ve Martin Ravallion, 2000, "How Did The World' s Poorest Fare in 990s?" Policy Research Working Paper No.2409 (Washington: Dünya Bankas). Cornia, G.A. ve Kiiski, S., 200. Trendsin Ineome Distribution in the Post-World War II Period: Evielence and Interpretation, WIDER Development Conference: Growth and Poverty, Mays, Helsinki. Dansuk, Ercan., (997), Türkiye'de Yoksulluğun Yaplarb Ölçülmesi, No:2472, Devlet Planlama Teşkilat. Ölçülmesi ve Sosyo-Ekonomik DPT, (200 ). Gelir Dağlmnn İyileştirilmesi ve Yoksullukla Mücadele Özel ihtisas Komisyonu Raporu, No:2599, Devlet Planlama Teşkilat. Derdi yok, Türkmen '' 980 Sonras Borçlanma Politikalar'',XVI. Türkkiye Maliye Sempozyunu 28-3 Mays 200 Antalya,"Türkiye' de 980 Sonras Mali Politikalar. ERDOCIAN,Güzin,"Türkiye'de ve Dünyada Yoksulluk Ölçümleri Üzerine Değerlendirme", DiE, 999 Eastcrly. William Russell, 200 l, 'The Effect of International Monetary Fund and World Bank Programs on Poverty," Policy Resca cl Working Paper No.257 (Washington: Dünya Bankas). Eichengreen, Barry, Andrew K. Ro se ve Charles Wyplosz, 995, ''Exchange Market Mayhem: The Antecedcnts and Aftermath of Speculative Attacks," Fconolllic Policy, No.2l (Kasm). ss ,!-!:cc, Barry. Andrcw K. Rose, 9%, "Stayig Afloat When the" Shifts: F\tcral Factors and Ecrging-Market Banking Crises," NBER Working Papcr No (Washington: Dünya Bankas).

19 EKONOMiK YAKLAŞlM 29 Ferreira, Francisco H. G., Giovanna Prennushi, ve Martin Ravallion, 999, "Protecting The Poor from Macroeconomic Shocks," World Bank Policy Research Working Paper No. 260 (Washington: Dünya Bankas). Flood, Robert P., ve Nacy P. Marion, 997, ''Policy Implication of 'Second Generation' Crisis Models," Staff Papers, Uluslararas Para Fonu, Vol.44 (Eylül), ss Frankel, Jeffrey A., ve Andrew K. Rose, 996, "Currency Craches in Emerging Markets: Empirical Indicators," CEPR Discussion Paper No.346 (Londra: Center for Economic Policy Research). Gupta Sanjeev, 999, "Mitigating the Social Co st of The Economic Crisis and the Reform Programs in Asia," IMF Economic Review. No.l (Washington: Uluslararas Para Fonu). İKTİSAT DERGİSİ, 200 "Gelir Dağlm - Yoksulluk-Popülizm",İ.Ü İktisat Fakültesi Mezunlar Cemiyeti,say: Krugman,Paul, 979, "A Model ofbalance-of-payments Crises," Journal ofmoney, credit,andbanking, Vol.ll (August),ss Lusting,Nora, ve Micheal Walton, 998, "Crises and The Poor: A Template for Action" Cinter-American Development Bank). Sen, Amatya K., 976, "Poverty: An Ordinal Approach to Measurment," Econometrica, Vol. 44, (mart), ss Ravallion, M (994), Poverty Comparisons (Fundamentals of Pure and Applied Economics Distribution Section, Vol. 56): a guide to concepts and methods, Langhorne, PA: Harwood Academic Publishers. OECD (998), Ineome Distribution and Poverty in Selected OECD Countries, Economic Department Working Papers, No: 89, ECO/WKP. Temel, A. Kelleci, M.A. 995 "Milli Gelirin Fonksiyonel Dağlm " Yeni Türkiye No:6 ss:l Gelişmeler World Bank, 2000, World Development Report 2000/200:Attaching Poverty (Washington: Word Bank). The World Bank, "Research Observer", Volume 6 Number 2, Fall 200 UN, "Poverty and Humen Development", Humen Development Papers, New York 997.