HAVLI VE DÜZ DOKUMALARINDA, RESTORASYON

Transkript

1 HAVLI VE DÜZ DOKUMALARINDA, RESTORASYON 1 Öğr. Gör. İhsan AKKUŞ Geleneksel Türk El Sanatları içerisinde önemli bir yere sahip olan dokuma sanatımız, kültürel değerlerimizin olmazsa olmazlarındandır. Tarihte kullanım eşyası olarak dokunan ve ihtiyaçlarımızı karşıladığımız havlı ve düz dokumalar günümüzde ticari bir ürün olarak dokunmaktadır. Restorasyon biyolojik, fiziki, kimyevi, mekanik ve diğer zarar unsurlarından biri veya birkaçı nedeniyle tahribe uğramış materyalin aslına uygun bir şekilde onarılmasıdır. El emeği, göz nuru olan dokumaların gerçek değerini bulabilmesi için hata oranının en aza indirilmesi veya ortadan kaldırılması gerekmektedir. Apre işlemlerinden biri olan restorasyon da, dokuma anında ve apre işlemleri sırasında oluşan hataları, aynı zamanda kültürel bir değer taşıyan eski halılarda da kullanımdan veya iyi bir şekilde korunamamasından kaynaklanan hataların ortadan kaldırılması için yapılan işlemler bütünüdür. Halı veya kilim dokumalarda oluşabilecek hatalar çeşitli onarım teknikleriyle giderilmektedir. Meydana gelen hatalar veya kusurlar onarım atölyelerinde, uzman kişilerce giderilebilmektedir. Arıca onarım yapacak restoratörlerin sadece teknik bilgilerden ziyade, materyalin genel karakteristik özellikleri, tarihi yapısı gibi bilgilere, tecrübeye sahip olması, sabırlı davranması ve titizlik göstermesi gerekmektedir. Ayrıca hataları oluş sebeplerine göre de ayırmalıyız. Çünkü sağlıklı bir onarım yapabilmek için önce hatanın oluş sebebi bilinmeli ve bu doğrultuda tamir işlemine başlanmalıdır. Bu sebepleri, dokuma anında oluşan hatalar, dokuma işleminden sonra (dokuma tezgâhtan çıktıktan sonra) apre işlemleri sırasında oluşan hatalar veya kullanımdan kaynaklanan hatalar olarak sınıflandırabiliriz. GİRİŞ Geleneksel kültürümüzün bir parçası olan manevi varlıklarımızdan halı-kilim birçoğumuzun bilmediği emek gerektiren çalışmalar ve kullanıma hazırlanması sırasında çeşitli işlemlerden geçmektedir. Günümüzde teknolojinin, zamanın getirdiği şekillenmenin üstesinden gelerek değerini koruyabilmiştir. Araştırtmalarda halı ve kilim dokumalarının kullanıma hazırlanışı aşamasında geçirdiği yıkama, kırım, çakım (germe) ve onarım gibi işlemler ele alınarak ayrıntıları incelenmiştir. Gerek dokumadan sonra kullanım aşamasına kadar geçen aşamalar, gerekse kullanılmakta olan veya kullanılmış dokumalarımızın korunma ve onarım aşamaları ele alınarak incelenmiştir. Araştırmada, geleneksel kültürümüzün bir parçası olan halı ve kilim dokumaların, apre işlemleri yani; yıkama, kırkım, temizleme, gerekiyorsa çakım ve onarım uygulamaları incelenmiştir. Halı ve kilim dokumaların tezgâhtan çıkıp sunum aşamasına ve kullanımına kadar geçirdiği işlemler, sırasıyla araştırılmış, onarım gerektiğinde, onarım aşamalarındaki genel durumları değerlendirilmiş ve bu dokumaların onarım nedenleri araştırılmıştır. Araştırmada; geleneksel kültürümüzün el sanatları kapsamında olan halı ve 1 Restoratör, Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi

2 kilim dokumalarının genel karakteristik yapıları gerek akademik ortamda gerekse sosyal toplum içerisinde incelenmiştir. Akademik ortamda halı ve kilim dokumalarımızın tarihsel gelişimi, coğrafi dağılımı, manevi yönleri, tarihi değerleri, kültürel yönleri, karakteristik renk, desen ve genel kompozisyonları hakkında akademisyenlerden ve kaynaklardan, onarım, restorasyon, yıkama, yakım, çakım, kırkım, sunum işlemleri ise halı-kilim yıkamahanelerinde ve tamir atölyelerinde teorik ve uygulamalı olarak incelenmiştir. Araştırmanın tamamlanmasında fotoğraf makinesi, fotokopi makinesi, bilgisayar ve çeşitli kaynaklar kullanılmıştır. Bu materyaller; belgelendirme, kaynak tarama, görüntüleme, kaynak çoğaltma gibi amaçlarla kullanılmışlardır. Araştırmalarda yer alan verilerin birçoğu alan araştırma yöntemiyle ulaşılmış ve oluşturulmuştur. Araştırmayı oluşturma aşamasında tarihsel yöntem, gözlem ve görüşme tekniği, karşılaştırma yöntemlerinden yaralanılmıştır. Onarım atölyelerindeki gözlem ve görüşme tekniği ile elde edilen yazılı ve sözlü bilgiler ayrıca gözlemlenerek değerlendirmeye alınmış gözlem ve görüşme tekniği de araştırmaların oluşmasında çok önemli yer tutmuştur. ONARIMIN TANIMI Restorasyon; Eski ve değerli bir objeyi aslına uygun onarmak anlamına gelen restore etmek sözünde gelir. Restorasyon biyolojik, fiziki, kimyevi, mekanik ve diğer zarar unsurlarından biri veya birkaçı nedeniyle tahribe uğramış materyalin aslına uygun bir şekilde korunmasını sağlamak, kullanmak için yapılan işlemlerdir. Onarım, sahip olunan nesnelerden elde edilen yararı olabildiğince uzatmak amacıyla yapılan işlemlerdir. Onarım, restorasyon ile konservasyon işlemleri arasında yapılabilen bir geçiş aşamasıdır. Onarım ve restorasyon çalışmaları uzmanlık gerektiren işlemlerdir. Uzmanların teknik bilgilere de sahip olmaları gerekmektedir. Onarımı yapılan materyalin fazla zarar görmemesi gerekmektedir. Tarih boyunca birçok alanda restorasyon ve onarım yapılmıştır. Bir materyalin maddi veya manevi değer taşıması, hatalı veya kusurlu olması sebepleri o materyalin onarım görmesine yeterli sebep sayılabilmektedir. Onarım, restorasyon esnasında yapılan işlemlerin tümünü kapsamaktadır. Ancak restorasyonun onarıma göre en büyük farkı restorasyonun temelinde bir materyalin onarım görüp göremeyeceğini karar vermek gerektiğidir. Onarım yapacak restoratörlerin sadece teknik bilgilerden ziyade, materyalin genel karakteristik özellikleri, tarihi yapısı gibi bilgilere sahip olması, tecrübe sahip olması, sabırlı davranması ve titizlik göstermesi gerekmektedir. ONARIMDA KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER Kullanılan Araçlar Pense: Çözgü ve hav atımında kullanım esnasında iğneyi çekmek için kullanılmaktadır. Halı Makası: Halılarda ilme atma işlemleri tamamlandıktan sonra, hav boylarını ayarlamaya yarayan, sıfır tip makaslardır. Gönye Tezgâhı (Germe Tezgâh): Halı ve kilim dokumaları germek için kullanılan çeşitli ebatlardaki gönyeli ve işkenceli tezgâhlardır. Baskılı ve çivili tip çeşitleri bulunmaktadır. Kirkitli dokumalarda gönye sağlamak için ve kenar düzgünlüğü sağlamak için kullanılmaktadır. Kalem: Kirkitli ve düz dokumalarda hatalı yerlerin belirlenmesi ve desen çizilmesi için kullanılan renkli keçe uçlu kalemlerdir. Pürmüz: Tüp gazlı ve ispirtolu çeşitleri vardır. Kirkitli dokumalarda bitim işlemlerinden sonra yıkama öncesi halıların sırtı, kilimlerin ise her iki tarafındaki lifleri yakmak için kullanılır. Kirkit: Halı ve Kilim dokumalarda; atkıların sıkıştırılmasında kullanulan tarak

3 yapılı demir veya ahşap malzemeli araçlardır. Tırmık: Halı dokumalarda onarım esnasında düğümler atıldıktan sonra, kırkım yapılırken karışık havların düzeltilmesinde kullanılan çelik malzemeli, tarak yapılı alettir. Tarak: Halı ve Kilim dokumlarda, onarım sonrası saçaklar kesilmeden önce saçakların düzeltilmesinde kullanılan iri ve geniş dişli alettir. Kayseri Makası: Halı ve Kilim dokumalarda en çok kullanılan ucu kıvrık küçük ebatlarda kullanışlı bir makas çeşididir. Halı ve Kilim dokumalarda, halının havında ve kiliminde kullanılabilen düz dokumalarda ise dar alanlar da bile rahatlıkla kullanılabilen çelik malzemeli makaslardır. Tığ: Halı dokumalarda düğüm atımında ve tüm düz dokumalarda saçaklara zincir çiti atımı gibi işlemlerde kullanılan ucu çengelli dantel tığlarıdır. İğne: Halı ve Kilim dokumalarda saçak takımı, hav atımı ve birçok alanda kullanılabilen çeşitli ebatlarda ve kalınlıklardaki iğne çeşididir. Çekiç: Onarılacak materyalin, çerçeve tezgâhına tutturulması esnasında çivinin çakılmasında kullanılmaktadır. Ayrıca çekiç, onarım yapılan yerin potluğunun giderilmesi tamirli bölgenin yumuşatılarak dokumanın diğer kısımlarına uygun olmasını sağlamak için yüzeyin dövülmesinde de kullanılmaktadır. Çivi: Onarılacak dokumanın, çerçeve tezgâhına tutturulmasında kullanılan ince çaplı çivilerdir. Çerçeve Tezgâhı: Onarılacak Halı ve Kilim dokumaların, onarılacak kısmının tutturulduğu ahşap çerçevelere denir. Bu çerçeve üzerinde onarım esnasında dokuma yapıldığı için tezgâh denmektedir. Çerçeve tezgâhının ebatları onarım yapılacak yerin büyüklüğüne göre değişmektedir. Ütü: Kilim dokumalarda onarım sonrası dokuma yüzeylerinin ütülenmesinde kullanılmaktadır. Balmumu: Onarım esnasında saçak takımı dipperi sıkıştırması ve yama kilimliği kenetlenmesi esnasında kullanılacak ipek veya pamuk ipliğin mumlanmasında kullanılır. İpek veya pamuk ipliğin mumlanmasının amacı bu iplerin onarım esnasında kaymasını sağladığı gibi sıkıştırılan bölgenin gevşemesini de engellemektedir. Çakım Zımbası: Halı ve Kilim dokumalarda, dokumaya gönye vermek için yapılan çakım uygulaması esnasında kullanılır. Havalı kompresörle çalışır. Zımba Teli: Halı ve Kilim dokumlarda çakım esnasında kullanılan çakım zımbasının içine takılan tellerdir. Şerit Rafya: Halı ve Kilim dokumalarda, çakım esnasında dokuma yüzeyinin zarar görmesini önlemek için, zımba teli çakılan yerlere uzatılan şeritlerdir. Kullanılan Gereçler Onarımda kullanılan gereçler hayvansal ve bitkisel lifler olmak üzere iki grupta toplanmaktadır. Hayvansal lifler; ipek, yün, kıl ve tiftiktir. İpek: Dokuma yüzeyinde ipek lif kullanılmış Halı ve Kilim dokumalarda kullanılmaktadır. Ayrıca ipek ipler, onarım aşamalarında saçak takımı, yama tutturulması, dipperi sıkıştırılması gibi aşamalarda da kullanılmaktadır. Yün: Dokuma yüzeyinde hammaddesinde yün malzeme kullanılmış dokumalarda Şekil 1- Çeşitli İplikler kullanılmaktadır. Yün çözgü, atkı ve hav yün ipleri en çok kullanılan çeşitleridir. Kıl: Dokuma yüzeyinde hammaddesi kıl olan dokumalarda kullanılmaktadır. Kilim dokumalarda genelde çözgü olarak kullanılmaktadır.

4 Tiftik: Dokuma yüzeyinde, hammaddesinde tiftik kullanılmış dokumalarda kullanılmaktadır. Bitkisel Lifler; Pamuk ve keten malzemelerdir. Pamuk: Halı ve Kilim dokumalarda pamuk çözgü kullanılmış dokumalarda kullanılır. Yün hammaddeli dokumalarda, onarım esnasında bazen çözgü olarak da kullanılabilir. Dipperi sıkıştırma işlemleri esnasında da pamuk ipler kullanılmaktadır. Keten: Halı ve Kilim dokumalarda onarım esnasında kullanılır. Sağlam bir liftir. Ancak ipek kadar yumuşak ve kullanışlı olmadığı için ipek ipler daha çok tercih edilmektedir. Hammaddesinde keten malzeme bulunan dokuma yüzeylerine de uygun olmaktadır. Halı Dokuma Teknikleri İki veya daha fazla iplik grubuna düz dokuma yapılıp ilme düğümlenmesiyle oluşturulan havlı dokuma yüzeyine halı denmektedir. Halı kelimesi kalı veya kalın kelimesinden gelmektedir. Halı kelimesi Türk literatüründe gelinlik kıza verilen çeyiz anlamında kullanılmaktadır. Halıyı oluşturan en önemli yüzey hav kısmını oluşturan ilme ipleridir. Halı yüzeyini oluşturan ilmeler ve ana konstrüksiyonu oluşturan lifler, hayvansal ve bitkisel hammaddelerden oluşmaktadır. Halıyı oluşturan ilmelerin farklı düğümleme teknikleri bulunmaktadır. Bu düğümler Türk düğümü ve Sine düğümü diye adlandırılmaktadır. Halılardaki Hatalar ve Giderilme Yöntemleri Saçak Tamiri Havlı dokumaların baş ve sonunda bulunan saçaklarda oluşan hataların giderilmesi işlemleridir. Bu hatalar dokuyucunun saçak boyunu halının ebadına göre kısa bırakması veya dalgalı kesmesi, yıkamada saçaklarda kullanılan kimyevi ilacın yeterince temizlenmemesi halinde saçakların eriyip kopması, kırkım işleminde kırkım makinesinin saçakları kesmesi, kullanımdan kaynaklanan (yanması, kopması, erimesi vb) ve eski halılarda uzun zaman kullanımdan dolayı saçakların erimesi gibi çeşitli sebeplerden meydana gelmektedir. Bu hatalar çeşitli onarım teknikleriyle giderilmektedir. Bu teknikler; Her çözgü teline ayrı ayrı çözgü teli takılarak onarım yapılmasıdır. Bu teknikte halıya uygun çözgü teli, biz, iğne, makas ve pense kullanılmaktadır. İlk aşamada biz yardımıyla 4-5 sıra yuva açıldıktan sonra, çözgü telinin takılı bulunduğu iğne aynı yuvadan geçirilerek pense yardımıyla çekilmektedir. Böylece halıya bir çözgü teli takılmış olur. Takılan çözgü telinin yan tarafındaki çözgü teline aynı işlemi yaparak saçak takma işlemi devam etmektedir. Saçak takma işlemi tamamlandıktan sonra orijinal saçak uçları makasla temizlenmektedir. Saçak çözgü telinin mumlu ipek yardımıyla halıya tutturulmasıdır. Bu teknikte halıya uygun çözgü teli, balmumu, ipek çözgü ipi, iğne, makas, biz ve pense kullanılmaktadır. Bu tekniğin ilk aşamasında biz yardımıyla 4-5 sıra yuva açıldıktan sonra, mumlanmış ipek çözgü ipinin takılı bulunduğu iğne bu yuvadan geçirilir ve pense ile çekilir. Halıya uygun çözgü teline kenetlenen ipek çözgü ipi, yan sıradan geri dönülerek ikinci çözgü teli de takılmış olmaktadır. İşlem kusurlu saçak alanı tamamlanıncaya kadar devam ettirilmektedir. Bu işlem tamamlandıktan sonra orijinal saçak uçları ayarlanarak makasla temizlenmektedir.

5 Şekil 2- Saçak Hatası (önce) Saçakların kilimle beraber tezgâhta dokunduktan sonra halıya tutturularak onarım yapılmasıdır. Bu teknikte tezgâh, biz, iğne, çözgü ipi, balmumu, pense, halıya uygun çözgü ipi, halıya uygun atkı ipi ve makas kullanılmaktadır. Halının eni boyunun 1/3 i fazlası kadar boyda 8 çözgü ipinin çözgü tezgâhında çözülüp tezgâha aktarılmasıyla işleme başlanmaktadır. Bu çözgü iplerine yine çözgü ipiyle atkı dokunur. Bu işlem her iki sırada bir kenar teline düğümlenir ve saçak payı bırakılır. Bu işlem halı eni boyunun 1/3 i fazlası kadar devam ettirilir. Dokunan kilimli saçak tezgâhtan çıkartılır. Dokunmuş olan bu kilimli saçak, halının etlik kısmına; bizle açılan yuvadan geçirilen mumlu ipek çözgü ipi takılı iğne penseyle çekilmektedir. Kilimli saçağın kenar telinden kenetlenerek diğer çözgü telinden geri dönülmektedir. Bu işlem halı eni boyunca devam ettirilerek kilimli saçak halıya tutturulmaktadır. Daha sonra orijinal kilimli saçak makasla Şekil 3-Saçak Hatası (sonra) temizlenmektedir. Kilimin saçak kenarları, halının enine paralel kesilerek atkı ipi takılı iğneyle sarılır ve kilimin sökülmesi engellenmiş olur. Son olarak takılan kilimli saçak çekiçle dövülerek halının dokusuna uygun hale getirilir ve işlem tamamlanmış olur. Yırtık Tamiri Havlı dokumalarda halının herhangi bir yerinde bulunan atkı, çözgü ve ilmelerin dağılmasıyla oluşan hataların onarım işlemidir. Bu hatalar tezgâhta oluşabileceği gibi yıkama işleminde kimyevi ilacın fazla kullanılarak halıyı eritmesi, kırkım işleminde kırkım makinesinin halıyı kesmesi kullanım esnasında halının nem alması, taşıma esnasında halın bir yere takılması, ütü, ateş, közden oluşan yanıklar ve bunun gibi nedenlerden oluşan kusurlardır. Yırtığı meydana getiren tezgâhta oluşan sebepler ise; dokuma tezgâhlarında, çözgülerin fazla gerdirilmesinden dolayı meydana gelen yırtılmalar, mukavemetsiz çözgülerin dokuma sırasında kirkit darbelerinden dolayı koparak yırtık oluşturmaları, dokuma esnasında herhangi bir kesici aletle kesilmesi gibi sebeplerdir. Tamir işlemine başlamadan önce kusurun yeri belirlenerek tersinden stabilo kalemle çizilmektedir. Çizgiler hataya dahil edilerek 4-5 sıra biz ile halıya yuva açılır. Açılan bu yuvadan çözgü teli takılı iğne geçirilerek pense ile çekilir. Bu işlem kusurun diğer tarafındaki aynı sıradaki çözgü teline de uygulanır. Takılan bu çözgü teli halının orijinali ile aynı gerginlikte olmalıdır. Yandaki çözgü telinden geriye dönülerek işlem devam ettirilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus dönüşlerin belli olmaması için V dönüş tekniğinin uygulanmasının gerektiğidir. Kusurlu bölgedeki çözgü telleri takıldıktan sonra bu bölgeyi içine alabilecek büyüklükteki çerçeveye çivi ile çekiç yardımıyla çakılarak gerdirilmektedir. Çözgü tellerine varangelen şişi takılarak, halıya uygun olan atkı ipi takılı iğne ile atkı dokuması yapılmaktadır. Atkı sıraları, halı kalitesiyle ayı olması gerekmektedir. Dokuma esnasında çakıldak kullanmak büyük kolaylık sağlamaktadır. Kirkit yardımıyla da kusurlu kısmın kilim dokuması tamamlanmaktadır. Kilimi tamamlanan kusurlu kısım eğer halının ortasında ise her iki taraftan kenarda ise tek Şekil 4- Yırtık Tamiri

6 taraftan halıya mumlu ipek çözgü ipi ile tutturulmaktadır. Tutturma esnasında mumlu ipek çözgü ipi biz ve pense kullanılmaktadır. Biz ile açılan yuvadan mumlu ipek çözgü ipi takılı iğne pense yardımıyla geçirilir. Mumlu ipek yapılan kilim kısmına kenetlenir. Pense ve biz yardımıyla tekrar geri dönülerek kilim kısmı halıya yamanmış olur. Bu aşamadan sonra halının yüzü çevrilerek, kusurun kenarında bulunan fazlalıklar falçata ile temizlenmektedir. Tekrar halının tersi çevrilerek eksik desenler, dokunan kilimin üzerine stabilo kalemle çizilerek tamamlanmaktadır. Halıya uygun ilmelik iplerin takıldığı iğne ile halıya uygun teknikte desene uygun düğüm atılır. Kusurlu bölgedeki eksik düğümler renk ve desene uyularak bu şekilde tamamlanmaktadır. Bu işlemlerin tamamlanmasından sonra halı, çerçeve tezgâhtan kerpeten ile sökülerek yere serilmektedir. Tamir edilen kısmın altına konulan yarım daire takoz ile atılan düğümler halı hav seviyesine kadar büyük makasla kesilmektedir. Deterjanlı su ile fırçalanan kusurlu kısım çelik tarak ile taranarak düğümlerin açılması ve kullanılan yeni ilmelik iplerin kirden arınması sağlanmaktadır. Kusurlu bölge halının ortasında ise tamir bu işlemlerle tamamlanmış olmaktadır. Kusurlu bölge halının kenarında ise kenar örülerek işlem tamamlanmış olmaktadır. Bu esnada tamiri yapılan halı çok eski veya antika ise tamirin belirsiz olması için halıya uygun eskitme işlemi uygulanmaktadır. Tamiri yapılan halı ipek ise son işlem olarak preslenmektedir. Dipperi Tamiri Havlı dokumalarda, halının enine paralel oluşan kırıklıklardır. Bu hatalar tamamen tezgâhta dokuma anında, dokuyucudan kaynaklanan hatalardır. Dokuyucunun kirkiti fazla vurmamasından dolayı atkıların oturmaması, üst üste ilmek atmadan birden fazla atkı atması, üst atkıyı gergin tutarak pirinç oluşturmaması, atkı atmadan birden fazla ilmek dokuması gibi hatalardan meydana gelmektedir. Dipperi hatasının tamiri iki şekilde yapılmaktadır; Dipperi hatası bir veya iki sıradan oluşuyorsa; hatalı bölgedeki çözgü telinin içerisinden biz yardımıyla 5-6 sıralık yuva açılır. Bu yuvadan mumlu ipek çözgü ipi takılı iğne geçirilerek pense ile çekilerek sıkıştırılır. Bu işlem kırık boyunca devam ettirilmektedir. Şekil 5-Dipperi Hatası Dipperi hatası, üç ve daha fazla sıradan oluşuyorsa, sıralar arasında ilmelik ip takılı iğne ile halıya uygun desen ve halının tekniğine uygun düğüm atılarak sıkıştırılması sağlanmaktadır. Atılan düğümler takozun üzerinde makasla kesilmektedir. Deterjanlı su ile fırçalanarak iplerin kirden arındırılması sağlanmaktadır. Çelik tarak ile topal düğümler açılır ve tekrar uzun lifler kesilerek işlem tamamlanmaktadır. Desen Tamiri Havlı dokumalarda halının desenlerinde oluşan hatalardır. Bu hatalar dokuyucu tarafından desenin halıya yanlış aktarılmasından veya motif çalmasından kaynaklandığı gibi, deseni çizen desinatörün deseni yanlış çizmesinden de kaynaklanmaktadır. Tamire başlamadan önce hatalı bölgeler belirlenir. Belirlenen hatalar kalem ile çizilir ve bu bölgede bulunan ilme ipleri sökülerek temizlenmektedir. Sökme işlemi Türk düğümlü halılarda, halının yüzünden, İran düğümlü halılarda halının tersinden biz yardımıyla sökülmektedir. Sökme işlemi tamamlandıktan sonra, halının tersinden, sökülen bölgelerin kilimleri üzerine stabilo kalemle desen doğru olarak çizilir. İlme ipinin takılı

7 bulunduğu iğne ile halının düğüm tekniğine uygun hav atılmaktadır. Hav atma işlemi tamamlandıktan sonra halının yüzü çevrilir ve atılan havlar yarım daire takoz üzerinde halı makasıyla halı hav seviyesinde kesilmektedir. Deterjanlı su ile yeni atılan havlar fırçalanır ve atılan imle iplerinin kirden arındırılması sağlanmaktadır. Bu işlemden sonra çelik tarakla taranarak topal düğümlerin açılması sağlanmaktadır. Kırkımı yapılan bölgedeki uzun lifler Kayseri makası ve halı makası yardımıyla tekrar kırkılmaktadır. Bu işlemlerle desen hatası giderilmektedir. Kenar Tamiri Havlı dokumalarda, halının kenar örgüsünün veya etliğinin dokuyucu tarafından hatalı yapılmasından kaynaklanmaktadır. Halının kenar örgüsünün hatalı olması veya etliğin dalgalı yani bazı yerlerde enli bazı yerlerde dar olmasından da bu hata meydana gelmektedir. Tamir işlemine halının etliğini sedef direğine paralel olacak şekilde mümkünse aynı çözgü teli üzerinden büyük makasla keserek başlanmaktadır. Kesilen kenarın hav kısmı küçük makasla bir sıra oyulmaktadır. Çözgü ipi kenara gelecek şekilde tutulur ve kenar örgü ipi takılı iğne ile kenar silindirik bir şekilde sarılır. Çözgü ipi, sarılan kenar örgü ipinin içinde kalır. Burada dikkat edilmesi gereken husus sarma işlemi esnasında sarmaların ne sık ne de seyrek olmaması gerektiğidir. Bu işlem devam ederken altta kalan çözgü ipi her 10 cm. de çekilerek halının kenarında potluk oluşması engellenmektedir. Sarma işlemi tamamlandıktan sonra kenar havları büyük makasla kırkılarak düzeltilmektedir. Böylece kenar tamiri tamamlanmaktadır. Abraj Tamiri Halının belli bölgelerindeki renk farklılıklarıdır. Tamamen dokuyucudan kaynaklanan abraj hatası, dokuyucunun kullanması gereken renkten başka bir renk kullanması veya kullanılan ipin içine farklı tonda bir başka ipin karışması ve dokuyucunun bunu fark etmemesi soncu halıda meydana gelen gerek çizgi halinde gerekse grup halindeki renk hatalarıdır. Abraj tamirinde ilk olarak hatalı renkler biz yardımıyla Türk düğümü ise yüzünden, İran düğümü ise halının tersinden sökülerek abrajlı kısmın temizlenmesiyle başlanmaktadır. Daha sonra ile ipi takılı iğne ile eksik havlar halının tekniğine uygun doldurulur. Doldurulan kısmın havları yarım daire takoz üzerinde halı makasıyla halı hav seviyesine kadar kesilmektedir. Deterjanlı su ile tamir edilen bölge fırçalanır ve iplerin kirden arındırılması sağlanmaktadır. Tamirli kısım, çelik tarakla taranarak topal düğümler açılmakta, fazla lifler tekrar kesilerek abraj tamiri tamamlanmaktadır. Dönüklük, Baş ve Kenar Farkı, Potluk Hatası Onarımı Halının tam dikdörtgen biçiminde olmayıp kenarlarının paralel olarak kayması ve karşılıklı köşe mesafelerinin birbirinden farklı olması, çözgünün tezgâha aktarıldıktan sonra per alma ve tarama işlemelerinin yapılmamasından, çözgü tellerinin gevşek olanlarının bağlanarak diğer çözgü tellerinin gerginliğinde ayarlanmamasından, çözgülerin tezgâha şakülünde takılmamasından, zincir örgüsünün çözgülere dik açıyla örülmemesinden dönüklük hatası meydana gelir. Halı başlarının veya kenarlarının birbirine karşılıklı paralel olmamasından baş ve kenar farkı hatası oluşmaktadır. Bu hatanın oluş sebepleri alt atkının gergin atılarak halının eninde çekme meydana gelmesinden halının bir kenarının aşırı oturtulup diğer kenarının oturtulmamasından, çözgülerin tezgâh leventlerine düzgün takılıp aktarılmamasından, çözgülerin halının kalitesine göre standart taksimat yapılmamasından baş ve kenar farkı hatası meydana gelir.

8 Halının düz bir zemine serildiğinde halının her yerinin zemine oturmamasından oluşan hatalardır. Potluk hatasının oluşma sebepleri; çözgülerin standart taksimatta yapılmamasından, gevşek çözgü tellerinin diğer çözgü tellerinin gerginliğinde ayarlanmamasından, alt atkının çok gergin kullanılmasından, leventlerin iki başı arasında çap farkı olmasından tezgâh leventlerinin birbirine paralel olmamasından kaynaklanmaktadır. Şekil 6- Çakım İşlemi Halılarda oluşan dönüklük, baş ve kenar farkı, potluk hatalarının onarımı germe tezgâhlarında gerilerek veya çakılarak giderilmektedir. Halı, germe tezgâhında önce boyuna gerilip tersinden ıslatılır. Kuruyana kadar tezgâhta bekletilen halı tezgâhtan sökülür. Hatası giderilen halı germe tezgâhında enine de gerilerek germe işlemi tamamlanmaktadır. Hata oranı az olan halılar çakılarak da onarılabilmektedir. Çakma işlemi tahta zeminlere halının kenar ve başlarının gönyesinde tel zımbalarla tutturulmasıyla gerçekleştirilmektedir. Çakılan halı tersinden ıslatılır ve kurumaya bırakılır, kuruyan halılar zeminden sökülerek çakma işlemi tamamlanmaktadır. Düz Dokuma Teknikleri Kirkitli düz dokumalardan kilim, iki veya üç iplik grubunun atkı ve çözgü olarak dokunmasıyla oluşmaktadır. İki grup iplikten oluşuyorsa atkı veya atkı ve çözgü yüzlü dokumalardır. Düz dokumalarda atkı-çözgü kullanılarak ve bezeme atkısı kullanılarak dokunan çeşitli teknikler bulunmaktadır. Bu dokumalar; Atkı ve Çözgü Yüzlü Bezemesiz Düz Dokumalar (Kilim), Cicim, Zili ve Sumak dokumalarıdır. Düz Dokumalarda Onarım Aşamaları Yırtık Tamiri Düz dokumaların herhangi bir yerinde bulunan çözgü ve atkı iplerinin kopmasıyla oluşan hataların tamiri işlemleridir. Bu hatalar dokuma anında tezgâh üzerinde oluşabileceği gibi yıkama işleminde kullanılan kimyevi ilacın fazla kullanılması veya iyi temizlenmemsinden dolayı dokumayı eritmesinden kaynaklanmaktadır. Ayrıca kullanımdan kaynaklanan, nem alması, yanması, herhangi bir sebepten dolayı yırtılması gibi nedenlerden oluşmaktadır. Tamire başlamadan önce hatalı bölge belirlenip stabilo kalemle çizilmektedir. Çözgü ipinin takılı olduğu iğne, biz ile yırtık bölgenin en kenarındaki eksik çözgü teline 2-3 cm boyunda biz yardımıyla açılan yuvadan geçirilip pense ile çekilmektedir. Çözgüsü takılan telin devamı olan, hatanın diğer tarafındaki, tele aynı işlem uygulanmaktadır. Dokumanın gerginliğine paralel olacak şekilde takılan çözgü teli gergin hale getirilmektedir. Bu işlem hatalı bölgedeki bütün eksik çözgü tellerine uygulanmaktadır. Çözgü takma işlemi bittikten sonra hatalı bölge çerçeve tezgâhına çivilerle çekiç yardımıyla çakılarak gerdirilir. Atkı ipinin takılı olduğu iğne ile atkı atma işlemine başlanır. Hata alanı genişse kolaylık olması amacıyla alt ve üst teller seçilerek varangelen şişi takılmaktadır. İğne ile geçirilen atkı ipi kirkitle sıkıştırılmaktadır. Hatalı bölgede dokunan düz dokumanın kenarları kendi atkılarıyla kenetlenme yapılarak yan dikiş işlemi dokuma anında gerçekleştirilmektedir. Dokuma işlemi bittikten sonra Kayseri makası kullanılarak fazla lifler temizlenmektedir. Düz dokuma kerpeten ile çerçeveden sökülerek yere serilir. Tamir edilen bölge pürmüz ile yakılarak kullanılan yeni malzemenin fazla lifleri temizlemektedir. Bu bölge pres ütü ile ütülenerek tamir işlemi tamamlanmaktadır. Düz dokumasını yaptığımız dokumanın tekniği; zili, sumak, cicim veya karışık teknikli ise tekniğine uygun kısımlar sonradan tamamlanmaktadır. Tamirli bölgedeki teknik belirlenerek desen çizilmektedir. Orijinaline uygun renkteki ve kalınlıktaki ipler iğne yardımıyla daha sonradan işlenir. Düz dokumalarda oluşan diğer hatalar ve onarım işlemleri Kirkitli düz dokumalarda oluşan baş ve kenar farkı, dönüklük, potluk hataları havlı

9 dokumalardaki gibi germe ve çakma işlemleri ile tamir edilmektedir. Çiti (zincir) ve saçak hatalarının onarım işlemleri havlı dokumalar ile aynıdır. SONUÇ Tarihimize ışık tutan ve kültürel değerlerimizin başında bulunan halı ve kilim dokumalarımızın varlığını korumak ve gelecek nesillere ulaştırmak hepimizin başlıca görevlerindendir. Günümüze kadar gelebilen çeşit çeşit desen, buram buram emek kokan bu dokumalarımızı korumalı, gerekiyorsa restorasyon işlemlerini uzman kişi veya kuruluşlara yaptırılmalıdır. Ayrıca herkesin evinde kullandığı bu dokumaların bakım ve onarımları yapılırken titiz davranılmalıdır. Günümüzde tamamen ekonomiye dayalı üretilen el dokuması halı ve kilimlerin Pazar payını yükseltmek ve ekonomik girdi elde edebilmek için apre diye adlandırılan dokumanın tezgâhta çıkıp kullanım anına kadar geçirdiği işlemlerin bilinçli bir şekilde yapılması gerekmektedir. Eski veya yeni, elimizde bulunan el emeği-göz nuru halı ve kilim dokumalarımızın ömrünü uzatmak ve gelecek nesillere ulaşmasını sağlamak imkânsız değildir. Maalesef diğer eşyalarımıza gösterdiğimiz özeni dokumalarımıza göstermiyoruz. Çok uzun yıllar varlığını sürdürebilen dokumalarımızı basit nedenlerle gözden çıkarabiliyoruz. Tamiri mümkün olan hataları bahane etmekten geri kalmıyoruz. Unutulmaması gereken en önemli unsur ise, küçük bir hatanın onarımı yapılmaz ise çok daha büyük bir hataya sebep olacağını ve tamirinin yapılamayacağını düşünmüyoruz. Ayrıca maddi ve manevi değeri bulunan dokumalarımızın bakımları konusunda da maalesef bilinçli bir topluma sahip değiliz. Her gün üzerine bastığımız, oturduğumuz, çocuklarımızla oyunlar oynadığımız, evlerimize sıcaklık katan bu dokumalarımıza bundan sonra daha dikkatli davranmanızı diliyor, hiç olmazsa yılda bir defa konusunda uzman kişilere bakımını yaptırmanızı diliyorum. KAYNAKÇA ACAR, B.B Türk Düz Dokuma Yaygıları, Kilim, Cicim, Zili, Sumak, Eren Yayınları, İstanbul. AKDAŞ, E Sümer Halı A.Ş. Halı Yıkama Kırkım Teknisyeni, Isparta. AKKUŞ, C (61 Yaşında) Akkuş Halı Kilim Onarım Atölyesi, Isparta. ANONİM, El Dokuması Türk Halıları, T.S.E U.D.K , Ankara. KAYA, M (54 Yaşında) Kanaat Halı Yıkama, Isparta.