HAFTA 5 YÖNETİM VE ORGANİZASYON ULUSAL SAĞLIK SİSTEMİ VE SAĞLIK POLİTİKALARI -2 HEDEFLER

Transkript

1 ULUSAL SAĞLIK SİSTEMİ VE SAĞLIK POLİTİKALARI -2 YÖNETİM VE ORGANİZASYON HEDEFLER Bu konunun sonunda, 1980 lerden günümüze kadar ülkemizdeki sağlık politikalarını kavrayabileceksiniz. İÇİNDEKİLER Türkiye de Sağlık Politikasının Tarihsel Gelişimi dönemi dönemi HAFTA 5

2 GİRİŞ Bir önceki konuda Cumhuriyetin kuruluşundan 1980 lere kadar ülkemizde izlenen sağlık politikalarının genel özellikleri ele alınmıştı. Bu konuda, sağlık reformundan söz edilmeye başlanan 1980 li ve 2000 li yılların sağlık politikalarından söz edilecektir. Sağlık zengin, fakir, din, dil, ırk, millet ayırımı yapmadan bir insan hakkıdır. Bir toplumun sağlıklı olabilmesi için sağlık çalışanlarına önemli görevler düşmektedir. Bu görevler sadece sundukları hizmetler ile değil, sağlıktaki eşitsizliklerin giderilmesi, toplumun sağlık düzeyinin düzeltilmesi için sağlık sisteminin ve etkileyen diğer bileşenlerin dikkate alınması ile ilgili görevlerdir. Hemşireler, dünyada ve ülkemizde değişen sağlık politikalarını bilmek, sağlıkla ilgili politikalarda yer almak ve sağlık bakımına yönelik politika geliştirmek zorundadır. Ülkemizde hemşirelikle ilgili sorunların hemşire sayısının artırılması, Hemşirelik Kanunu nun değişmesi, meslek birliğinin kurulması, lisans tamamlama hakkının verilmesi, lisans ve lisans üstü eğitim programında değişiklik yapılması gibi çözüm önerileri ile çözüleceği belirtilmektedir. Bu sorunlar ve çözüm önerileri içinde bulunulan sağlık sistemi, ekonomik, politik sistem ile birlikte ele alınmazsa sorunlara çözüm olamıyor. Bu sorunlarla yıllardır uğraşılıyor, çözüm üretilse de etkili olamıyor. Hemşirelerin çalışma koşulları ve ortamları bir türlü iyileştirilemiyor, hemşirelik hizmetleri yönetimlerinin özerk olması isteniyor, hemşirelerin ücretleri/maaşları istenilen düzeye gelemiyor. Neden, çünkü sorunlar var oldukları alanda tanımlanıp, o alan içinde çözülmeye çalışılıyor, sorunun içinde bulunduğu sistem dikkate alınmıyor, böylece sorunlar çözülemiyor. Hemşirelikte yaşanan sorunları sadece hemşirelikle sınırlandırarak çözmeye çalışmak çözüm olmayacaktır, bu nedenle hemşireliğin içinde bulunduğu sağlık sistemini, ülkenin sağlık politikalarını, ekonomik ve siyasal durumunu da bilmek, buna göre çözüm aramak gerekir DÖNEMİ Dünyada değişen makro ekonomik politikalar ülkeleri, yeni politikalara, özelleştirme ve devletin küçültülmesine götürmüştür. Ülkemiz de bu etkilenmeden nasibini almıştır. Dünyada 1970 li ve ülkemizde 1980 li yıllardan itibaren sorunlar yaşamın her alanında belirginleşmiştir. Bu dönemden itibaren soruna çözüm olarak

3 gelişmiş ülkeler, Dünya Bankası ve (Uluslararası Para Fonu) IMF aracılığı ile gelişmekte ya da geri kalmış ülkelere krediler vermeye başlamıştır. Bu krediler ülkelere (sosyal güvenlik kurum harcamalarının kısıtlanması, kamu kuruluşlarının atıl olduğu gerekçesi ile özelleştirilmesi, çalışanların ücretlerinin kontrol altına alınması, gelişmiş ülkelerin ürettiği pahalı teknolojilerin satın alınması vb.) belirli koşulları yerine getirmeleri kaydıyla verilmektedir. Türkiye 1981 yılında yapısal uyum programı adındaki bu programa dahil olarak Dünya Bankası ve IMF den kredi almıştır. Ülkemizde 1980 li yıllardan itibaren devletin sosyal nitelikli hizmetlere ilişkin işlevlerinde önemli değişiklikler olmuştur Anayasası nın Devlet herkesin beden ve ruh sağlığı içinde yaşayabilmesini ve tıbbi bakım görmesini sağlamakla ödevlidir. Devlet, yoksul ya da dar gelirli ailelerin sağlık şartlarına uygun konut ihtiyaçlarını karşılayıcı tedbirler alır şeklindeki sağlığın devlet tarafından kamusal güvence altına alındığını kabul eden anlayış, 1982 Anayasası ile değişmiştir Anayasası nda Devletin sağlık ile ilgili ödevi şu şekilde tanımlanmıştır: Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlarından yararlanarak, onları denetleyerek yerine getirir. Sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde yerine getirilmesi için kanunla genel sağlık sigortası kurulabilir (madde 56). Böylece devlet sağlık hizmetlerini düzenleme de denetleme görevini üstlenmiştir. Anayasadaki değişikliğe paralel olarak 1980 li yıllardan itibaren benimsenen politikalar ve sağlık reformları ile sağlık hizmetlerindeki kamusalcı yaklaşım yerini özel sektöre, öncelikli hizmet olması gereken koruyucu hizmetler yerine ileri teknoloji gerektiren tedavi hizmetlerine, toplum yerini bireye, sağlık da hastalığa bırakmış, sağlığın finansal sorumluluğu kamusal alandan bireysel alana devredilmiştir. Anaysal değişikliğin ardından kamu fonlarının özel sektöre aktarılması yoluyla özel sağlık sektörünün geliştirilmesi politikası benimsenmiş; özelleştirmeye Beş yıllık kalınma Planında temel strateji olarak yer verilmeye başlanmıştır.

4 Yine bu dönemde 1978 de çıkarılan, kamuda çalışan sağlık personelinin özlük haklarını düzenleyen Tam Gün Kanunu nun ücret ve mali düzenlemeler ile ilgili hükümleri kaldırılmış, ancak diğer memurlara göre günde bir saat fazla çalışma ile ilgili hükmü kaldırılmamıştır yılı sonunda sağlıkta kamu fonlarının özel sektöre aktarılması dönemi başlatılmış, 1983 yılında Sağlık Bakanlığı na bağlı kurumlarda döner sermaye uygulamaları yasalaşmış, kamu sağlık kurumlarının ticari anlayışla yönetilmeye başlamış; finansmanı halktan alınan ek primlerle sağlanacak genel sağlık sigortası ile ilgili çalışmalara başlanmıştır yılında Sağlık Hizmetleri Temel Kanunu çıkarılmış, devlet kamu ve özel sağlık kuruluşlarına eşit mesafede yaklaşacağını belirtmiştir yılında Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) tarafından sağlık sektörü ile ilgili temel plan hazırlatılmış, Sağlık Bakanlığı ve DPT tarafından yürütülen bu Sağlık Sektörü Master Plan Etüd Çalışması sağlık reformlarının başlangıcını oluşturmuştur ve 1993 de birinci ve ikinci ulusal sağlık kongreleri yapılarak, sağlık reformu çalışmalarına başlanmıştır yılında 3816 sayılı kanun ile sosyal güvenlik kapsamında olmayan düşük gelirli vatandaşlar için yeşil kart uygulaması başlatılmıştır. Böylece sağlık hizmetlerine erişim konusunda yeterli olmayan ekonomik gücü zayıf insanların sınırlı da olsa sosyal güvenlik kapsamına alınması sağlanmıştır yılında Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanan Ulusal Sağlık Politikası, sağlığın gelişmesine destek, çevre sağlığı, yaşam biçimi, sağlık hizmetlerinin sunumu, sağlıklı Türkiye hedefleri olmak üzere başlıca beş ana bölümü içermekteydi yılında genel sağlık sigortası Bakanlar Kurulu nca TBMM ne sunulmuş, ancak kanunlaşamamış, 2000 yılında tekrar GSS ile ilgili olarak sağlık sandığı kanun tasarı taslağı da kabul edilmemiştir larda yürütülen sağlık reformu çalışmalarının ana bileşenleri şunlardı: 1. Sosyal güvenlik kurumlarının tek çatı altında toplanarak Genel Sağlık Sigortasının kurulması, 2. Birinci basamak sağlık hizmetlerinin aile hekimliği çerçevesinde geliştirilmesi, 3. Hastanelerin özerk sağlık işletmelerine dönüştürülmesi 4. Sağlık Bakanlığının, koruyucu sağlık hizmetlerine öncelik veren, sağlık hizmetlerini planlayıp denetleyen bir yapıya kavuşturulması.

5 Bu dönemde sağlık sistemi ile ilgili çalışmaların yapıldığı ancak bunların uygulanamadığı görülmektedir. Finansman sıkıntısı, sağlık hizmeti sunumundaki çok başlılık, ilgili kuruluşlar arasında standart birliğin ve yeterli koordinasyonun olmaması, teknolojik alt yapı yetersizliği, etkili bir sevk zinciri sisteminin olmayış, özel sektörün sağlık hizmeti arzının mevcut eşitsizliği artırması Türkiye deki sağlık sektörünün temel sorunlarını oluşturmaktadır. Kamu hastanelerinde profesyonel sağlık yönetimi oluşturulması anlayışındaki eksiklik ve kadrolaşma eğilimleri sağlık alanındaki önemli sorunlar olarak belirtilmiştir DÖNEMİ 3 Kasım 2002 seçimlerinin ardından 16 Kasım 2002 de açıklanan Acil Eylem Planında Herkese Sağlık başlığı altında sağlık alanında yürütülmesi öngörülen temel hedefler belirtilmiştir. 1. Sağlık Bakanlığı nın idari ve fonksiyonel açıdan yeniden yapılandırılması 2. Tüm vatandaşların genel sağlık sigortası kapsamına alınması 3. Sağlık kuruluşlarının tek çatı altında toplanması 4. Hastanelerin idari ve mali açıdan özerk bir yapıya kavuşturulması 5. Aile hekimliği uygulamasına geçilmesi 6. Anne ve çocuk sağlığına özel önem verilmesi 7. Koruyucu hekimliğim yaygınlaştırılması 8. Özel sektörün sağlık alanına yatırım yapmasının özendirilmesi 9. Tüm kamu kuruluşlarında alt kademelere yetki devri 10. Kalkınmada öncelikli bölgelerde yaşanan sağlık personeli eksikliğinin giderilmesi 11. Sağlık alanında e-dönüşüm projesinin hayata geçirilmesi Acil Eylem Planını ardından 2003 yılı başında Sağlık Bakanlığı tarafından Sağlıkta Dönüşüm Programı hazırlandı ve duyuruldu. Sağlıkta dönüşüm programının temel bileşenleri şunlardı: 1. Planlayıcı ve denetleyici Sağlık Bakanlığı 2. Herkesi tek çatı altında toplayan genel sağlık sigortası 3. Yaygın, erişimi kolay ve güler yüzlü sağlık hizmet sistemi - Güçlendirilmiş temel sağlık hizmetleri ve aile hekimliği

6 - Etkili, kademeli sevk zinciri - İdari ve mali özerkliğe sahip sağlık işletmeleri 4. Bilgi ve beceri ile donanmış, yüksek motivasyonla çalışan sağlık insan gücü 5. Sistemi destekleyecek eğitim ve bilim kurumları 6. Nitelikli ve etkili sağlık hizmetleri için kalite ve akreditasyon 7. Akılcı ilaç ve malzeme yönetiminde kurumsal yapılanma 8. Karar sürecinde etkili bilgiye erişim: sağlık bilgi sistemi Sağlık bakanlığı tarafından sağlıkta dönüşümün ana bileşenleri şu şekilde açıklanmaktadır: Sağlık hizmeti vermeye talip bütün dinamikleri sistem içine alan bir anlayış içinde hizmette rekabet ortamının oluşturulması gereklidir. Bu anlayış ülke kaynaklarının verimli kullanımına yol açacağı gibi, herkesin kolayca erişebileceği bir hizmet sunumuna fırsat tanıyacaktır. Güçlendirilmiş Temel Sağlık Hizmetleri ve Aile Doktorluğu Temel sağlık hizmetlerinde sorumluluk paylaşımı ve bireye "tek pencere" sistemi ile yaklaşım başarıyı arttıracak önemli faktörlerdir. Bu yüzden bireye yönelik koruyucu hizmetler ile birinci basamak tanı ve tedavi hizmetlerinin, bireylerin kendi seçeceği doktorlar tarafından yürütülmesi amaçlanmaktadır. Bu sayede doktor ve aile üyeleri daha yakın ve kişisel ilişkiler kuracak ve sağlık eğitiminde, hastalıkların önlenmesinde ve sağlığın düzeltilmesinde doktor önemli rol oynayacaktır. Bireylerin sağlık kayıtlarının birinci basamak hekimlerince tutulması kontrol, takip ve risk analizlerinin yapılabilmesine imkân sağlayacaktır. Koruyucu diş hekimliği uygulamaları birinci basamakta yer alacaktır. Etkili, Kademeli Sevk Zinciri Etkili bir sevk zincirinin kurulabilmesinin ön şartı, hastanın kendi seçtiği ve güvendiği bir hekimden birinci basamak hizmeti almasıdır. Bu da temel sağlık hizmetlerinin güçlendirilmesi ve bu hizmet sunumunun kalitesine bağlıdır. Kısaca, hasta memnuniyetini esas alan bir "aile hekimliği uygulaması" sistemin esasını oluşturmaktadır.

7 Bu hedefe yönelik olarak planlama ve teşvik yapılması, birinci basamakta birçok hastanın probleminin çözülmesini sağlayacaktır. İdari ve Mali Özerkliğe Sahip Sağlık İşletmeleri Ülkemizdeki hastanelerin tümü, aralarında hiçbir ayrım yapılmaksızın, sigorta kurumu ile sözleşme yapmak ve sevk sistemi esaslarına uymak kaydı ile bütün vatandaşlarımıza hizmet verebileceklerdir. Hastanelerimiz bu hizmeti verirken hizmet kalitesi ve sözleşme esaslarına uygun fiyat uygulamaları açılarından denetim altında tutulacaktır. Kamu hastanelerinin bu değişen yapıya uyum sağlaması, daha verimli işletmeler haline dönüşmesi ve sektörün diğer aktörleri ile rekabet edebilmesi için şu andaki merkeze bağımlı yapısından kurtulması gereklidir. Bu yapının doğal bir sonucu olarak her hastane kendi yönetim kararlarından, hizmet kalitesinden ve verimliliğinden sorumlu olacaktır. Ancak ülkemizdeki kaynak dağılımı dengesizliği göz önünde bulundurularak sosyal devlet ilkesi gereği yetersiz bölgelerdeki sağlık kurumları desteklenecektir. Dönüşümlerin başarılı olarak gerçekleştirilmesi, uygun nitelikli ve gerekli insan kaynaklarının mevcudiyetine büyük ölçüde bağlıdır. Program çerçevesinde öncelikle sağlık sektöründe çalışanların görev yetki ve sorumlulukları tanımlanmalıdır. Sağlıkta Dönüşüm Programı, sağlık çalışanlarının ülke geneline dengeli dağılımını teşvik edici gönüllü politikalarla sağlayacaktır. Bu yaklaşımın sonucu olarak zorunlu hizmet kaldırılmış isteğe bağlı sözleşmeli personel uygulamasına geçilmiştir. Dönüşümü gerçekleştirmek ve başarıyı sürekli kılmak için, halk sağlığı bilgi ve becerisine sahip, özellikle sağlık politikası, sağlık işletmeciliği, sağlık ekonomisi ve sağlık planlaması konularını bilen insanlara ihtiyaç olduğu inkâr edilemez. Ülkemizde sektörel analizleri yapabilecek, araştırmalar planlayacak, hükümetlere danışmanlık yapacak ve sektörün ihtiyaç duyduğu insan gücüne mezuniyet sonrası eğitimler verecek bir kuruma ihtiyaç vardır. Sağlıkta Dönüşüm Programının öncelikli hedefleri arasında ülkemize böyle bir kurumu kazandırmak vardır. Cumhuriyetimizin ilk yılları ile var olan, fakat zamanla

8 sadece yasalarda varlığını sürdüren Hıfzısıhha Okulu'na çağdaş bir anlayışla ve bu ihtiyaçlara cevap verecek tarzda yeniden işlerlik kazandırılmıştır. Tıpta uzmanlık eğitimi müfredat programlarının meslek örgütlerinin de katılımı ile geliştirilip denetlenmesi gerekir. Eğitim hastanelerinin yeniden organize edilip, verilmekte olan tıpta uzmanlık eğitimini planlayacak, standardize edecek ve denetleyecek kurumsal bir yapı oluşturulacaktır. Bu uygulamalar Sağlık Akademisi veya Sağlık Uzmanlık Kurumu çatısı altında akademik bir yapıya kavuşturulacaktır. Sağlık sektöründe hizmetin kabul edilebilirliği ve standardı, en az kullanılan sarf malzemesi ile tanı ve tedavi araçlarının kalitesi kadar önemlidir. Sağlık hizmetlerinin kalite ve standardizasyonunun sağlanması, sağlık hizmetinden yararlananların memnuniyetleri ve sağlık hizmet sunucularının performans göstergelerinin oluşturulması açısından değerlidir. Sağlık hizmetlerinde standardizasyon belirleme ve kalite artırımına yönelik çalışmalara hız verilerek ruhsatlandırma, sertifikasyon ve akreditasyon konusunda çalışan kurumlara bilgi, belge ve teknik konularda lojistik destek verilecektir. a İlaç, malzeme ve tıbbî cihazların standardizasyonu, ruhsatlandırılması ve bunların akılcı yönetimi konularında uluslararası normları yakalayacak kurumsal oluşumlara ihtiyaç vardır. Ulusal İlaç Kurumu Ülkemizde ilaçlara ve farmasötik ürünlere yapılan harcamalar oransal olarak çok yüksektir. Sosyal güvenlik kurumlarının mevcut politikaları yüzünden nüfusun çok büyük bir bölümü ilaç fiyatlarına karşı duyarsızdır. İlaç fiyat artışlarının da bilimsel bir temeli olmalıdır. İlaçla ilgili temel politikaların belirlenmesi, ilacın ruhsatlandırılması, üretimi, tanıtımı, satışı, araştırma geliştirme faaliyetlerinin yönlendirilmesi gibi konularda düzenleyici ve destekleyici olmak üzere "Ulusal İlaç Kurumu"nun oluşturulması sağlanacaktır.

9 Tıbbi Cihaz Kurumu Tıbbi cihaz ve sarf malzemesi temini daha çok ithalata dayalıdır. Denetim, kalite belgesi ve kalibrasyon gibi konularda daha çok yurt dışı referanslar dikkate alınmaktadır. Uluslararası referansların yanında ulusal standartların belirlenmesi ve kalite belgesini tanzimi yerli üretime kolaylık sağlayacaktır. Ayrıca kullanılan cihazların periyodik kalibrasyonu, tanı ve tedavi güvenirliğini ve verimliliğini arttıracaktır. Tıbbî sarf malzeme ve cihaz konusunda da standardizasyon ve denetim vazgeçilmez öneme sahiptir. Hastanelerdeki klinik mühendislik hizmetlerine odaklanan ulusal düzeyde denetleyici, eğitici ve düzenleyici yetkilere sahip olarak tasarlanmış bir Tıbbî Cihaz Kurumu'nun kurulması planlanmaktadır. Sistemi Sağlıkta Dönüşüm Programı'nın bütün bileşenleri arasında uyumun sağlanabilmesi için entegre bir sağlık bilgi sistemine ihtiyaç vardır. Sağlık hizmetlerinde eş güdüm, sağlık envanterinin oluşturulması, bireylerin tıbbi kayıtlarının korunması, sevk basamakları esnasında bilgi transferi ve temel sağlık uygulamalarındaki verilerin toplanması amacıyla Sağlık Bilgi Sistemi kurulacaktır. Bu sistem, verilerin sağlıklı analizi ile karar vericiler ve sağlık politika yapıcılar için büyük bir destek sağlayacaktır. Sağlıkta dönüşüm programın amaçları ile uyumlu olarak hazırlanan Kalkınma Planı sağlık hizmetlerine erişimin kolaylaştırılması, hizmet kalitesinin artırılması, sağlık bakanlığının planlama ve denetleme rolünün güçlendirilmesi, sağlık bilgi sistemlerinin geliştirilmesi, akılcı ilaç ve malzeme kullanımının sağlanması ve genel sağlık sigortası sisteminin oluşturulmasını öngörmektedir. Sağlıkta dönüşüm programına ve dünyadaki değişimle birlikte uygulanan politikalara, özelleştirme ve özerkleştirme yaklaşımı benimsendiği, sağlıktaki eşitsizliklerin artacağı ve düşük gelirli toplumun sağlık hizmetlerinden daha az yararlanacağı, sağlık personelinin sözleşmeli olarak çalıştırılmasının iş güvencesi ve çalışma koşulları üzerinde olumsuz etki yaratacağı vb. nedenlerle eleştiriler yapılmaktadır(bkz.)

10 ÖZET Özetle 1980 sonrasından günümüze kadar ülkemizdeki sağlık politikalarının gelişiminin ele alındığı bu derste; Dönemindeki Sağlık reformu çalışmalarından, dönemi Sağlıkta Dönüşüm Programı ile ilgili çalışmalardan söz edilmiştir.

11 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi dönemi sağlık politikalarından biridir? a) Koruyucu sağlık hizmetlerine önem verilmiştir. b) Sağlık Sektörü master plan etüdü ile sağlık reformu çalışmalarına başlanmıştır. c) Sağlık hizmetlerinin sosyalleştirilmesi için çalışmalar yapılmıştır. d) Özel sektör fonlarının kamuya aktarılmasına başlanmıştır. e) Düşük gelirlilerin yeşil kart uygulamasından yararlanması durdurulmuştur. 2. Aşağıdakilerden hangisi sağlık çalışanlarının görevlerinden biridir? a) Sağlık çalışanları sağlıktaki eşitsizlikleri artıran bir politika ile en iyi hizmeti sunmalı b) Üst yönetimlerce belirlenen sağlık politikalarını sorgulamadan kabul edip uygulamalı c) Sağlık politikalarını bilmeli ancak politika belirlemeye katılmamalı d) Sadece sağlık sektörü ile ilgili sorunları ele almalı ve çözmeye çalışmalı. e) Ülkenin ekonomik, siyasal ve politik durumunu da göz önüne alarak sorunlara geniş açıdan bakmalı, çözüm aramalı 3. Aşağıdakilerden hangisi sağlıkta dönüşüm programının ana bileşenlerinden biri değildir? a) Herkesi tek çatı altında toplayan genel sağlık sigortası b) İdari ve mali özerkliğe sahip sağlık işletmeleri c) Planlayıcı ve denetleyici Sağlık Bakanlığı d) Rekabeti artmış, düşük motivasyonlu sağlık insan gücü e) Etkili, kademeli sevk zinciri CEVAP ANAHTARI 1-B 2-E 3-D

12 KAYNAKLAR 1. Öztek Z.(2001) Türkiye de Sağlık Hizmetleri, Yeni Türkiye, 39: Savaş S (2001) Türküye Sağlık Sistemi: Kısa Bir Genel Bakış, Yeni Türkiye, 39: Orhan Ö. (2006) Küreselleşme Süreci ve Türkiye de Sağlık Politikaları, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir. 4. Bahar, Z. (2009) Sağlıkla İlgili Politikaların Topluma ve Hemşireliğe Yansımaları,, 12. Ulusal Hemşirelik Kongresi, Kongre Kitabı,24-27 Ekim Sivas. 5. Ülker, S., Özkan, Ö. (1999) Türkiye de Sağlık Sistemi ve Hemşirelik, Toplum ve Hekim; Kasım-Aralık, 14(6): Özkan Ö. (2005) 1980 sonrası Türkiye de Sağlık Politikaları ve Hemşireliğe Yansımaları, 12 Mayıs Hemşireler Günü Özel Baskı, Hemşirelikte Araştırma- Geliştirme Derneği, Odak Ofset,Ankara: