FİNANSAL HİZMETLER SEKTÖRÜ RAPORU

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ BAŞBAKANLIK Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı FİNANSAL HİZMETLER SEKTÖRÜ RAPORU DECEMBER EKİM

2 İÇİNDEKİLER 1. Yönetici Özeti 3 2. Sektöre Genel Bakış Küresel Sektör Türkiye Finansal Hizmetler Sektörü Genel Bakış Bankacılık Sektörü Sigortacılık Sektörü Finansal Kiralama Sektörü Faktöring Sektörü Sektördeki Önemli Şirketler Sektördeki Birleşme ve Şirket Satın Alma İşlemleri Sektörle İlgili Beklentiler SWOT Analizi Sektördeki Kurum ve Kuruluşlar 25 Şekiller Listesi 26 Kısaltmalar 27 2

3 1. Yönetici Özeti Finans piyasaları 2008 yılında ortaya çıkan ekonomik krizin tam merkezinde yer almış ve tahmini olarak toplamda 1,7 trilyon ABD doları 1 tutarında zarara uğramıştır. Ancak 2009 yılı içerisinde şartlar istikrarlı bir hale gelmiş ve düzelmeye başlamıştır. Genel görünüm 2010 yılında belirsizliğini sürdürüyor olsa da, ABD ve diğer büyük ekonomilerde yürürlüğe konan kurtarma paketleri sayesinde kriz durumu önlenmiş durumdadır. Türkiye de 2008 yılının son aylarında küresel şartlara bağlı olan bir likidite sıkışıklığı yaşanmış, ancak hiçbir finans kuruluşu iflas etmemiş, hiçbirinin kurtarılması gerekmemiş ve sektör için herhangi bir acil durum paketi ihtiyacı doğmamıştır. Türkiye nin söz konusu performansı kısmen gelişmekte olan ekonomilerdeki finans piyasalarının genel olarak (Doğu Avrupa daki bazı olası istisnalar hariç) ABD ve İngiltere gibi gelişmiş piyasalara göre daha az hasara uğramış olmalarına dayandırılabilir. Ancak asıl sebep, Türk bankacılık sisteminin 2001 yılında kendi krizini yaşaması ve bu krizden daha sağlam yasal düzenlemeler, iç kontrol sistemleri, iyi bir düzeydeki sermaye yeterliliği ve daha kontrollü risk alma yaklaşımları ile çıkmayı başarmasıdır krizinden sonraki yedi yıl boyunca Türkiye ekonomisindeki büyüme banka bilançolarının daha da güçlenmesine yardımcı olmuş ve son dönemdeki küresel zorluklarla yüzleşmeye hazır olarak konumlanmalarını sağlamıştır. Gelişmekte olan piyasalarda gelişmiş ekonomilere nazaran daha hızlı bir düzelme yaşanmıştır. Türkiye nin İMKB 100 endeksi 2009 da ABD doları cinsinden % 102,5 büyümüş ve Brezilya, Rusya ve Çin borsalarının ardından, en yüksek dördüncü büyüme performansını sergilemiştir. 1 Türkiye deki finansal hizmetler sektörünün aktif büyüklüğü Haziran 2010 itibarıyla 1,1 trilyon TL dir ile 2009 yılları arasında, finansal hizmetler sektörünün toplamındaki yıllık bileşik büyüme oranı (YBBO) % 19,1 iken; bankacılık sektörü % 21,6, sigortacılık sektörü ise % 27,7 lik YBBO yakalamışlardır. 1 Türkiye de Ağustos 2010 itibarıyla şube ve çalışanı ile 32 adet ticari banka, 13 adet kalkınma ve yatırım bankası ve 4 adet katılım bankası olmak üzere, toplamda 49 adet banka bulunmaktadır un ilk yarısında, GSYİH nin % 92 sini (2002 yılında % 57) oluşturan bankacılık sisteminin toplam aktif büyüklüğü 905,7 milyar TL ye ulaşmıştır. 2 Aynı dönemde toplam özkaynaklar 123,2 milyar TL ye yükselmiştir. Özkaynaklardaki artışa paralel olarak ortalama sermaye yeterliliği oranı Ağustos 2010 itibarıyla % 19,34 e ulaşmış 1 ve bu değer birçok Avrupa ülkesinin ve Basel II normları çerçevesinde önerilen minimum % 8'lik düzeyin oldukça üzerinde kalmıştır. Kredilerin toplam aktiflere oranı 2002 yılında % 27 iken, bu oran Ağustos 2010 da % 51,2 ye çıkmıştır. Tüketici kredileri ve kredi kartları miktarsal açıdan ilk kez önemli bir düzeye ulaşmıştır. Aynı dönemde devlet tahvillerinin toplam aktiflere oranı % 40 tan % 30 a gerilemiştir. Bu gerileme esas bankacılık faaliyetlerine daha fazla odaklanıldığını göstermektedir yılında % 46 olan kredilerin mevduata oranı, Ağustos 2010 da % 82 ye yükselmiştir. Bu düzey Türkiye bankacılık sektörü tarihindeki en yüksek düzeydir. 23 Haziran 1999 tarihinde, bağımsız finans otoritesi olan Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) kurulmuştur. BDDK nın önemli görevlerinden biri Türkiye deki bankacılık düzenlemelerinin uluslararası normlara uygunluğunu garantilemek ve uluslararası finansal raporlama standartlarına uyulmasını sağlamaktır. Piyasa büyüklüğü ve GSYİH içindeki payı bakımından Türkiye sigortacılık sektörü Avrupa nın oldukça gerisindedir yılında 64 ABD doları olan yıllık kişi başına prim üretimi, 2008 yılında 126 ABD dolarına çıkmış olsa da 2009 yılında 105 ABD dolarına gerilemiştir ki bu oran halen eşdeğer ülkelerin altındadır. 3 Türkiye de kişi başına düşen prim üretiminin düşük olmasının geçmişten gelen nedenleri kişi başına gelir miktarının düşük olması ve yüksek enflasyondur. 1 Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu, Finans Piyasaları, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu web sitesi 3 TSRSB (Türkiye Sigorta ve Reasürans Şirketleri Birliği) 3

4 Bununla birlikte, kişi başına gelir miktarındaki artışın ve azalan enflasyonun Türkiye sigorta piyasasının önemli oranda büyümesini sağlayacağı beklenmekte ve giriş yapacaklar için sektörü cazip bir hale getirmektedir. 2. Sektöre Genel Bakış 2.1 Küresel Sektör 2007 yılında ABD de ipotek kredilerindeki krizin tetiklediği ve küresel ekonomik durgunluğa dönüşen uluslararası ekonomik kriz 2009 yılının ikinci çeyreğinde kontrol altına alınmıştır. Çeşitli hükümetlerin parasal ve mali politika girişimlerinin ardından uluslararası sistematik risk önemli ölçüde azalmış ve gelişmiş ülkelerdeki ekonomik büyüme, finans piyasalarında kriz dönemindeki risk primlerinin azalması, bankaların istikrar kazanması ve borsa endekslerinde yukarı yönlü hareketlerin görülmesiyle iyileşme dönemi başlamıştır. Şekil 1 Bazı Hisse Senedi Piyasalarındaki Değişimler Bazı Hisse Senedi Piyasalarındaki Değişimler, Ağustos 2010 Yerel Para Birimi Cinsinden ABD Doları Cinsinden 2009/ / / / / / MSCIDünya %31,5 %1,9 %20,3 %31,5 %1,9 %20,3 MSCIAvrupa %32,9 %3,4 %17,3 %32,9 %3,4 %17,3 MSCIGelişmekte Olan Ülkeler %74,5 %1,9 %75,3 %74,5 %1,9 %75,3 DJI %18,8 %3,1 %17,0 %18,8 %3,1 %17,0 Nikkei %19,0 %4,8 %9,6 %16,4 %3,4 %3,6 DAX %23,8 %2,7 %14,8 %25,8 %(4,1) %26,4 Bolsa (Meksika) %43,5 %1,9 %56,9 %52,5 %4,6 %43,7 Bovespa (Brezilya) %82,7 %1,6 %136,2 %144,9 %(2,3) %78,1 İrlanda %27,0 %7,5 %9,6 %30,4 %0,2 %19,2 RTS (Rusya) %128,6 %7,8 %118,1 %128,6 %7,8 %126,3 IMKB100 (Türkiye) %96,6 %9,6 %13,5 %102,5 %8,4 %11,0 China Shenzen %117,1 %(1,7) %45,9 %117,1 %(1,7) %45,1 Kaynak: Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu 2008 yılında çeşitli hisse senedi piyasaları önemli kayıplar yaşamışsa da 2009 yılı başlarında piyasalar düzelmeye başlamış ve düzelme günümüze dek güçlenerek devam etmiştir. Gelişmekte olan piyasalarda gelişmiş ekonomilerden daha hızlı bir düzelme yaşanmıştır. Türkiye nin IMKB 100 endeksi 2009 yılında ABD doları cinsinden % 102,5 artmış ve Brezilya, Rusya ve Çin borsalarının ardından en yüksek dördüncü büyüme performansını sergilemiştir un ilk yarısında büyüme hızı düşmekle beraber Ağustos 2010 itibarıyla 2009 yılı sonuna oranla % 11,0 büyüme oranı yakalanmıştır. 4 Dünya genelinde verilen toplam kredi miktarı 2009 yılında 82,7 trilyon ABD dolarına ulaşmıştır yılındaki ekonomik iyileşmeye paralel olarak, verilen toplam kredi miktarının kademeli olarak artarak 2014 yılında 115,2 trilyon ABD dolarına ulaşması ve küresel GSYİH nin % 152 sini oluşturması beklenmektedir. 5 4 BDDK web sitesi 5 Economist Intelligence Unit, Mart

5 Trilyon ABD Doları Trilyon ABD Doları Trilyon ABD Doları Şekil 2 Dünya Finansal Hizmetler Sektörü Finansal Hizmetler Sektörü Toplam Mevduat Toplam Krediler ve GSYIH'ye Oranı 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 57,8 66,9 76,4 74,9 78,1 77,9 83,8 90,6 109,1 99,4 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 %144 %152 %157 %143 %153 %147 %158 %152 %154%157 96,9 115,2 62,1 70,5 81,8 81,2 82,7 83,2 89,7 105,6 165% 160% 155% 150% 145% 140% 135% 130% 125% 120% Kaynak: Economist Intelligence Unit Not: (a) Gerçekleşen, (b) Öngörülen Kaynak: Economist Intelligence Unit Not: (a) Gerçekleşen, (b) Öngörülen Gelişmiş ülkelerdeki birçok banka Aralık 2009 itibarıyla toplamda 1,7 trilyon ABD doları gibi önemli boyutta bir zarara uğradıktan sonra istikrarlı ve kârlı bir konuma geri dönmeyi başarmıştır. 6 Aynı zamanda Orta ve Doğu Avrupa'daki birkaç ülke dışında gelişmekte olan piyasalar krizden uzak durmayı başarmıştır yılının ikinci çeyreğinden itibaren bankaların hisse senedi fiyatlarının artması, konumlarında beklenen iyileşmeyi işaret etse de, çok sayıda sorunla yüzleşmeye devam etmeleri beklenmektedir. Bu sorunlar arasında kısa vadede en ciddi olanı küresel durgunluktan kaynaklanan kredi kayıpları ve yatırımlarda yaşanacak zararlar olacaktır. IMF dünya genelindeki banka kayıplarının 2010 yılı sonuna kadar 2,3 trilyon ABD dolarına ulaşacağını tahmin etmektedir. 7 Orta vadede daha sıkı sermaye yeterliliği kurallarına bağlı olarak kâr marjlarının düşmesi, borçlanma oranlarına sınırlamalar getirilmesi, ipotek kredilerine yönelik daha sıkı politikalar uygulanması ve ikincil piyasalarda (OTC) işlem gören türev enstrümanları gibi geçmişte kârlı olan alanların sınırlandırılması beklenmektedir. Uzun vadede, özellikle bankalar olmak üzere, finansal hizmetler sektörünün ekonomi açısından eski önemini yitirmesi ve ulusal ekonomik randıman ve istihdam içindeki payının düşmesi beklenebilir. 6 Şekil 3 Dünya Finansal Hizmetler Sektörü: Bankalar Bankacılık Sektörü Mevduat ve Krediler 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 %51,9 %52,2 %52,7 %52,9 %53,3 %54,2 %55,3 %56,6 %57,9 2005a 2006a 2007a 2008a 2009a 2010b 2011b 2012b 2013b Bankacılık sektörü toplam mevduat Banka Kredileri (% banka aktifleri) Kaynak: Economist Intelligence Unit Not: (a) gerçekleşen, (b) öngörülen Bankacılık sektörü toplam krediler %59,0 %58,0 %57,0 %56,0 %55,0 %54,0 %53,0 %52,0 %51,0 %50,0 %49,0 %48,0 6 Economist Intelligence Unit, Mart IMF, Küresel Finansal İstikrar Raporu, Ekim 2009 / Nisan

6 Trilyon ABD Doları Finans krizinden en çok ABD bankaları etkilenmiştir. Aralık 2009 un başları itibarıyla, Amerika (özellikle ABD), Avrupa ve Asya daki kredi veren kuruluşların kayıplarının sırasıyla 666 milyar ABD doları, 520 milyar ABD doları ve 41 milyar ABD dolarına ulaştığı tahmin edilmektedir. 6 Bankalar kadar olmasa da, sigorta şirketleri de küresel ekonomik darboğazdan etkilenmiştir. Sigorta sektörü kriz döneminde iki önemli etkene bağlı olarak darbe almıştır: Yatırım portföylerindeki hisse senetlerinin ve kurumsal tahvillerin değer kaybetmesi Bireysel ve kurumsal anlamda hayat ve hayat dışı sigorta talebinin azalması Şirketlere ait tahvil ve hisse senedi fiyatları Mart 2009 dan sonra yükselmeye başlasa da, fiyatlar halen kriz öncesindeki düzeylere ulaşmamıştır. Dünyadaki sigorta primleri (hayat ve hayat dışı) 2009 yılında bir önceki yıla göre toplamda % 1,1 lik bir gerileme ile 4,1 trilyon ABD doları düzeyindedir yılındaki % 3,6 lık gerileme düşünüldüğünde bu oran sektöre dair olumlu bir sinyal olarak değerlendirilebilir yılında primlerin artış hızının pozitif olacağı öngörülmektedir. Tüm piyasanın % 86,9 unu oluşturan sanayileşmiş ülkelerdeki prim üretimi 2009 yılında reel bazda % 1,8 gerilemiştir. Öte yandan, aynı dönemde Türkiye nin de içinde yer aldığı gelişmekte olan piyasalardaki enflasyona göre düzeltilmiş artış oranı % 3,5 tir. 8 Şekil 4 Dünya Finansal Hizmetler Sektörü: Sigorta Dünya Sigorta Prim Üretimi ve Reel Büyüme Oranları 4,5 %4,1 %3,7 4,0 %2,9 %2,5 3,5 3,0 2,5 2,0 4,1 4,2 4,1 3,3 3,4 3,7 1,5 %1,1 1,0 %3,6 0, Dünya prim üretimi Reel prim üretim artışı Kaynak: Swiss Re %5,0 %4,0 %3,0 %2,0 %1,0 %0,0 %1,0 %2,0 %3,0 %4,0 %5,0 Sigorta şirketleri bankalara oranla finansal çalkantıdan daha iyi bir durumda çıkmıştır. Krizin başlangıcından Aralık 2009 tarihine kadar finans kuruluşlarının uğradığı toplam 1,7 trilyon ABD doları tutarındaki kaybın % 13,7'sini sigorta şirketlerinin uğradığı kayıplar oluşturmaktadır. ABD deki sigorta şirketlerinin sigorta sektöründeki toplam kayıptaki payı % 82 iken, Avrupa ve Asya nın payları sırasıyla % 17 ve % 1 dir. IMF ye göre, sigorta şirketlerinin 2007 ile 2010 yılları arasında ABD de 218 milyar ABD doları, Avrupa da 75 milyar ABD doları ve Asya da 8 milyar ABD doları düzeyinde zarar etmesi beklenmektedir. 9 8 Swiss Re, Şubat Economist Intelligence Unit, Mart

7 Milyar ABD Doları 2.2 Türkiye Finansal Hizmetler Sektörü Genel Bakış Finansal hizmetler sektörünün büyüklüğü 2010 yılının ilk yarısında 2009 ile kıyaslandığında % 7,2 oranında artarak 1,1 trilyon TL yi aşmıştır ile 2009 yılları arasında sırasıyla % 21,6 ve % 27,7 lik yıllık bileşik büyüme oranları ile büyüyen bankacılık ve sigortacılık sektörlerini içeren finansal hizmetler sektörü aynı dönemde toplamda % 19,1 lik yıllık bileşik büyüme oranı ile büyümüştür. Bankacılık sektörünün finansal hizmetler sektörü içindeki payı % 80,9 dur. Finans Sektörünün Varlık Büyüklüğü Şekil 5 Finans Sektörünün Varlık Büyüklüğü Milyar TL Haz10 % Dağılım 2010 Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB) 74,7 90,1 104,4 106,6 113,5 110,0 111,4 %9,9 Bankalar 313,8 406,9 499,5 581,6 732,5 834,0 908,6 %80,9 Sigorta Şirketleri 9,8 14,4 17,4 22,1 26,5 33,3 31,0 %2,8 Finansal Kiralama Şirketleri 6,7 6,1 10,0 13,7 17,1 14,6 14,2 %1,3 Faktoring Şirketleri 4,1 5,3 6,3 7,4 7,8 10,4 12,3 %1,1 Menkul Kıymet Yatırım Fonları 24,4 29,4 22,0 26,4 24,0 29,6 29,8 %2,7 Diğer Finansal Kurumlar 4,3 7,9 9,2 12,7 14,3 15,3 15,3 %1,4 Toplam 437,8 560,1 668,8 770,5 935, , ,6 %100,0 Bir önceki döneme göre değişim (%) %27,9 %19,4 %15,2 %21,4 %11,9 %7,2 Kay nak: BDDK, TCMB, HM, SPK, TSPAKB Türkiye de 2009 yılında finansal varlıkların GSYİH ye oranı sadece % 141 dir. Bu oran diğer gelişmiş ve bazı gelişmekte olan ülkelerle karşılaştırıldığında çok düşük kalmaktadır ve finans sektörünün ilerideki büyüme potansiyeline işaret etmektedir. Şekil 6 Finansal Varlıklar/GSYİH Finansal Varlıklar/GSYİH GSYİH'nin % Türkiye %131,3 %132,8 %131,5 %146,4 %128,1 %140,7 ABD %865,8 %890,3 %930,9 %957,3 %867,4 %811,9 Japonya %1184,8 %1128,4 %1162,4 %1178,8 %1252,6 %1163,9 Çin %463,3 %454,5 %480,0 %594,8 %485,7 %505,8 Almanya %718,0 %659,3 %745,1 %761,1 %594,7 %601,5 Kay nak: Economist Intelligence Unit, Mart 2010 Economist Intelligence Unit e göre 2004 ile 2009 yılları arasında toplam kredi miktarı % 24,1 yıllık bileşik büyüme oranı ile artarken, toplam mevduat miktarı % 11 yıllık bileşik büyüme oranı ile artmıştır yılında toplam kredi miktarı 243,7 milyar ABD doları ve toplam mevduat miktarı 356 milyar ABD doları seviyesindedir. Kredilerin mevduatlardan daha hızlı büyümesine bağlı olarak uluslararası fonlara duyulan ihtiyaç artacaktır. Önde gelen Türk bankaları uluslararası sendikasyon kredilerinin düzenli müşterileridir Şekil 7 Türkiye Finans Sektöründe Krediler ve Mevduatlar Türkiye Finans Sektörünün Toplam Büyüklüğü Kaynak: Economist Intelligence Unit Krediler Mevduatlar 7

8 2.2.2 Bankacılık Sektörü Türkiye'de faaliyet gösteren 49 adet banka vardır. Finansal piyasalardaki toparlanma ile sektörde çalışan kişi sayısı 2009 yılının sonu ile Ağustos 2010 dönemi arasında % 2,3 oranında artmıştır. Ağustos 2010 itibarıyla bankacılık sektöründe kişi çalışmaktadır. Şube sayısı 2008 ve 2009 yılları arasında %3, 2009 sonu ile Ağustos 2010 arasında ise sadece % 2,3 artış göstermiştir. Şekil 8 Türkiye Bankacılık Sektörünün Operasyonel Göstergeleri Türkiye Bankacılık Sektörü'nün Operasyonel Göstergeleri Ağu.10 Banka Sayısı Bir önceki döneme göre değişim (%) (2,0)% 0,0% (2,0)% 0,0% 0,0% Şube sayısı Bir önceki döneme göre değişim (%) 11,2% 11,2% 14,6% 3,0% 2,3% Personel Sayısı Bir önceki döneme göre değişim (%) 8,8% 11,1% 8,9% 0,8% 2,3% Kay nak: BDDK, BKM,TBB Bankacılık sektörünün finansal olarak zayıflaması 2001 yılında büyük bir bankacılık krizine yol açmıştır. Krizin altında yatan çok sayıda neden vardır. Krizden önce IMF ile üzerinde anlaşılan enflasyon önleme programına uygun olarak Türk lirası döviz kuru sabitlenmiştir. Bu gelişme Türk bankalarını döviz cinsinden kısa vadeli dış borçlanmalarını artırmaya ve yüksek getiri elde etmek üzere aşırı miktarda hazine tahvili ve bonosu (Türk lirası cinsinden) almaya teşvik etmiştir. Böylece bankalarda ve bazı diğer finans kurumlarında büyük miktarda açık döviz pozisyonları oluşmuştur. Ancak, 2000 yılı içinde Türk lirası aşırı değer kazanmış ve döviz kurunun sürdürülebilirliği konusunda soru işaretleri oluşmaya başlayınca, devasa sermaye çıkışları olmuştur. Krizin en kötü anlarında gecelik faiz oranları yüzde binlere kadar yükselmiş ve sabit döviz kuru sistemi iptal edildiği anda sert bir devalüasyon yaşanmıştır. Devalüasyon bankaların ve diğer kurumların ciddi kayıplar yaşamalarına neden olmuştur. Gerçekte böyle bir durum yaşanmamasına rağmen Hazine nin borçlarını ödeyememe riski ile karşı karşıya olduğu dahi düşünülmüştür yılında GSYİH % 7,6 oranında düşmüş ve kredi kayıplarının artmasına sebep olmuştur. Ancak devalüasyon ihracatı hareketlendirmiş ve 2002 yılına gelindiğinde, Kasım 2002 seçimlerinden sonraki politik istikrarın da yardımıyla, ekonomi düzelmeye başlamıştır yılından itibaren Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu nun (BDDK) faaliyetleriyle bankacılıkla ilgili yasal düzenlemeler ve bankalar üzerindeki denetimler önemli ölçüde iyileşmiştir. BDDK Türkiye bankalarının bilançolarını saydamlaştırmış ve uluslararası mali raporlama standartlarıyla uyumlu olmasını sağlamıştır. Türkiye bu çerçevede 2002 yılında yeni Basel Sermaye Uzlaşısı nın (Basel II) altyapısal unsurlarını oluşturmaya başlamıştır. Bankaların net döviz pozisyonunun özsermayeye oranı için % 20 lik bir tavan belirlenmiş ve gerektiği gibi uygulanmıştır. Aynı şekilde % 8 lik minimum sermaye yeterliliği gereği de uygulanmıştır. Bu gerekleri karşılayamayan bankalara Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF) tarafından el konulmuştur. Aynı zamanda 1994 yılında yaşanan kriz döneminde tasarruf mevduatlarına verilen % 100 lük devlet garantisi TL ye düşürülmüştür. 8

9 Milyar TL Milyar TL Şekil 9 Bankacılık Sektörünün Performansı Türkiye Bankacılık Sektörü'nün Performansı (%) Ağu.10 Toplam Özkaynaklar/Toplam Yabancı Kaynaklar 15,5% 13,5% 15,0% 13,4% 15,3% 15,7% Toplam Özkaynaklar/Toplam Varlıklar 13,4% 11,9% 13,0% 11,8% 13,3% 13,6% Krediler/Toplam Özkaynaklar 286,0% 367,8% 376,6% 425,7% 354,1% 376,4% Likidite Göstergesi (1) 51,8% 50,3% 47,0% 34,4% 43,0% 40,7% Yab. Para Net Genel Poz. /Özkaynaklar (0,2)% 0,3% (0,3)% 0,0% 0,5% 1,8% Takipteki Alacaklar/Brüt Krediler 4,8% 3,8% 3,5% 3,7% 5,3% 4,4% Takipteki Alacaklar Karşılığı/Takipteki Alacaklar 88,7% 89,7% 86,8% 79,8% 83,6% 84,1% Bireysel Krediler/Toplam Krediler 30,4% 31,7% 33,3% 32,1% 33,1% 33,3% Provizyon Sonrası Net Faiz Geliri/Toplam Brüt Gelir (2) 30,8% 27,1% 26,7% 24,8% 30,5% 38,9% Faiz Dışı Gelirler/Faiz Dışı Giderler 52,0% 78,3% 72,1% 65,5% 68,9% 77,7% Kay nak: BDDK (1) Likidite Göstergesi = (Nakit Değerler+Bankalardan (Merkez Bankası v e Para Piy asalarından Alacaklar dahil) Alacaklar+Alım Satım Amaçlı Menkul Değerler+Satılmay a Hazır Menkul Değerler+Zorunlu Karşılıklar)/(Mev duat+bankalara (Merkez Bankası v e Para Piy asalarına Borçlar dahil) Borçlar) (2) Toplam Brüt Gelirler= Faiz Gelirleri+Faiz Dışı Gelirler Günümüzde sermaye yeterlilik rasyoları (SYR) Avrupa ülkesindeki birçok bankanın ve Basel II normlarında önerilen % 8 lik minimum düzeyin çok üzerindedir un ilk yarısında 2009 yılına oranla risk ağırlıklı varlıklardaki % 14,9 artışa rağmen bankacılık sektörü sermaye yeterlilik oranı aynı dönemdeki % 1,3 lük düşüşle % 19,2 ye gerilemiştir. 10 Küresel krizde güçlü bir sermaye yapısına sahip olmanın önemini gören BDDK, 2008 yılında bankaların kâr payı dağıtımını izne tabi hale getirmiştir. Sektördeki serbest sermaye oranı Haziran 2010 itibarıyla toplam özkaynakların % 81 inin asıl bankacılık faaliyetlerinde kullanıldığını göstermektedir. Önemli kârlılık göstergeleri olan ROA (Aktif Kârlılığı) ve ROE (Özsermaye Kârlılığı) 2009 yılında artmış ve 2010 yılının ilk yarısında da büyük oranla sabit kalmıştır. Net kâr 2008 yılı ile kıyaslandığında 2009 yılında % 20,2 artmıştır. Şekil 10 Sermaye Yeterliliği ve Kârlılık Özkaynaklar ve Sermaye Yeterliliği Rasyosu %72.6 %75.3 %77.0 %79.6 % % %18.9 %18.0 %20.5 % Haz.10 Toplam Özkaynaklar Sermaye Yeterliliği Rasyosu Serbest Sermaye/Toplam Özkaynaklar Kaynak: BDDK 100.0% 80.0% 60.0% 40.0% 20.0% 0.0% ROA, ROE Ve Net Kâr %19.2 %2.5 Kaynak: BDDK %21.8 %16.5 %20.2 %19.1 %2.8 %2.0 %2.6 % Haz.10 Net Kar Vergi Sonrası Aktif Kârlılığı (ROA) Vergi Sonrası Özkaynak Kârlılığı (ROE) 25.0% 20.0% 15.0% 10.0% 5.0% 0.0% Bankacılık sektörünün toplam aktif büyüklüğü Ağustos 2010 itibarıyla 905,7 milyar TL ye ulaşmıştır. Toplam aktifler içindeki en büyük kalem % 51,2 payla kredilerdir. Bu oran 2009 yılındaki % 47,1 seviyesi ile karşılaştırıldığında yüksek olsa da, kriz öncesi döneme göre kredi riskinin halen yüksek bulunması nedeniyle, bankaların kredi verme konusunda hala temkinli davrandıkları söylenebilir. Bunun sonucu olarak devlet tahvillerine yönelik talep artmaktadır. 10 Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK), Finansal Piyasalar, Haziran

10 Milyar TL Milyar TL Yıllarca düştükten sonra 2008 yılında % 26,5 olan devlet tahvillerinin toplam aktifler içindeki payı 2009 yılında % 31,5 ve Ağustos 2010 da % 31 e yükselmiştir. Kasa ve bankalar, TCMB ve para piyasasından alacaklardan oluşan nakit değerler 2008 yılında % 57,3 yükselmiş, Ağustos 2010 itibarıyla 82,2 milyar TL olarak gerçekleşmiştir yılı ve Ağustos 2010 arasındaki yıllık bileşik büyüme oranı % 10,9 olmuştur. Mevduatlar, pasifler içindeki en büyük kalemdir ve Ağustos 2010 itibarıyla toplam yabancı kaynaklar ve özkaynakların % 62,5 ini oluşturmaktadır. Yabancı kaynaklar içindeki diğer iki önemli kalem ise yurt dışı bankalardan alınan krediler ve repo işlemleri için ayrılan fonlardır. Sendikasyon ve seküritizasyon kredilerine kriz sebebiyle kolay erişilememesine bağlı olarak yabancı bankalara olan borçlar azalmıştır yılında 23,6 milyar TL olan sendikasyon ve seküritizasyon kredilerinin toplamı 2009 yılında 18,2 milyar TL ye düşmüştür. Ancak, 2010 yılında piyasalardaki olumlu gelişmelerden ötürü, yabancı bankalara olan borçlar hafifçe yükselerek 19,4 milyar TL ye ulaşmıştır. Kârların yükselmesi, ödenmiş sermayenin artması ve kâr paylarının daha az dağıtılmasına bağlı olarak 2008 yılında % 11,8 olan özsermayenin toplam pasifler içindeki payı 2009 yılında % 13,3 e ve 2010 yılının ilk sekiz ayında ise % 13,6 ya yükselmiştir. Şekil 11 Bankacılık Sektörünün Aktif, Borç ve Özsermaye Dağılımı Bankacılık Sektörü Yükümlülükler ve Özkaynaklar 1, Ağu.10 Mevduat Bankalara, para piyasasına ve TCMB'ye borçlar Özkaynaklar Diğer Kaynak: BDDK Bankacılık Sektörü Varlıklar 1, Ağu.10 Nakit ve Nakit Benzeri Menkul Değerler Krediler Diğer Aktifler Kaynak: BDDK Toplam kredi hacmi 2007 ile Ağustos 2010 arasında % 17,6 YBBO ile Ağustos 2010 itibarıyla 463,9 milyar TL ye ulaşmıştır. KOBİ kredileri kredi şartlarının ağırlaşması ve talebin azalmasına bağlı olarak 2009 yılında 2008 yılı ile kıyaslandığında % 1,2 daralmıştır. Bunun yanı sıra, 2008 yılında % 23,1 olan KOBİ kredilerinin toplam krediler içindeki payı 2009 yılında % 21,3 e gerilemiştir. Müşterilerinden gelen talepteki azalmaya bağlı olarak üretimleri gerileyen KOBİ lerin kredi talepleri halen çok düşüktür. Bankaların kredi onay ölçütlerinin sıkılaşması nedeniyle kredi notu daha düşük olan KOBİ ler ise kredi kullanma olanaklarını yitirmişlerdir. Ülkenin ekonomik gelişimi açısından KOBİ lerin büyük önem taşıdığına inanılmaktadır ve bu nedenle de azalan borçlanma makroekonomik görünüm açısından olumsuz bir sinyal olabilir. Öte yandan, 2008 yılında % 44,9 olan kurumsal kredilerin toplam krediler içindeki payı 2009 yılında % 45,7 ye ulaşmıştır. Bireysel krediler tüketici kredilerinin yanında kredi kartı borçlarını da kapsamaktadır yılında bireysel krediler toplam kredilerin % 32,8 ini oluşturmaktadır ve 2008 yılı ile kıyaslandığında % 9,8 artmıştır. Bireysel kredi talebindeki bu artış faizlerdeki düşüş ve ekonomik koşulların iyileşmesine yönelik beklentilerle ilgilidir. Bununla birlikte, 2009 yılı içinde geçici bir süre için özellikle gayrimenkul, dayanıklı mallar ve otomobil alımlarında bir defaya mahsus olarak yapılan indirimler de kişisel kredi talebini artırmıştır. 10

11 Milyar TL Şekil 12 Türlerine Göre Krediler Türlerine Göre Krediler %30,4 %28,6 117,4 129,1 95,0 69,1 165,1 179,7 113,8 90,3 %6,9 59,6 76,8 84,9 83, %35 %30 %25 %20 %15 %10 %5 %0 KOBI Kurumsal Bireysel Bir önceki döneme göre değişim (%) Kaynak: BDDK Tüketici kredileri konut, otomobil, genel amaçlı ve diğer kredileri kapsamaktadır. Bankaların tüketicilere daha uzun vadeli ipotek kredisi verebilmesini sağlayan Konut Finansmanı Kanunu nun 2007 yılında onaylanmasından sonra konut kredileri artmıştır. Özellikle Ağustos 2009 dan sonra konut kredisi faiz oranlarının düşmesi konut kredilerine yönelik talebin artmasına neden olmuştur yılı ile kıyaslandığında Aralık 2009 itibarıyla konut kredileri % 91 oranında artmışken (ancak diğer birçok ülkede olduğundan daha küçük bir tabandan başlayarak), otomobil kredileri aynı dönemde % 34,8 azalmıştır. Hükümetin geçici vergi teşvikleri aracılığıyla otomobil alım hacmini korumayı başarmasına karşın, otomobil kredileri düşmüş ve halen yükselişe geçememiştir. Genel amaçlı krediler dayanıklı ve yarı dayanıklı tüketici ürünleri, eğitim, evlilik ve sağlık amaçlarına yönelik olarak alınmaktadır yılı ile kıyaslandığında, 2009 yılında bu tip krediler %142,4 oranında artmıştır yılında % 3,6 olan batık kredilerin brüt kredilere oranı zorlu ekonomik koşulların kredi geri ödemelerini etkilemesi nedeniyle 2009 yılında % 5,3 e yükselmiştir yılının ilk çeyreği itibarıyla bu oran % 4,9 a gerilemiştir. Bankalararası Kart Merkezi nin verilerine göre Temmuz 2010 itibarıyla 46 milyon kredi kartı ve 67,4 milyon banka kartı bulunmaktadır. 12 Türkiye kart sayısı bakımından İngiltere ve İspanya nın ardından Avrupa daki en büyük üçüncü kredi kartı pazarı ve kredi kartlarıyla yapılan harcamalar bakımından onuncu en büyük pazardır. Kredi kartı borçları ve tahsilatı geciken borçlar sürekli artmaktadır (işsizlik de artmaktadır) ve bu durum bankalar için önemli bir kredi riski oluşturabilir. Merkez Bankası gecikme faizi ve temerrüt faizi uygulanan kredi kartı bakiyelerinde büyük bir artış olduğunu raporlamıştır. 11 Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK), Finans Piyasaları, Bankalararası Kart Merkezi (BKM) 11

12 Milyar TL Şekil 13 Bireysel Kredilerin Dağılımı Bireysel Kredilerin Dağılımı (2009) %28 %35 %4 %30 %3 Konut Taşıt İhtiyaç Diğer Kredi Kartı Kaynak: BDDK Bankacılık sektörü için mevduatlar ana fon kaynağı olmaya devam etmektedir. Ağustos 2010 ile 2009 kıyaslandığında, toplam mevduat hacmi % 5,5 artmış ve Ağustos 2010 itibarıyla 542,9 milyar TL ye ulaşmıştır. Mevduatların önemli bir bölümü Ağustos 2010 itibarıyla toplam mevduatların % 40,5 ini oluşturan tasarruf mevduatlarıdır. 13 Kamu kuruluşlarına ait mevduatlar 2009 yılı ile kıyaslandığında Ağustos 2010 itibarıyla % 4,8 artmıştır. Toplam mevduatların % 72 si TL ve % 28 i de döviz olarak yatırılmıştır. Eskiden beri mevduatlarını enflasyona karşı bir önlem olarak döviz halinde tutmak isteyen mudiler bulunmaktadır. Enflasyon oranlarının çok yüksek olduğu dönemlerde döviz mevduatlarının oranı TL mevduatlara kıyasla daha yüksek olmuştur. Banka müşterileri mevduatlarını serbestçe farklı para birimlerine dönüştürebilmektedirler. TL olarak yatırılan mevduatların ortalama vadesi 2,2 ay, döviz olarak yatırılan mevduatların ortalama vadesi ise 2,7 aydır. 14 İnternet bankacılığı olanaklarının yaygın bir şekilde kullanıldığı Türk bankalarında bilgi teknolojileri de son derece moderndir. Şekil 14 Türlerine Göre Mevduatlar Türlerine Göre Mevduatlar 600 %27,4 21,3 22, ,4 26,5 28,6 19,4 19,0 103,6 117,7 23, ,5 83,2 84,1 14, ,8 67,5 69,8 152,9 %13,2 42,1 148, ,5 268,9 294,5 219,7 %5,5 185, Ağu.10 Ağu.09 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Tasarruf Ticari ve Diğer Kuruluşlar Döviz Tevdiat Hesabı Özel Cari ve Katılım Hesabı Resmi Kurumlar Bir önceki döneme göre değişim (%) Kaynak: BDDK 13 Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK), Finans Piyasaları, Türkiye Bankalar Birliği (TBB), Türkiye de Bankacılık Sektörü, Ekim

13 Milyon TL Milyon Sigortacılık Sektörü 2009 yılında küresel sigorta pazarının % 0,2 sini ve gelişmekte olan pazarların % 1,5 ini oluşturan Türkiye sigorta pazarı, pazar büyüklüğü bakımından Avrupa nın oldukça gerisindedir. Yıllık kişi başına prim üretimi, 2008 yılındaki 126 ABD dolarından 2009 yılında 105 ABD dolarına gerilemiştir. 15 Türkiye de kişi başına düşen prim üretiminin düşük olmasının geçmişten beri süregelen önemli nedenleri kişi başına düşen gelir miktarının düşük olması ve yüksek enflasyondur. Bu nedenle, kişi başına düşen gelir düzeyinin artması ve enflasyonun düşmesi, Türkiye sigorta pazarı için büyük bir büyüme potansiyeli yaratmakta ve pazarı yeni girenler için cazip hale getirmektedir. Şekil 15 Küresel Sigorta Sektöründe Türkiye nin Pozisyonu Küresel Sigorta Sektöründe Türkiye'nin Pozisyonu, 2009 Primler Reel Büyüme Dünya Pazar Primler Kişi Başına Bölge (Milyon ABD Doları) 2009 Payı (%) % GSYIH Prim (ABD Doları) Dünya %(1,1) %100,0 %7,0 $595 Gelişmiş ülkeler %(1,8) %86,9 %8,6 $3.405 Gelişmekte olan ülkeler %3,5 %13,1 %2,9 $92 OECD %(2,0) %85,3 %8,2 $2.808 G %(2,4) %67,5 %8,7 $3.671 AB ülkeleri, 27 ülke %2,2 %36,4 %8,4 $2.775 NAFTA %(6,9) %30,9 %7,6 $2.789 ASEAN %3,2 %1,1 %3,0 $83 Türkiye %(0,8) %0,2 %1,3 $105 Kaynak: TSRSB (Türkiye Sigorta ve Reasürans Şirketleri Birliği) Türkiye de brüt prim üretimi 2009 yılında 12,4 milyar TL ye ulaşmıştır Ocak ve Kasım ayları arasındaki prim üretimine bakıldığında % 0,9 luk tahmini negatif reel büyüme hızı bir düzelme göstergesi olarak kabul edilebilir; çünkü 2009 un ilk çeyreğinde, reel olarak % 7,3 lük bir negatif büyüme gözlenmiştir. Sigortaya yönelik talepteki azalmaya paralel olarak birim fiyatlar düşmüştür ve bu da 2009 yılında rekabet düzeyini oldukça artırmıştır yılındaki toplam prim üretiminin % 85,3 ünü oluşturan hayat dışı sigorta türlerindeki fiyat rekabeti Türkiye sigorta sektöründeki prim gelirlerindeki artış oranlarının düşmesine neden olmuştur. Bununla birlikte, krizden önce Türkiye'deki toplam sigorta primi üretimi 2004 ile 2009 yılları arasında % 13,4'lük yıllık bileşik büyüme oranıyla artmıştır (hayat dışı: % 14,5; hayat: % 8,4). 15 Şekil 16 Türkiye deki Brüt Prim Üretimi ve Üretilen Poliçe Sayısı Hayat ve HayatDışı Toplam Brüt Yazılan Primler %32, %23, %17, %14, %5, %6, %35,0 %30,0 %25,0 %20,0 %15,0 %10,0 %5,0 %0,0 Hayat ve Hayat Dışı Toplam Üretilen Poliçe Sayısı 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 27,8 28,7 3,7 5,6 30,2 31,8 15,8 14,3 2,7 2,2 2,3 2, Kaynak: TSRSB Hayat Dışı Hayat Toplam Prim Nominal Büyüme Oranı (%) Kaynak: TSRSB Hayat Dışı Hayat 15 TSRSB (Türkiye Sigorta ve Reasürans Şirketleri Birliği) 13

14 2009 yılında düzenlenen poliçe sayısı 2008 yılı ile kıyaslandığında büyük ölçüde hayat sigortalarındaki yükselmeye bağlı olarak % 5 artmıştır. Temmuz 2010 itibarıyla düzenlenen 21,9 milyon adet poliçenin % 34 ünü zorunlu trafik sigortası poliçeleri oluşturmuştur. Temmuz 2010 itibarıyla düzenlenen poliçe sayısı, Temmuz 2009 itibarıyla düzenlenen toplam poliçe sayısının % 9 üzerindedir ve bu da finansal krizin etkilerinin hafiflemekte olduğunun bir işaretidir. 16 Hayat dışı sigorta dalları içinde en büyük paya sahip olan kaza sigortası primlerinde 2003 ile 2007 yılları arasında çift haneli büyüme yaşanmıştır, ancak 2008 yılının ikinci yarısında başlayan küçülme 2009 yılında da devam etmiş, primlerde % 4,04 lük bir düşüş kaydedilmiştir. 16 Şekil Yılındaki Toplam Hayat Dışı Brüt Primlerin Dağılımı Branşlara Göre Hayat Dışı Brüt Primler, 2010 Genel sorumluluk; %2,8 Kara araçları sorumluluk; %21,3 Kaza; %4,9 Diğer; %2,8 HastalıkSağlık; %15,1 Genel zararlar; %8,8 Kara araçları; %25,1 Yangın ve doğal afetler; %16,7 Kaynak: TSRSB (Türkiye Sigorta ve Reasürans Şirketleri Birliği) Su araçları; %2,6 Kaza sigortasındaki prim üretimi araç alımlarındaki Özel Tüketim Vergisi'nde Mart ile Haziran 2009 arasında yapılan büyük indirimden ve Temmuz ile Eylül ayları arasındaki daha sınırlı indirimden olumlu etkilenmiştir. Hayat dışı branşlar başta olmak üzere sigorta sektörü, küresel ekonomik darboğaza bağlı olarak hasar ödemelerinin artması ve fiyat rekabetinin sonucu olarak 2008 in sonu ile 2009 un ilk çeyreğinde gerçekleşen düşük teknik kârlılık sebebiyle darbe almıştır yılının sonlarında hayat sigortasındaki kârlılık oranı hayat dışı sigortaların kârlılık oranını geçmiş ve daha yüksek kalmaya devam etmiştir. Hayat dışı sigorta primlerinin sırasıyla % 0,4 ve % 5,1 ini oluşturan yasal koruma ve ferdi kaza sigortaları sırasıyla % 57,1 ve % 44,1 lik teknik kâr marjları ile sektörün en kârlı branşlarıdır yılında kredi koruma ve kaza (zorunlu trafik sigortası dâhil) branşlarında toplamda teknik zarar oluşmuştur. Türkiye de ipotek kredisi kullanımının başlaması ve gelişmesiyle kredi koruma sigortası primleri artmıştır. Birçok banka ipotek kredisi ile beraber kredi koruma sigortasını şart koşmaktadır. Ancak, ekonomik kriz ve artan hasar ödemeleri nedeniyle, 2004 yılında % 6,9 olan teknik kâr oranı 2009 yılında eksi % 6,86 ya düşmüştür. 16 Artan hasar ödemelerine ek olarak ucuz fiyatlandırmanın sonucunda düşen prim miktarı sektörün iki önemli branşı olan kaza ve trafik sigortalarında daha yüksek hasar oranlarına ve düşük teknik kârlılığa yol açmıştır. 16 TSRSB (Türkiye Sigorta ve Reasürans Şirketleri Birliği) 14

15 Milyon TL Sayı Şekil 18 Hayat ve Hayat Dışı Sigortaların Teknik Kârlılığı Hayat ve Hayat Dışı Teknik Kâr/Zarar Oranları %8,0 %7,0 %6,0 %5,0 %4,0 %3,0 %2,0 %1,0 %0,0 %5,8 %7,2 %4,7 %4,7 %4,9 %4,6 %6,0 %3,6 %4,1 %4,0 %2,1 %2,4 %2,8 %0,7 %1,0 %1,0 %0,1 %0,5 1Ç Ç Ç Ç Ç Ç Ç Ç 2010 Ç: Çeyrek Kaynak: TSRSB Hayat Dışı Hayat 7 Ekim 2001 tarihinde yürürlüğe giren 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu gönüllülük ve tanımlanmış katılım ilkelerine dayanmaktadır ve bu nitelikleriyle devletin sosyal güvenlik sistemini tamamlayıcı niteliktedir. Bu kanun ve sistemin yasal temellerini güçlendiren bazı diğer düzenlemelerin yürürlüğe girmesinin ardından altı adet emeklilik şirketinin faaliyete geçmesi ile bireysel emeklilik sistemi 27 Ekim 2003 tarihinde hayata geçmiştir. Şekil 19 Türkiye Bireysel Emeklilik Sistemindeki Toplam Sözleşme Sayısı ve Toplam Katkı Payı Toplam Sözleşme Sayısı ve Katkı Payı Toplam Katkı Payı (Milyon TL) Sözleşme Sayısı Kaynak: EGM (Emeklilik Gözetim Merkezi) Aralık 2009 itibarıyla bireysel emeklilik sisteminde kayıtlı toplam sözleşme sayısı 2,2 milyona ulaşmış ve 2004 yılından bu yana % 46'lık YBBO sergilemiştir. Aynı dönem içinde toplam katkı payları % 90 lık YBBO ile artmış ve 7,1 milyar TL ye ulaşmıştır. 17 Büyüme hızı etkileyici olsa da kârlılık poliçe taksitlerinin % 100 ödenmemiş olmasından olumsuz etkilenmiştir. Günümüzde Türkiye Bireysel Emeklilik Sistemi gönüllülük ilkesine dayanmaktadır. Gelecekte sistem zorunlu hale getirilebilir. 17 EGM (Emeklilik Gözetim Merkezi) 15

16 Milyar TL Finansal Kiralama Sektörü Türkiye de Aralık 2009 itibarıyla 47 adet finansal kiralama şirketi faaliyet göstermektedir ve bu şirketlerde kişi çalışmaktadır ile 2008 yılları arasında % 27,9 olarak kaydedilen YBBO ile finansal kiralama alacakları daralmaya başlamış ve Mart 2010 itibarıyla 10,1 milyar TL düzeyine inmiştir. Takipteki alacaklar aynı dönemde % 53,5 artarak, 1,5 milyar TL ye tırmanmıştır. 18 Şekil 20 Finansal Kiralama Alacakları ve Takipteki Alacaklar Finansal Kiralama Alacakları & Takipteki Alacaklar 15,0 13,9 13,7 12,5 11,7 12,1 11,3 10,0 8,5 10,8 10,1 5,0 0,3 0,5 0,8 1,0 1,3 1,4 1,5 1,5 1, Eyl08 Ara08 Mart09 Haz09 Eyl09 Ara09 Mar10 Kaynak: BDDK Alacaklar Takipteki Alacaklar Şekil 21 Finansal Kiralama Alacakları ve Takipteki Alacakların Sektörel Dağılımı Sektöre Göre Finansal Kiralama Alacakları ve Takipteki Alacaklar (Aralık 2009 milyon TL) 100% 207,9 22,0 80% 5.086,4 597,4 60% 40% 727, ,7 20% 0% 566,9 179,7 Alacaklar Takipteki Alacaklar Kaynak: BDDK Tarım Sanayi Hizmetler Diğer Maliye Bakanlığı nın 2008 yılının başlarında aniden aldığı finansal kiralama işlemlerinden alınan KDV oranını % 1 den % 18 e çıkarma kararına bağlı olarak finansal kiralama hacmi hem parasal hem de miktarsal anlamda önemli ölçüde azalmıştır. Sektörün 1998 ile 2007 yılları arasında % 35,4 gibi yüksek bir YBBO gerçekleştirmesinin ardında yatan temel etken düşük KDV oranı olmuştur. 19 KDV de böylesi bir artışın yanında tüm dünyada kötüleşen ekonomik koşullar Türkiye finansal kiralama sektörü üzerinde büyük bir baskı yaratmıştır. Bu olumsuz etki tarım makineleri ile bazı inşaat ve imalat makinesi türleri için KDV nin % 8 e indirilmesi ile kısmen hafifletilmiştir. 18 Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK), Finans Piyasaları, Mart FİDER (Finansal Kiralama Derneği),

17 Adet Milyar ABD Doları Şekil 22 Finansal Kiralama İşlem Hacmi ve Sözleşme Sayısı İşlem Hacmi & Sözleşme Sayısı (3a) İşlem hacmi Sözleşme Adedi Kaynak: FIDER 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 Şekil 23 Finansal Kiralama Konusu Mal Gruplarına Göre İşlem Hacmi Mal Gruplarına Göre İşlem Hacmi 2,500,000 2,000,000 1,500,000 1,000, ,000 Kaynak: FIDER (3a) Günümüzde yürürlükte olan 3226 sayılı Finansal Kiralama Kanunu sadece finansal kiralama işlemlerini düzenlemektedir. Ancak hazırlık aşamasında olan yeni finansal kiralama kanunu ile aşağıda belirtilen üç hedefe ulaşılması amaçlanmaktadır: a) Mevcut 3226 sayılı kanunda halihazırda var olan olumlu özelliklerin korunması b) Finansal kiralamanın bir diğer temel unsuru olan operasyonel kiralamayı uygulamaya koyarak, ayrıca satış ve geri kiralama, devren kiralama ve yazılım kiralama işlemlerine yetki vererek, yeni büyüme fırsatları yaratılması c) Finansal kiralama şirketlerinin haklarını koruyacak maddeleri uygulamaya koyarak yasal belirlilik sağlanması 2010 yılının ilk üç ayında finansal kiralamanın özel sektör yatırımları içindeki payı % 2,28'dir 20 ve bu oran % 20 olan AB ortalaması ve % 30 olan ABD ortalaması ile kıyaslandığında çok düşüktür. Büyüme potansiyeli ve yeni kanunda beklenen iyileşmeler göz önünde bulundurulduğunda finansal kiralama sektörü ile ilgili beklentiler halen olumludur. 20 FİDER (Finansal Kiralama Derneği),

18 Milyar ABD Doları Milyar TL Faktöring Sektörü Türkiye de Mart 2010 itibarıyla 80 adet faktöring şirketi faaliyet göstermektedir ve bu şirketlerde kişi çalışmaktadır. 21 Bu şirketlerin büyük bir bölümü bankaların yan kuruluşlarıdır. Faktöring hacmi 2002 ile 2009 yılları arasında % 32,1 lik YBBO kaydedilen hızlı bir büyüme dönemi sonunda 28,2 milyar ABD dolarına ulaşmıştır yılında tüm dünyada etkileri görülen kötüleşen ekonomik koşullara bağlı olarak faktöring hacmi % 1,6 daralmış ancak 2009 yılında tekrar % 6,7 genişlemiştir. Şekil 24 Faktöring İstatistikleri Faktöring Hacmi Kaynak: FCI (Factors Chain International) Faktöring Alacakları & Takipteki Alacaklar Mart09 Mart10 Alacaklar Takipteki Alacaklar Kaynak: BDDK Toplam faktöring hacminin yaklaşık % 24 ünü tekstil, inşaat ve otomotiv sektörleri oluşturmaktadır. 22 Tekstil ve otomotiv Türkiye nin en çok ihracat yapan sektörleri arasında yer almaktadır ve bu da faktöring sektörünün ihracat için önemini göstermektedir. Türkiye nin ihracat açısından gelecek vadeden görüntüsü faktöring şirketleri için önemli bir tetikleyici olmalıdır. İhracata ek olarak aşağıdaki eğilimlerin sektörün genel görünümünü biçimlendirmesi beklenmektedir: Yeni Kanun: Finansal kiralama kanununun yanında yeni bir faktöring kanunu da hazırlanmaktadır. Bu kanunun yasal çerçeveyi daha iyi tanımlaması ve sektörün işleyişini geliştirmesi beklenmektedir. Konsolidasyon: Son on yılda enflasyondaki düşüşe paralel olarak faktöring şirketlerinin kâr marjları da daralmıştır. Bu daralma sektörde şirket birleşmeleri ve satın almalarına yol açmıştır. Doğrudan yabancı yatırımda beklenen artışa paralel olarak bu eğilimin devam etmesi beklenmektedir. 21 Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK), Finans Piyasaları, Mart Banka Dışı Mali Kurumlar Bülteni, Haziran

19 2.2.6 Sektördeki Önemli Şirketler Türkiye de 49 adet banka faaliyet göstermektedir. Bunlardan 17 si küresel sermayeli mevduat bankası, 13 ü kalkınma ve yatırım bankası, 11 i özel mevduat bankası, 4 ü katılım bankası, 3 ü kamu mevduat bankası ve 1 i de TMSF bünyesinde bulunan bir bankadır. Özel bankalar genellikle Türkiye deki büyük holdinglerin yan kuruluşlarıdır. Aktif büyüklüğüne göre Türkiye'nin en büyük bankası olan Ziraat Bankası bir kamu kuruluşudur. En büyük rakipleri İş Bankası, Garanti Bankası, Akbank ve Yapı Kredi Bankası'dır. Şekil 25 Türkiye deki En Büyük Bankalar Aktif Büyüklüklerine Göre En Büyük Bankalar (Haziran 2010) Milyon TL # Toplam Banka Hissedar Varlıklar Krediler Mevduatlar Özkaynaklar SYR (2010) 1 Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası A.Ş. T.C. Hazine Müsteşarlığı 132,869 42, ,712 11,163 % Türkiye İş Bankası A.Ş. İş Bankası Munzam Sandık Vakfı Halka açık pay 123,953 57,019 80,403 14,315 %17.4 Diğer 3 Türkiye Garanti Bankası A.Ş. Doğuş Holding GE 108,136 55,998 67,650 14,803 %20.1 Diğer 4 Akbank A.Ş. Sabancı Holding Halka açık pay 105,532 47,161 65,528 15,289 %20.5 Citibank 5 Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. Koç Financial Services Diğer 75,017 46,025 46,523 9,372 % Türkiye Vakıflar Bankası A.O. Vakıflar Genel Müdürlüğü Halka açık pay 71,270 39,497 49,440 7,777 %14.4 Diğer 7 Türkiye Halk Bankası A.Ş. Özelleştirme İdaresi Halka açık pay 68,080 38,258 51,241 6,432 % Finans Bank A.Ş. National Bank of Greece NBG Finance 32,004 20,947 20,383 3,960 %16.7 Diğer 9 Denizbank A.Ş. Dexia SA Halka açık pay 23,519 16,108 13,266 2,880 % ING Bank A.Ş. ING Bank N.V. 16,474 11,833 9,438 2,032 % Türk Ekonomi Bankası A.Ş. BNP Paribas TEB Mali Yatırımlar A.Ş 15,964 10,473 9,755 1,735 %15.4 Diğer 12 HSBC Bank A.Ş. HSBC Bank Plc. 15,021 9,079 9,484 2,561 % Fortis Bank A.Ş. Fortis Bank SA/NV Halka açık pay 12,429 8,456 6,053 1,966 % Şekerbank A.Ş. Şekerbank Emekli Sandığı Fonu BTA Menkul Kıymetler 10,492 6,316 6,891 1,298 %14.4 Halka açık pay 15 İller Bankası Kalkınma ve Yatırım Bankası 8,813 6,225 6,686 %70.0 Kay nak: TBB Not: Rakamlar konsolide değildir 19

20 Üretilen primlere göre pazarın % 75,2 sini en büyük 15 sigorta şirketi elinde tutmaktadır. Önde gelen birçok Türk sigorta şirketi bankaların yan kuruluşlarıdır. Aralık 2009 itibarıyla sektörde 43 adet yabancı sermayeli şirket bulunmaktadır. Bu şirketlerin toplam sermaye içerisindeki payları % 55, toplam prim üretimine katkıları ise % 53 tür. 23 Şekil 26 Türkiye deki En Büyük Sigorta Şirketleri Üretilen Prim Büyüklüğüne Göre En Büyük Sigorta Şirketleri Milyon TL Toplam Üretilen Primler # Şirket Ana Ortaklık Branş May09 May10 Pazar Payı 1 Axa AXA SA Hayat dışı 523,6 611,9 %10,2 2 Anadolu Türkiye İş Bankası A.Ş. Hayat dışı 521,8 590,6 %9,9 3 Allianz Allianz SE Hayat dışı 421,6 466,8 %7,8 4 Ak Sigorta Akbank A.Ş. Hayat dışı 378,2 389,7 %6,5 5 Güneş Türkiye Vakıflar Bankası A.O. Hayat dışı 280,6 315,1 %5,3 6 Yapı Kredi Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. Hayat dışı 234,1 309,6 %5,2 7 Başak Groupama Groupama SA Hayat dışı 321,4 306,2 %5,1 8 Ergo Isvicre Ergo AG Hayat dışı 302,6 275,6 %4,6 9 Ziraat Hayat ve Emeklilik Ziraat Bankası Hayat 270,2 %4,5 10 Eureko Eureko BV Hayat dışı 223,4 256,9 %4,3 11 Mapfre Genel Sigorta Mapfre SA Hayat dışı 154,8 177,3 %3,0 12 Anadolu Hayat Emeklilik Türkiye İş Bankası A.Ş. Hayat 175,7 152,0 %2,5 13 Fiba Fiba Holding A.Ş. Hayat dışı 123,7 134,3 %2,2 14 Aviva Aviva PLC Hayat dışı 112,1 123,6 %2,1 15 Ray TBIH Financial Services Group Hayat dışı 99,0 112,6 %1,9 Kay nak: TSRSB 23 Hazine Müsteşarlığı, Sigortacılık Denetleme Kurulu,

21 2.3 Sektördeki Birleşme ve Şirket Satın Alma İşlemleri Aşağıda son beş yıl içinde Türkiye finans sektöründe yabancı yatırımcılar tarafından yapılan önemli birleşme ve satın alma işlemlerinin bir listesi yer almaktadır. Şekil 27 Türkiye Finans Sektöründeki Birleşme ve Satın Alma İşlemleri ( ) Bazı Şirket Birleşme ve Satın Alma İşlemleri # Alıcı Ülke Satışa Konu Şirket Tarih Hisse İşlem Değeri (Milyon ABD Doları) 1 BNP Paribas Assurance SA Fransa Fortis Emeklilik ve Hayat Tem10 N/D N/D 2 Sompo Japan Insurance Inc Japonya Fiba Sigorta AS Haz10 N/D Credit Europe Bank N.V Hollanda Millenium Bank AS Şub10 %95, Erste Group Bank AG Avusturya Lehman Brothers Menkul Degerler Ekim10 N/D N/D 5 IS Yatirim Menkul Degerler A.S Türkiye Nurol Menkul Değerler AS Şub09 N/D N/D 6 ODL Securities İngiltere GFC General Finans Menkul Degerler Şub09 %50,0 N/D 7 National Bank of Greece Yunanistan Finansbank Eylül08 %9, Credit Suisse Investments Hollanda Lider Faktoring Ağu08 %49, ING Group Hollanda Oyak Emeklilik Haz08 N/D Groupama SA Fransa Guven Insurance Company Haz08 N/D Allianz SE Almanya Koc Allianz Hayat ve Emeklilik Nis08 %49, Allianz SE Almanya Allianz Turkey Nis08 %43, Aegon NV Hollanda Ankara Emeklilik Şub08 N/D N/D 14 AXA SA Fransa AXA Sigorta Şub08 %50, Zurich Financial Services Group İsviçre Zurich Sigorta Ocak08 N/D N/D 16 Global Investment House Kuveyt FFK Fon Finansal Kiralama Ara07 %60, Abraaj Capital Holdings BAE Acibadem Saglik ve Hayat Sigortası Kas07 %49,9 N/D 18 Citigroup ABD Opus Menkul Degerler Eylül07 N/D N/D 19 Bancroft II İngiltere Eko Finans Factoring Tem07 N/D National Bank of Kuw ait Kuveyt Turkish Bank Tem07 %40, The National Commercial Bank Suudi Arabistan Turkiye Finans Katilim Bankasi Tem07 %60, Deutsche Bank Almanya Turkiye Garanti Bankasi Tem07 N/D ING Group Hollanda ING Bank Turkiye Haz07 N/D Credit Suisse Group İsviçre Baran Menkul Kiymetler May.07 N/D N/D 25 Mapfre SA İspanya Genel Sigorta Mar.07 %80, Eureko BV Hollanda Garanti Emeklilik ve Hayat Mar.07 %15, TBIH Financial Services Group Hollanda Ray Sigorta Mar.07 %58, Standard Bank Group Limited Güney Afrika Standard Unlu Menkul Degerler Mar.07 %67,0 N/D Alternatif Yatırım Alternatifbank 29 Alpha Bank SA Yunanistan Alternatif Lease Kas % 47.0%47.5% Dogus Holding AS; GE Real Estate ABD Türkiye Garanti Securities Ekim06 %51, Citigroup ABD Akbank Ekim06 %20, Unicorn Investment Bank Bahreyn Inter Yatirim Menkul Degerler Eylül06 %75, Arab Bank Group; BankMed Ürdün Lübnan Turkland Bank Eylül06 %91, Merrill Lynch ABD Tatbank Ağu06 %75, ERGO Versicherungsgruppe AG Almanya Ergo Isvicre Sigorta Tem06 N/D 268 The International Investment Bank of 36 Kuw ait Kuveyt Adabank Tem06 N/D JSC TuranAlem Securities Kazakistan Sekerbank Haz06 %34, Liberty Mutual Group ABD Seker Sigorta Haz06 %51, HDIGerling International Holding Almanya HDI Sigorta Haz06 N/D Dexia Group Fransa Belçika Denizbank May.06 N/D EFG Eurobank Yunanistan Tekfenbank May.06 %70, National Bank of Greece Yunanistan Finansbank Nis06 N/D Groupama SA Fransa Basak EmeklilikBaşak Sigorta Şub %56.7% Bank Hapoalim BM İsrail BankPozitif Ara05 %57, GE Money ABD Turkiye Garanti Bankası Ağu05 %70, Rabobank NV Hollanda Sekerbank Tem05 %37, Fortis Holding Hollanda Belçika Fortis Bank Nis05 %89, EFG Eurobank Yunanistan HC Istanbul Holding A.S. Mar.05 N/D 25 Kaynak: Merger Market N/D: Açıklanmamıştır 21

22 Milyar ABD doları 2.4 Sektörle İlgili Beklentiler Finansal hizmetler sektörü küresel ekonomik koşullardan ve 2008 ve 2009 yıllarında Türkiye ekonomisinde yaşanan daralmadan etkilenmiş olsa da, Türkiye deki bankalar 2001 krizinden sonra güçlenen ve gelişen bankacılık sisteminin bir sonucu olarak birçok Avrupa bankasına kıyasla bu durgunluktan çok daha az etkilenmiştir yılının ikinci yarısından bugüne finans sektörü büyümeye devam etmektedir. 24 Türkiye'deki dört önemli bankanın yöneticileri (Garanti Bankası, İş Bankası, Yapı Kredi Bankası ve TEB) 2010 yılında Türkiye ekonomisinin Güney Kore den sonra dünyanın en hızlı büyüyen ekonomisi olmasını beklemektedir. 25 EIU verilerine göre, 2009 ve 2014 yılları arasında toplam kredi ve mevduattaki YBBO nun sırasıyla %18 ve % 16 olması beklenirken kredi/mevduat oranının da % 75 ler seviyesinde olması öngörülmektedir. Şekil 28 Türkiye deki Bankaların Kredi Projeksiyonları ( ) Bankacılık Sistemi Kredileri & Kredilerin Mevduata Oranı %32 %39 %52 %64 %74 %84 %78 %74 %77 %76 %75 %75 %74 %100 %88 %75 %63 %50 %38 %25 %13 %0 P: Projeksiyon Toplam krediler Kaynak: Economist Intelligence Unit Toplam krediler/toplam mevduat GSYİH deki artışın düzelmesinin yanında, faiz oranları ve enflasyonun düşmesine bağlı olarak kredi talebinin artması beklenmektedir. T.C. Merkez Bankası nın resmi enflasyon hedefine ulaşması ve 2010 yılı ve sonrasında faiz oranlarını daha da azaltması beklenmektedir. 24 Bu varsayımlar sonucunda 2009 ile 2014 yılları arasındaki YBBO nun % 18 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Konut kredilerinde beklenen artışın daha uzun vadeler ve vergi avantajları sağlayan Konut Finansmanı Kanunu nun bir sonucu olarak gelecekteki büyümede önemli bir etken olması beklenmektedir. Bankacılık sektörü kredi verme gibi asıl bankacılık faaliyetlerine daha fazla odaklanmaya başlamıştır. Kredilerin aktiflere oranı 2007 yılından sonra önemli ölçüde artmıştır ve talepte beklenen artışın bir sonucu olarak 2014 yılında bu oranın % 58 e ulaşması beklenmektedir. 24 Economist Intelligence Unit 25 CNBCE Bankacılar için Türk Bankacılık Sektörünün 2010 daki Genel Görünümü 22

23 Milyon ABD Doları Bankacılık Sistemi Toplam Aktif Büyüme Projeksiyonu %70,0 %60,0 %50,0 %40,0 %30,0 %20,0 %10,0 %0,0 Şekil 29 Toplam Aktifler ve Net Faiz Geliri Projeksiyonları ( ) %51,0 %50,3 %47,1 %51,2 %52,8 %54,5 %56,2 %58,0 %26,2 %16,2 %13,8 %14,0 %12,1 %9,8 %10,5 %8,5 Bankacılık sistemi aktif toplamının TL bazında yıllık büyüme oranı (%) Krediler/bankacılık toplam aktif P: Projeksiyon Kaynak: Economist Intelligence Unit Türkiye bankacılık sektörünün net faiz gelirinin 2014 yılında 40 milyar ABD dolarını aşması beklenmektedir. Ancak, aşağıda da görüldüğü gibi, faiz oranlarındaki düşüş beklentisinin bir sonucu olarak mevduat ve kredilerden elde edilen kâr marjlarının göreceli olarak sabit kalması da öngörüler dâhilindedir. Şekil 30 Faiz Oranı Projeksiyonu ( ) Bankacılık Sistemi Net Faiz Geliri Projeksiyonu P: Projeksiyon Kaynak: Economist Intelligence Unit Net Faiz Geliri %5,2 %4,8 %4,4 %4,0 %3,6 %3,2 %2,8 %2,4 %2,0 Net Marj Kredi ve Mevduat Ortalama Faiz Oranı Projeksiyonu %40.0 %35.0 %30.0 %25.0 %20.0 %15.0 %10.0 %5.0 %35.0 %26.0 %28.0 %27.0 %26.5 %24.3 %20.4 %21.6 %22.6 %22.9 %21.0 %19.8 %20.5 %19.8 %18.5 %18.5 %17.6 %16.0 %17.0 %16.5 %15.8 %15.5 % P 2011P 2012P 2013P 2014P Ortalama kredi faiz oranı P: Projeksiyon Kaynak: Economist Intelligence Unit Ortalama mevduat faiz oranı Son beş yıl boyunca, Türkiye finans sektörüne (büyük ölçüde bankalara, ancak aynı zamanda sigorta şirketlerine) önemli düzeyde doğrudan yabancı yatırım akışı gerçekleşmiştir. Bu akışın finansal kiralama, faktöring, varlık yönetimi ve sektörün bu gibi diğer alanlarında devam etmesi beklenmektedir. Buna ek olarak, üç devlet bankası olan Vakıfbank, Halkbank ve Ziraat Bankası'nın özelleştirilmesi gündeme gelebilecektir. Mevcut kırılgan ekonomik ortamda yatırımcı iştahının yetersizliğinden dolayı söz konusu büyük ölçekli özelleştirmeler kısa vadede mümkün olmayabilir; ancak orta veya uzun vadede mümkün olabilecektir. Hayat dışı sigorta sektörü projeksiyonları GSYİH deki büyüme ve penetrasyondaki artışa dayanmaktadır. Hayat dışı sigorta primlerinin 2014 yılında 37 milyar TL ye ulaşması beklenmektedir. Hayat sigortası primi projeksiyonları ise nüfus ve yoğunluktaki (kişi başına düşen sigorta primindeki) eğilime dayanmaktadır ve bu primlerin 2009 ile 2014 yılları arasında yatay bir seyir izlemesi beklenmektedir Business Monitor International (BMI), Türkiye Sigorta Raporu,

24 Milyon TL Şekil 31 Hayat Dışı ve Hayat Sigortası Büyüme Projeksiyonları ( ) Prim Üretimi Projeksiyonu (Hayat & Hayat Dışı) P: Projeksiyon Kaynak: BMI %32,3 %32,1 %35, %30,0 %24,3 %21,3 %21,6 %25, %20, %15, %10, %5,0 %, P 2011P 2012P 2013P 2014B Hayat dışı prim üretimi Hayat prim üretimi Büyüme oranı % 2.5 SWOT Analizi Strengths (Güçlü Noktalar) Ülke genelindeki şube ağı ve dağıtım kanalları Bankaların güçlü sermaye yeterliliği rasyoları Bankalardaki güçlü likidite pozisyonu İyi eğitimli iş gücünün geniş çapta mevcut bulunması Sağlam yasal çerçeve Weaknesses (Zayıf Noktalar) Türkiye nin kısa vadeli sermaye akışına olan bağımlılığı faiz oranlarında hızlı indirimler yapılmasını engellemektedir Kişi başına düşen GSYİH nin düşük seviyede olması sigorta sektörünün büyümesini yavaşlatmaktadır Opportunities (Fırsatlar) İpotek kredileri ve türev araçların kullanıma sunulmuş olması Artmakta olan kredimevduat oranı Üç büyük devlet bankasının özelleştirilmesine yönelik beklenti Mevcut durumda sigorta sektöründeki düşük penetrasyon oranı Threats (Tehditler) Özellikle tüketici kredileri ve kredi kartlarında artmakta olan batık krediler Mevduat tabanının kısa vadeli olması Uluslararası kuruluşlardan sendikasyon ve seküritizasyon kredisi almanın zorlaşması Dubai uluslararası finans piyasasının Türkiye ye rakip hale gelmesi Finansal kiralama işlemlerinde KDV nin %1 den %18 e çıkarılması 24