Dr. Emre AKBULUT TÜRK İDARE HUKUKUNDA KANUNÎ İDARE İLKESİ

Transkript

1 I Dr. Emre AKBULUT TÜRK İDARE HUKUKUNDA KANUNÎ İDARE İLKESİ

2 Yayın No : 2915 Hukuk Dizisi : Baskı Haziran 2013 İSTANBUL ISBN Cop yright Bu ki ta bın bu ba sı sı nın Tür ki ye de ki ya yın hak la rı BE TA Ba sım Ya yım Da ğı tım A.Ş. ye ait tir. Her hak kı sak lı dır. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra fı kıs men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya başka her han gi bir şe kil de ço ğal tı la maz, da ğı tı la maz. Normal öl çü yü aşan ik ti bas lar ya pı la maz. Nor mal ve ka nu nî ik ti bas lar da kay nak gös te ril me si zo run lu dur. Dizgi Baskı -Cilt Kapak Tasarım : Beta Basım A.Ş. : Net K rtasiye tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. fiti. Taksim Cad. Yo urtçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyo lu/ STANBUL (Sertifika No: 13723) Tel: ( ) : Müge Günbaş Beta BASIM YAYIM DAĞITIM A.Ş. (Sertifika No: 16136) Narlıbahçe Sokak Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel: (0-212) Fax: (0-212)

3 Seda ya Sevgi ve minnetle

4 ÖNSÖZ

5 V Kanuni İdare İlkesi, tanımı ve sınırları belirgin gibi görünmesine rağmen, bir çok incelemeye konu olmaktadır. İdare uygulamasının, teorik esaslarla bağdaşmamasından kaynaklandığını düşündüğüm bu durum, kişi haklarının ihlal edilmesine yol açtığı için, kanuni idare ilkesinin üzerinde durulması ve tekrar tekrar incelenmesi zorunluluk halini almıştır. Dr. Emre Akbulut, idare mahkemesi hakimi olarak, karşılaştığı uyuşmazlıklarda, kanuni idare ilkesinin nasıl uygulandığını görmekte ve nasıl uygulanması gerektiğini belirtmektedir. Bu sebeple doktora çalışması olarak bu konuyu ele almıştır. Lisans ve yüksek lisans aşamalarındaki başarısını, doktora çalışmasında da görmekten mutluluk duyduğum Dr. Emre Akbulut, kanuni idare ilkesini, öncelikle idarenin kuruluşu, görev ve yetkilerinin düzenlenmesi boyutlarıyla incelemiştir. Çalışmada, idari yargı denetiminin sınırı olarak Anayasa ve İYUK nda zikredilen takdir yetkisi ve yerindelik denetimi kavramları da ele alınmıştır. Ayrıca idari yargı hakiminin hukuk yaratması ve bazı temel hukuk ilkelerinin yargısal denetimdeki yeri de incelenmektedir. Kamu yararını gerçekleştirme iddiasındaki idare, yargı denetimini kendisine ayak bağı olarak görmektedir. İdarenin kuruluş ve işleyişinin temel esası olan kanuni idare ilkesinin, uygulanmasından kaynaklanan hukuki uyuşmazlıklar doğrultusunda incelenmesi, idare (idareci) bakımından da yararlı bir çalışmadır. Dr. Emre Akbulut u değerli çalışması için tebrik ediyorum, uygulamaya ve teoriye katkısı için de teşekkür ediyorum. Prof. Dr. Turan YILDIRIM Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi İdare Hukuku Ana Bilim Dalı Başkanı

6 VI

7 VII SUNUŞ Kamu gücü gibi üstün yetkilerle donatılmış bulunan idareler karşısında kişilerin kendilerini güvende hissedebilmeleri, idareyi kayıt altına alacak ve kişiler açısından idari tasarrufları öngörülebilir kılacak prensiplerin varlığına bağlıdır. Bu çerçevede Anayasa nın 123. maddesinin 1. fıkrasında İdare kuruluş ve görevleriyle kanunla düzenlenir şeklinde kaleme alınan kanunî idare ilkesi, hukuk devletinin gereği olarak idarenin kuruluşu ile görevlerini ve yetkilerini, hukuki öngörülebilirlik sağlayacak bir esasa, kanunîlik ölçütüne tâbi kılmıştır. Ancak kişiler yönünden hukuki öngörülebilirlikle hukuki güvenliğin gerçek anlamda temin edilebilmesi, şüphesiz bu ilkenin ne anlama geldiğinin, kapsamına hangi konuları alıp hangilerini almadığının belirgin olmasına bağlıdır. İşte bu çalışma ile kanunî idare ilkesinin ne anlama geldiği, kapsamının ve gerekliliklerinin neler olduğu, ilkenin gerekliliklerine aykırı davranılmasının sonuçlarının neler olacağı gibi sorunlar üzerinde durularak, idare hukukunun soyut nitelikteki bir alanının somut hale getirilmesine katkı sunulmaya çalışılmıştır. Çalışmanın temelini Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Ana Bilim Dalı bünyesinde hazırlanan ve tarihinde Prof. Dr. Turan Yıldırım, Prof. Dr. Bihterin Vural Dinçkol, Prof. Dr. Hasan Nuri Yaşar, Prof. Dr. Yücel Oğurlu ve Yard. Doç. Dr. Halit Eyüp Özdemir den oluşan jüri önünde savunularak oybirliği ile kabul edilen doktora tezi oluşturmaktadır. Basımdan önce tez, jüride bulunan hocalarımın kıymetli görüş ve eleştirileri doğrultusunda gözden geçirilmiş ve tezde kısmi değişiklikler yapılmıştır. Bu kapsamda çalışmanın bu haliyle ortaya çıkmasındaki katkıları nedeniyle jüride yer alan çok değerli hocalarıma; böyle bir çalışmanın ortaya çıkmasına vesile olan ve çalışmanın her aşamasında beni yönlendiren, katkıları olmadan böyle bir çalışmayı ortaya çıkaramayacağım saygıdeğer hocam ve tez danışmanım Prof. Dr. Turan Yıldırım a; lisans aşamasındaki eğitim sürecimden itibaren hiçbir konuda maddi ve manevi desteğini esirgemeyen hocam Yard. Doç. Dr. Halit Eyüp Özdemir e ve çalışmanın basımından önceki katkıları nedeniyle, meslektaşı olmaktan kıvanç duyduğum yargıçlardan, meslek büyüğüm Dr. Selami Demirkol a teşekkürlerimi sunuyorum.

8 VIII Ayrıca ömrümdeki her an için kendilerine binlerce kez minnet borçlu olduğum insanlar, benim için en çok emek harcayan, dünyadaki ilk hocam ve varlık sebebim annem Ayşe Akbulut ile hayatın her alanında örnek almaya çalıştığım, kendisine benzediğim ölçüde başarılı olabileceğimi bildiğim babam Erol Akbulut a; kardeşliği ve dostluğu ile hiçbir zaman beni yalnız bırakmayan ablam Gül Esin Tezgül e ve küçük yaşta başlayan eğitim sürecimin bu aşamalara gelmesinde büyük pay sahibi olan ilkokul öğretmenim Sema Çelik e de en içten şükranlarımı sunmayı borç bilirim. Son olarak çalışmanın basımını üstlenen ve çalışmayı yayın dünyası ile buluşturabilmemi sağlayan Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. nin saygıdeğer çalışanlarına ve özellikle sayın Seyhan Satar a da teşekkür etmek isterim. Dr. Emre AKBULUT Eskişehir, 2013

9 İÇİNDEKİLER Sayfa No. ÖNSÖZ... V SUNUŞ... VII İÇİNDEKİLER...IX KISALTMALAR...XIII GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ANAYASA ve KANUNÎ İDARE İLKESİ I. KANUNÎLİK İLKESİ ve İDARE HUKUKU... 5 II. HUKUK DEVLETİ ve KANUNÎ İDARE İLKESİ III. KANUNÎ İDARE İLKESİNİN ANAYASAL TEMELLERİ A. Anayasa nın 123. Maddesi İlkenin Anayasa nın 123. Maddesinde Düzenlenme Şekli Anayasa nın 123. Maddesinin Anlamı a. Kanun b. Kanuna Eş Değer Normlar aa. Kanun Hükmünde Kararnameler aaa. Temel Haklar, Kişi Hakları ve Siyasi Haklara İlişkin Konular bbb. Önemlilik, İvedilik ve Zorunluluk Kriterleri bb. Uluslararası Sözleşmeler c. İdare d. Kanunî İdare... 57

10 X Sayfa No. e. Kanunla Düzenleme aa. İdarenin Düzenleme Yetkisi aaa. Yasama Yetkisi (AY. m.7) bbb. Yürütme Yetkisi (AY m.8) bb. İdarenin Düzenleme Yetkisinin Sınırı B. Anayasa nın 2. Maddesi (Demokratik Devlet) ile 6. Maddesi C. Anayasa nın Başlangıç Hükümleri ile 7. ve 8. Maddeleri (Erkler Ayrılığı) D. Anayasa nın 13. Maddesi E. Anayasa nın 38. Maddesi F. Anayasa nın 73. Maddesi G. Anayasa nın 113., 126., 127., 130., 131. ve 135. Maddeleri H. Anayasa nın 128. Maddesi I. Anayasa nın 161. ve 163. Maddeleri İKİNCİ BÖLÜM İDARENİN KURULUŞUNUN KANUNLA DÜZENLENMESİ I. İDARENİN KURULMASI KAVRAMI II. İDARENİN KANUNLA KURULMASI A. İdarenin Hukuken Varlık Kazanması Anayasa nın 123. Maddesinin 3. Fıkrası İdarenin Kanunla Kurulmasına İlişkin Sınırlar B. İdarenin Hukuken Varlığını Kaybetmesi C. İdarenin Organize Edilmesi (Düzenlenmesi) İdarenin Adının, Amacının ve Faaliyet Alanının Belirlenmesi İdarenin Niteliğinin Belirlenmesi

11 XI Sayfa No. 3. İdarenin Görev Süresinin Belirlenmesi İdarenin Organlarının Belirlenmesi İdarenin İşleyişinin ve Çalışma Usullerinin Belirlenmesi İdarenin Personeline İlişkin İlkelerin Belirlenmesi İdarenin Gelir ve Giderlerine İlişkin İlkelerin Belirlenmesi D. İdarenin Kanunla Kurulmaması ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İDARENİN GÖREV ve YETKİLERİNİN KANUNLA DÜZENLENMESİ I. DÜZENLEYİCİ İŞLEMLER AÇISINDAN KANUNÎLİK İLKESİ A. Düzenleyici İşlemin Yetki Unsuru B. Düzenleyici İşlemin Şekil Unsuru C. Düzenleyici İşlemin Sebep Unsuru D. Düzenleyici İşlemin Konu Unsuru Konunun Kanun Tarafından Düzenlenmesi Konunun Anayasa da Mutlak Suretle Yasa Konusu Yapılan Hususlardan Olmaması Konunun Temel İlkelere İlişkin Olmaması Konunun Kanunu Aşmaması ve Genişletmemesi Konunun Kanuna Uygun Olması E. Düzenleyici İşlemin Maksat Unsuru II. İDARENİN BİREL İŞLEMLERİ AÇISINDAN KANUNÎLİK İLKESİ A. Birel İşlemin Yetki Unsuru Yetki Devri Yetkide Paralellik B. Birel İşlemin Şekil Unsuru

12 XII Sayfa No. C. Birel İşlemin Sebep Unsuru D. Birel İşlemin Konu Unsuru E. Birel İşlemin Maksat Unsuru III. İDARİ EYLEMLER AÇISINDAN KANUNÎLİK İLKESİ IV. İDARÎ SÖZLEŞMELER AÇISINDAN KANUNÎLİK İLKESİ DÖRDÜNCÜ BÖLÜM KANUNÎ İDARE İLKESİNDEN SAPMALAR I. İDARENİN TAKDİR YETKİSİ A. Takdir Yetkisinin Denetimi ve Yerindelik Denetimi Yasağı B. Takdir Yetkisinin Kullanımında Sınır Olarak Hukukun Genel İlkeleri Eşitlik İlkesi Kazanılmış Hak ve Haklı Beklenti Kurumları İdari İşlemin Geri Alınmasında Uyulacak Kurallar Ölçülülük İlkesi Hukukun Diğer Genel İlkeleri II. YERLEŞİK YARGISAL İÇTİHATLAR (YARGICIN HUKUK YARATMASI) III. KANUNÎ İDARE İLKESİNİN İSTİSNASI SONUÇ KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ

13 XIII KISALTMALAR agm Adı geçen makale AİTİA Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi AÜ Ankara Üniversitesi AÜEHFD Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi AÜHF Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi AÜSBF Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi AY Anayasa AYM Anayasa Mahkemesi Bkz. Bakınız Çev. Çeviren D. Daire DD. Danıştay Dergisi DEÜ Dokuz Eylül Üniversitesi DİDDK Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulu DİBK Danıştay İçtihatları Birleştirme Kurulu dn. Dipnot E. Esas (Numarası) f. Fıkra GÜHFD Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi İBK İçtihatları Birleştirme Kurulu İDDK İdarî Dava Daireleri Kurulu İHAM İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi

14 XIV İHAS İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi İHEB İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi İHİD İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi İÜ İstanbul Üniversitesi İÜHF İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi İÜHFM İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası K. Karar (Numarası) KHK Kanun Hükmünde Kararname p. Paragraf RG Resmi Gazete S. Sayı SBE Sosyal Bilimler Enstitüsü SD. Sayıştay Dergisi SK Sayılı Kanun syf. Sayfa m. Madde No Numara TBB Türkiye Barolar Birliği TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi TCK Türk Ceza Kanunu TODAİE Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü TRT Türkiye Radyo Televizyon Kurumu UKOME Ulaşım Koordinasyon Merkezi Vb. Ve bunlar gibi Vd. Ve devamı VDDK Vergi Dava Daireleri Kurulu YD Yürütmenin Durdurulması