KOCAELİ TARİHİ AÇISINDAN ÖNEMLİ BİR KAYNAK: DERDEST DEFTERLERİ

Transkript

1 KOCAELİ TARİHİ AÇISINDAN ÖNEMLİ BİR KAYNAK: DERDEST DEFTERLERİ Emine ERDOĞAN ÖZÜNLÜ* Giriş 1337 lerde Osmanlı egemenliğine geçen Kocaeli (İzmit), Orhan Bey zamanında İzmit merkez olmak üzere bir sancak statüsüne kavuşmuştur. Ankara Savaşı ndan sonra Timur istilasının bölgede yaşanması İzmit in yağmalanmasına yol açmış, bu durum ancak I. Mehmed (Çelebi) zamanında düzeltilmiş ve şehir imar görmüştür. Osmanlı döneminde şehri önemli kılan hususlardan biri, İstanbul dan Anadolu ya giden karayolunun önemli duraklarından biri olmasıdır. Bu durum, şehrin Osmanlı ordusunun önemli menzillerden biri olmasına sebep olmuştur. Bu menzilin ziyaretçileri arasında olan seyyâhların da ifadesiyle Kocaeli, sahip olduğu bitki örtüsünden dolayı ilgiye mazhar olmuş ve ağaç denizi olarak adlandırılmıştır. Bu tanımlamada İzmit ve çevresinin güney ve güneydoğusundaki ormanlarının büyük payı vardır. Sadece ormanlarıyla değil, limanı sebebiyle de 16. ve 17.yüzyıllar boyunca daima önemli bir mevkide olan Kocaeli nin1 tarihi hakkında bilgi veren önemli kaynaklar arasında bölgeye ait seyahatnâmelerin yanı sıra tahrir, avârız ve nüfus defterlerinin önemli bir yer teşkil ettiği bilinmektedir2. Ancak bu çalışmada tarih araştırmalarında pek kullanılmayan ve bölge tarihine dair önemli bir kaynak olan derdest defterleri üzerinde durulacaktır. Derdest Defterleri Hakkında Osmanlı timar düzeni açısından önemli bir defter serisi olan Derdest defterleri, özelde timar gelirlerinin kimlerin tasarrufunda olduğunun gösteren defterlerdir. Bu defter türünün tutulmasının en önemli sebebi, XVI. yüzyılın sonlarından itibaren istisnai hâller dışında yeni tahrirlerin yapılmamasıdır. Bu durum, timar sisteminin kontrolünü güçleştirmiş, dolayısıyla timar gelirlerini oluşturan yerlerin kimin elinde olduğunu bilinmesi için derdest defterleri tutulmuştur. Böylece timara dair yapılan değişiklikler de kontrol edilebilmiştir3. Bu defterlerde genel hatlarıyla söylemek gerekirse; timar türleri, timar gelirlerini oluşturan yerler ve gelirleri, dirlik sahiplerinin adları, meslekleri/nitelikleri, sahip oldukları hisse sayısı, berat tarihleri ve hattâ o dönemin şartlarına göre fotoğrafik görünüşleri * Doç.Dr.,Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, eozunlu@hacettepe.edu.tr. İdris Bostan, İzmit, DİA, c.23, s Bostan, İzmit, s Erhan Afyoncu, Osmanlı Devlet Teşkilâtında Defterhâne-i Âmire (XVI-XVIII.Yüzyıllar), TTK yay., Ankara 2014, s. 33.; Ayrıca bkz. Erhan Afyoncu, XVII.Yüzyıl Osmanlı Bürokrasisinde İki Yeni Defter: Cebe ve Derdest Defterleri, Tarih İncelemeleri Dergisi, XV (2000), s

2 376 (resimleri) bulunmaktaydı 4. Daha önce farklı bölgelere ait derdest defterleri üzerinde yapmış olduğumuz çalışmalarda bu defter türünün önemini vurgulamıştık 5. Bu çalışmada ise yine bu defterleri kullanmak suretiyle bir nebze de olsa Kocaeli (İzmit) tarihine katkıda bulunulmaya çalışılacaktır. Bu minvâlde çalışmada Kocaeli ye ait iki derdest kullanılmıştır. Her iki defter de Ankara da Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü nde Kuyûd-ı Kadîme Arşivi nde muhafaza edilmektedir. Bu defterlerden biri, yeni numarası 524, eski numarası 249/381 olan ve içerisinde sadece Kocaeli ne ait kayıtların yer aldığı defterdir 6. Defterin içerisinde İznikmid, Kandıra, Genivize, Şili, Yalakâbâd, Ada, İznik ve Yoros a ait kayıtlar bulunmaktadır. Defter, 40 varaktan oluşmakta olup, 17. yüzyılın ikinci yarısıyla 19. yüzyılın ikinci yarısına ait berat tarihlerini ihtiva etmektedir. Bir diğer defter ise yeni numarası 525 ve eski numarası 250/414 olan derdest defteridir 7. Söz konusu bu defterin içinde Kocaeli nin yanısıra Gelibolu, Sığla, Biga, Kütahya, Sultanönü, Aydın, Saruhan, Karahisar-ı Sahib, Kastamonu, Teke ve Alaiyye ye ait kayıtlar da bulunmaktadır. Bu kayıtlardan bir kısmının mensûhât 8 olduğu ifade edilmiştir. Bu defterde Kocaeli ye ait olan beratların tarihleri, 17. yüzyılın sonlarına (H /M ) aittir. Çalışmada Kocaeli ye dair kayıtlar bilgisayar ortamında excel programına aktarılmış ve buradan elde edilen veriler ışığında sorgulamalar yapılmak suretiyle bir takım tespitlerde bulunulmaya çalışılmıştır. Araştırmada daha önce Ayntâb ve Vılçıtrın sancakları için yaptığımız metodolojik yöntem uygulanmıştır. Derdest Defterlerinin Kocaeli Tarihi Açısından Önemi Defterlerde dikkati çeken en önemli husus, idari birimler ve yerleşim yerleridir. Bu yönüyle derdest defterleri, Osmanlı iskân tarihini aydınlatmak bakımından oldukça önem arz etmektedir. Özellikle bu defter grubunun 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar uzanması, yerleşim birimlerinin mevcudiyetini ve sürekliliğini takip etmek bakımından büyük bir önem taşımaktadır. Ancak bu defterlerde bir sancağa ait tüm yerleşim birimlerinin bulunamayacağını, sadece işlem gören yerleşim birimlerinin bulunduğunu ifade etmek gerekir. Kocaeli ye ait defterlerde yer alan yerleşim birimleri, hangi nahiyeye tabi ise o nahiyenin başlığı altında sıralanmıştır. Bu minvâlde hem 524 nolu defterde hem de 525 numaralı defterde Kocaeli sancağının İznikmid, Kandırı, Genivize, Şili, Yalakâbâd, Ada, İznik ve Yoros nâhiyelerinden teşekkül ettiğini söylemek gerekir. Bu tasnif Kocaeli sancağının 16. yüzyıldaki idari taksimatına da denk düşmektedir nolu defterde İznikmid e ait 11 köy, 1 mezra 10, Kandırı ya tabi 51 köy 11, Genivize ye tabi 13 köy, 1 çiftlik 12, Şili ye tâbi 40 köy 13, Yalakâbâd a tâbi 13 köy 14, Ada ya tâbi 13 köy 15, 4 Afyoncu, XVII.Yüzyıl Osmanlı Bürokrasisinde İki Yeni Defter:, s Emine Erdoğan Özünlü, Derdest Defterlerinin Kaynak Değeri Üzerine Bir Deneme: 493 Numaralı Ayntâb (Antep) Derdest Defteri nin Analizi, Bilig, Sayı:56 (Kış 2011), s ; Aynı yazar, Osmanlı Dönemi Balkan Tarihine Dair Önemli Bir Kaynak: Derdest Defterleri, Gazi Akademik Bakış Dergisi, Sayı: 7 (2011), s Bu defter bundan sonra TKGM-KKA, DD-524 olarak kısaltılacaktır. Bu defter hakkında ayrıca bkz. Kuyûd-ı Kadîme Arşiv Kataloğu, (Haz. Sevgi Işık, Songül Kadıoğlu, Mehmet Yıldırır), Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü yay., Ankara 2012, s Bu defter bundan sonra TKGM-KKA, DD- 525 olarak kısaltılacaktır. 8 Mensûhât, yaya ve müsellem çiftlikleri kaldırıldıktan sonra bunlara ait çiftliklerin bu ad altında derya kalemine bağlanarak, Kaptanpaşa eyâletine tabi timar ve zeametlerle birlikte idare olunmasıdır. Bkz. Midhat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lügatı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1986, s Ahmet Güneş, Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyıl Başlarından XVII. Yüzyıl Başlarına Kadar Kocaeli Sancağı, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 1994, s TKGM-KKA, DD- 524, v. 1b-2b. 11 TKGM-KKA, DD- 524, v. 2b-9a. 12 TKGM-KKA, DD- 524, v. 9b-10b. 13 TKGM-KKA, DD- 524, v. 11a-15b. 14 TKGM-KKA, DD- 524, v. 16a-17a. 15 TKGM-KKA, DD- 524, v. 17a-18a.

3 Emine ERDOĞAN ÖZÜNLÜ İznik e tâbi 15 köy, 1 mezra 16 ve Yoros a tâbi 10 köy 17 tespit edilmiştir nolu defterde ise İznikmid e tabi 15 köy 19, Kandırı ya tâbi 47 köy 20, Genivize tâbi 20 köy 21, Şili ye tâbi 42 köy 22, Yalakâbâd a tâbi 15 köy 23, Ada ya tâbi 8 köy 24, İznik e tâbi 16 köy 25 ve Yoros a tâbi 28 köy ve 6 mezra 26 tespit edilmiştir. Derdest defterleri öncelikle tutulma amaçlarına binaen timar sistemi hakkında önemli veriler ihtiva etmektedir. Zira bu defterlerin timar icmal defterlerinden hareketle hazırlandığı bilinmektedir 27. Derdest defterlerinde timar ve zeametler, ya nahiyelere göre ayrı ayrı ya da sancağın bütün zeametleri defterin baş kısmında verildikten sonra timarlar nahiyelere göre kaydedilmekteydi 28. Derdest defterlerinde sadece timar ve zeametler bulunmakta, padişah, veziriazam, beylerbeyi ve sancakbeyi gibi kişilerin tasarruflarında bulunan haslar kaydedilmemiştir 29. İncelemiş olduğumuz defterlerde timar ve zeametler nahiyelere göre ayrı ayrı sıralanmıştır. Defterlerde Kocaeli sancağında bulunan dirlik sahipleriyle ilgili verilerin bulunması dikkat çekici bir husustur. Özellikle 524 nolu defterde yer alan kayıtların 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar uzanması, timar sisteminin önemini kaybetmesine rağmen hâlâ mevcudiyetini devam ettirdiğine dair önemli ipuçları vermektedir. 524 nolu deftere göre 17. yüzyılın ikinci yarısıyla 19. yüzyılın ikinci yarısında toplam 127 (106 timar, 21 zeamet) dirlik sahibi Kocaeli nde tespit edilmiştir. Bununla birlikte defterde 43 adet de mahlûl timar bulunmaktadır. 525 nolu defterde ise 122 adet timar, 15 adet zeamet olmak üzere toplam 137 dirlik sahibi bulunmaktadır. Dirlik sahiplerinin isimlerinin benzerliği, dirlik sahiplerini tespit etmeyi güçleştirse de daha önce incelediğimiz defterlerde olduğu gibi Kocaeli ne ait derdest defterlerinde de dirlik sahiplerinin eşkâllerine dair veriler (boy uzunluğu, göz rengi, kaş yapısı), berat tarihleri ve hisse sayıları nispeten bir ayrım yapmayı mümkün kılmaktadır. Bu noktada dirlik sahiplerinin fiziksel özelliklerine (boy uzunluğu, göz rengi ve kaş yapısı) değinmekte yarar vardır. Bu durum derdest defterlerini de ilginç kılmaktadır. Zira daha önce incelediğimiz defterlerde de vurguladığımız üzere bu özellik, XVII. yüzyıla ait defterlerde bulunmakta, XVIII. yüzyılın sonuna ait defterlerde ise sadece timar sahibinin ismi yer almaktadır yüzılın sonlarına ait bir defter olan 525 tarihli defterde geçen fiziksel özellikler genellikle orta boy, ela göz ve açık kaş olarak ifade edilmiştir 31. Bununla birlikte 525 no lu defterde kara gözlü, kara kaşlı, çatık kaşlı, kumral kaşlı, uzun boylu, sarışın, esmer elli, buğday elli gibi farklı fiziksel özelliklere rastlandığı gibi 32 daha 16 TKGM-KKA, DD- 524, v. 18b-20a. 17 TKGM-KKA, DD- 524, v. 20a-20b. 18 Tespit edilen köylerin sayıları, 16. yüzyılın başlarında Kocaeli sancağında bulunan köy adetleri gözönünde bulundurulduğunda daha anlamlı olacaktır. Buna göre 1530 larda 430 timar, 100 vakıf köyü bulunmaktadır. Timar köyleri, Şili de 99, Kandırı da 96+1, Genevize de 73+1, İznikmid de 45+1, İznik de 27+1, Yoros da 27 ve Ada da 22 dir. Bkz. Güneş, Kocaeli Sancağı, s TKGM-KKA, DD- 525, v. 1b-2a. 20 TKGM-KKA, DD- 525, v. 2a-3a, 4a-5a. 21 TKGM-KKA, DD- 525, v. 2a-3a. 22 TKGM-KKA, DD- 525, v. 6a-8a. 23 TKGM-KKA, DD- 525, v. 8a-8b. 24 TKGM-KKA, DD- 525, v. 9a. 25 TKGM-KKA, DD- 525, v. 9b-10a. 26 TKGM-KKA, DD- 525, v. 10a-11b. 27 Afyoncu, Defterhâne-i Âmire, s. 33.; Afyoncu, XVII.Yüzyıl Osmanlı Bürokrasisinde İki Yeni Defter, s Afyoncu, Defterhâne-i Âmire, s. 36.; Afyoncu, XVII.Yüzyıl Osmanlı Bürokrasisinde İki Yeni Defter, s Afyoncu, Defterhâne-i Âmire, s. 34.; Afyoncu, XVII.Yüzyıl Osmanlı Bürokrasisinde İki Yeni Defter, s Afyoncu, Defterhâne-i Âmire, s. 34.; Afyoncu, XVII. Yüzyıl Osmanlı Bürokrasisinde İki Yeni Defter, s Başka bölgelere ait defterlerde de benzer fiziksel özellikler tespit edilmiştir. Bkz. TKGM-KKA-DD-Eski no:158/415, Yeni no:540-maraş, v. 1b.; TKGM-KKA-DD- Eski no:310/527, Yeni no:440-ankara, v.3b, 4a.; TKGM-KKA-DD- Eski no:131/509, Yeni no:450-bayburd, v. 3a, 3b, 4a.; TKGM-KKA-DD- Eski no:19/422, Yeni no:459-bozok, v. 3a.; TKGM-KKA-DD-Eski no:9/217, Yeni no:511-kastamonu, v.3a, 15b, 16a.; TKGM-KKA-DD-Eski no:390/489, Yeni no: 591-Vılçıtrın, v. 3b, 4b, 12a vd.; TKGM-KKA-DD- Eski no:143/493, Yeni no:448-ayntâb, v. 2b. 32 TKGM-KKA, DD- 525, v. 3a, 4b, 8a, 8b vd. 377

4 belirgin ifadelere de rastlanmaktadır. Yüzün çiçek bozmuş yalın yüzlü Ahmed 33, yüzünde çiçek eseri olan Mahmud 34, ensesinde yarası olan Süleyman oğlu Mehmed 35 ifadeleri bunlardandır. Yukarıda ifade ettiğimiz bilgilerin yanında defterlerden edinilecek en önemli verilerden bir diğeri de dirlik sahiplerinin kimliklerine dair verilerdir. Defterlerde serdâr-ı saray-ı atîk 36, müteferrika 37, çavuş 38, el-hac 39, müteferrika-i memûrîn-i Galata Saray 40, merdûm-ı saray-ı Galata 41, Divân-ı Hümâyûn katiplerine 42, serdengeçdi 43 defterdâr 44, defterdâr katibi 45 olarak tanımlanan kimselere rastlamak mümkün olduğu gibi devlet erkânı ile ilgili bilgilere de ulaşmak mümkündür. Osmanlı veziriazâmı Melek Ahmed Paşa nın oğlu İbrahim i (zeamet sahibi) 46, ve Hasoda nın mensuplarını (Hasan) 47 bu minvâlde değerlendirmek gerekir. Dolayısıyla bu veriler, Osmanlı ümerâsı ve devlet erkânına dair bilgi edinilmesi açısından da bu defter grubunu önemli kılmaktadır. Bununla birlikte defterlerde küçük yaşta olan dirlik sahiplerine de rastlanılmaktadır. Bu dirlik sahipleri baba adları ile birlikte yazılmışlardır. Timarlı sipahilerin sağ iken küçük yaştaki oğlunun timar sahibi olması ihtimalinin çok düşük olduğu düşünülecek olursa 48 bu dirlik sahiplerinin babalarının öldüğü ve dolayısıyla dirliklerinin de küçük erkek çocuklarına kaldığını söylemek mümkündür. Zira timar ve zeamet sahibi öldüğü zaman erkek çocukları varsa dirliğinin onlara intikal etmesi bilinen bir durumdur 49. Ancak sipahi öldüğü zaman bütün dirliği çocuğuna intikal etmez, ibtidadan tayin ediliyormuş gibi bir kısmı kendisine bırakılır, belirli bir orandan fazlası da devlete kalırdı 50. Nicoara Beldiceanu ya göre, bir oğulun babasının yerine geçebilmesi için, babasının öldüğü zaman en azından 12 yaşında ve dilekçesini 7 yıllık bir süre içinde beylerbeyine sunmuş olması şarttır 51. Bu çocuklar, askerlik hizmeti göremeyecek kadar küçük iseler seferlere cebeli denen silahlı ve ücretli kimseler tutulup yollanırdı. 525 no lu defterde rastlanılan ve yaşları 2 52, 3 ve 9 53 oldukları ifade edilen küçük yaştaki dirlik sahipleri olduğu gibi yaşı belirtilmeyen ancak küçük yaşta oldukları anlaşılan çocuklar da bulunmaktadır 54. Bu çocuklar içerisinde kardeş olanlar dahi bulunmaktadır. Defterlerde yer alan verilerin bir diğer önemli tarafı ise, timar sisteminin işleyişine dair bürokratik işlemler hakkında fikir vermesidir. Nitekim veriler, timar arazilerinin tahsisi hakkında önemli ipuçları içermektedir. Zira bilindiği üzere timar arazileri genellikle bütün 33 TKGM-KKA, DD- 525, v. 3a. 34 TKGM-KKA, DD- 525, v. 6a. 35 TKGM-KKA, DD- 525, v. 9b. 36 TKGM-KKA, DD- 524, v. 19a. 37 TKGM-KKA, DD- 524, v. 19a. 38 TKGM-KKA, DD- 524, v. 3a. 39 TKGM-KKA, DD- 524, v. 18a. 40 TKGM-KKA, DD- 525, v. 2a. 41 TKGM-KKA, DD- 525, v. 8b. 42 TKGM-KKA, DD- 525, v. 2b. 43 TKGM-KKA, DD- 525, v. 5b. 44 TKGM-KKA, DD- 525, v. 6a. 45 TKGM-KKA, DD- 525, v. 10b. 46 TKGM-KKA, DD- 525, v. 2a, 4b.; Melek Ahmed Paşa nın oğlu İbrahim hakkında bkz. Fikret Sarıcaoğlu, Melek Ahmed Paşa, DİA, c.29, s TKGM-KKA, DD- 525, v. 5a, 9b. 48 Fatma Acun, Klasik Dönem Eyalet İdare Tarzı Olarak Timar Sistemi ve Uygulaması, Türkler, Cilt 9, s İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kanun-ı Osmanî Mefhûm-ı Defter-i Hâkanî. Belleten XV (1951), s. 389.; Tayyib Gökbilgin, Kanûnî Sultan Süleyman ın Timar ve Zeamet Tevcihi ile ilgili Fermanları. Tarih Dergisi, XVII/22 (1967), s Ö. Lütfi Barkan, Timar, İA., c. 12. s. 317.; Mustafa Akdağ, Osmanlı Müesseseleri Hakkında Notlar, AÜDTCF Dergisi XIII/1-2 (1955), s Nicoara Beldiceanu, XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanlı Devleti nde Timar. (çev. M. Ali Kılıçbay), Teori yay., Ankara 1985, s TKGM-KKA, DD- 525, v. 1b. 53 TKGM-KKA, DD- 525, v. 5a. 54 TKGM-KKA, DD- 525, v. 10a. 378

5 Emine ERDOĞAN ÖZÜNLÜ halde bir kişiye verilmeyerek birkaç parça halinde birden fazla kişiye tevcih edilmekteydi ve bu durumun başlıca sebebi, Osmanlı timar düzeninde dirlik sahibinin denetim alanını genişletmek ve tek bir kişinin bir köyün tümüne hâkim olmasını engellemekti 55. Bu husus, daha önce incelediğimiz diğer defter derdest defterlerinde olduğu gibi dirlik tasarruf eden kişinin kaydının üzerinde, onun dirliğini oluşturan hisse sayısını gösteren bir takım rakamların yazılmasından 56 ve aynı kişinin farklı timar arazilerinde olan dirliklerinin kaydedilmesinden anlaşılmaktadır. Sonuç Kocaeli ne dair incelemiş olduğumuz iki defter, 17. yüzyılın ikinci yarısında 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar öncelikle timar sisteminin bölgede uygulanışı hakkında önemli bilgiler vermektedir. Özellikle kayıtlarda yer alan veriler, bir timarlı sipahi tipolojisini ortaya koymaya yönelik bir takım verileri bize sunduğu gibi, onların isimleri ve kimliklerine dair bazı bilgileri de öğrenmemizi mümkün kılmaktadır. Nitekim defterler, bölgede fiili olarak görev yapan dirlik sahiplerinin yanı sıra merkezde görevli olup, ancak maaş karşılığı bölgedeki timar arazilerini tasarruf eden kimseler, özellikle de Osmanlı ümerâsı ve devlet erkânı hakkında fikir vermektedir. Bu çerçevede bu kişilerin isimlerinin, görevlerinin ve gelir miktarlarının yazılması söz konusu defterleri daha da kıymetli hâle getirmektedir. Bununla birlikte defterlerde yer alan idari veriler ve yerleşim yerleri de büyük bir öneme haizdir. Zira bu hususun Osmanlı iskân tarihi açısından oldukça önemli olduğunu daha önce ifade etmiştik. Temennimiz üzerinde çok fazla durulmayan bu kaynak grubunun önemine bu sempozyum vesilesiyle tekrar dikkat çekmektir. 55 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ ( ), Çev.Ruşen Sezer, YKY Yay., İstanbul 2003, s. 122.; Ayrıca bkz. Özer Ergenç, XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa, TTK Yay., Ankara 2006, s Afyoncu, Defterhâne-i Âmire, s ; Afyoncu, XVII. Yüzyıl Osmanlı Bürokrasisinde İki Yeni Defter, s

6 KAYNAKÇA 1. Arşiv Kaynakları Ankara, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyûd-ı Kadîme Arşivi, Derdest Defterleri: Eski no:310/527, Yeni no:440-ankara. Eski no:143/493, Yeni no:448-ayntâb. Eski no:131/509, Yeni no:450-bayburd. Eski no:19/422, Yeni no:459-bozok. Eski no:9/217, Yeni no:511-kastamonu. Eski no:249/381, Yeni no:524-kocaeli. Eski no:250/414, Yeni no:525-kocaeli. Eski no:158/415, Yeni no:540-maraş. Eski no:390/489, Yeni no: 591-Vılçıtrın. 2. Diğer Kaynaklar ve İncelemeler Acun, Fatma, Klasik Dönem Eyalet İdare Tarzı Olarak Timar Sistemi ve Uygulaması, Türkler, Cilt 9, s Afyoncu, Erhan, XVII.Yüzyıl Osmanlı Bürokrasisinde İki Yeni Defter: Cebe ve Derdest Defterleri, Tarih İncelemeleri Dergisi, XV (2000), s Afyoncu, Erhan, Osmanlı Devlet Teşkilâtında Defterhâne-i Âmire (XVI-XVIII. Yüzyıllar), TTK yay., Ankara Akdağ, Mustafa, Osmanlı Müesseseleri Hakkında Notlar, AÜDTCF Dergisi XIII/1-2 (1955), s Barkan, Ö. Lütfi, Timar. İA., c. 12. s Beldiceanu, Nicoara, XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanlı Devleti nde Timar. (çev. M. Ali Kılıçbay), Teori Yay., Ankara Bostan, İdris, İzmit, DİA, c.23, s Erdoğan Özünlü, Emine, Derdest Defterlerinin Kaynak Değeri Üzerine Bir Deneme: 493 Numaralı Ayntâb (Antep) Derdest Defteri nin Analizi, Bilig, Sayı:56 (Kış 2011), s Erdoğan Özünlü, Emine, Osmanlı Dönemi Balkan Tarihine Dair Önemli Bir Kaynak: Derdest Defterleri, Gazi Akademik Bakış Dergisi, Sayı: 7 (2011), s Ergenç, Özer, XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa, TTK Yay., Ankara Gökbilgin, Tayyib, Kanûnî Sultan Süleyman ın Timar ve Zeamet Tevcihi ile ilgili Fermanları, Tarih Dergisi, XVII/22 (1967), s Güneş, Ahmet, Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyıl Başlarından XVII. Yüzyıl Başlarına Kadar Kocaeli Sancağı, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ ( ), Çev. Ruşen Sezer, YKY yay., İstanbul Kuyûd-ı Kadîme Arşiv Kataloğu, (Haz. Sevgi Işık, Songül Kadıoğlu, Mehmet Yıldırır), Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü yay., Ankara Sarıcaoğlu, Fikret, Melek Ahmed Paşa, DİA, c.29, s Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Kanun-ı Osmanî Mefhûm-ı Defter-i Hâkanî. Belleten XV (1951), s