ANMED. ANADOLU AKDENİZİ Arkeoloji Haberleri News of Archaeology from ANATOLIA S MEDITERRANEAN AREAS. (Ayrıbasım/Offprint)

Transkript

1 ANMED ANADOLU AKDENİZİ Arkeoloji Haberleri News of Archaeology from ANATOLIA S MEDITERRANEAN AREAS (Ayrıbasım/Offprint) Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations

2 Termessos Araştırmaları 2012 Surveys at Termessos 2012 Mehmet KÜRKÇÜ Termessos antik kentinde Çağlar boyunca Termessos un kentsel gelişimi ve bu bağlamda su sistemleri konulu doktora tezi çalışmaları için 2010 yılında başladığımız ve 2011 yılında iki dönem olarak gerçekleştirdiğimiz araştırmalarımıza F. Büyükyörük denetiminde 2012 yılında da devam edilmiştir*. Bu yıl da çalışmalar tarihleri ile tarihleri arasında olmak üzere iki dönem olarak düzenlenmiştir. İlk dönem çalışmaları Antalya Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü tarafından bitki temizliği yapılan sütunlu cadde ve çevresinde yoğunlaştırılmıştır (Res. 1). Doğu ve batı kenarlarındaki sütunlu galeriler ve ardlarında dükkanlar bulunan m. uzunluğundaki caddenin altındaki atık su sistemi incelenip ana ve yan kolektörler saptanmış, ölçüm ve belgeleme çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Bu dükkanlardan caddenin güney başlangıcında, doğu kenarında bulunanların sütunlara mesafeleri 4,26 m. olarak ölçülmüştür. Daha iyi durumda bulunan batı kenarı boyunca sütunlu caddeye dik inen 3 sokak ve 23 dükkan tespit edilmiştir. Üçüncü sokak ile kuzeyindeki 11,60 m. uzunluğundaki bölüm mimari blokların durumu ve yoğun bitki örtüsünün engellemesi nedeniyle detaylıca incelenememiştir. Kanalizasyonun caddenin güneydoğusunda kalan bölümü tamamen toprak ve mimari bloklarla kaplıdır. Ana Our surveys at ancient Termessos, conducted within the frame of my doctoral thesis titled The Urban Development of Termessos through the Ages and its Water Supply Systems, were undertaken in 2010 and 2011 and continued under the direction of F. Büyükyörük in 2012*. This year s work was conducted during two periods: 25 June-9 July and 26 November-9 December The first part of the work concentrated on the colonnaded street and its environs where the Antalya Museum Directorate had cleaned the vegetation (Fig. 1). The colonnaded street, flanked with colonnaded galleries and shops behind them, is m. long. The sewage system running underneath was surveyed, and its main collector and tributaries were identified. Its measurements and documentation were made. At the south end of the street, the distance between the shops and the columns on the east side is 4.26 m. On the west side, which is better preserved, there are three side streets descending perpendicularly and 23 shops. The third side street and the m. long part to its north could not be surveyed in detail due to dense vegetation. The southeast part of the sewage system is entirely concealed under earth and architectural pieces. The main collector was built with cut stones and rubble walls, and slabs were placed on top. Measurements were taken by entering the main collector where these * Araştırmalarımı gerçekleştirebilmem için gereken izni sağlayan Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ne, Antalya Arkeoloji Müzesi Müdürü M. Demirel e, öneri ve çizimleri için Arkeolog-Topograf S. Aydal a teşekkürlerimi sunarım yılı çalışmaları Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü (AKMED) tarafından desteklenmiştir. Antalya Müzesi görevlisi Arkeolog F. Büyükyörük denetiminde, antik kent görevlileri B. Buyruk ve M. Akkaşoğlu nun yardımlarıyla gerçekleştirilen araştırmalara başta tez danışmanım Madame Nathalie de Chaisemartin olmak üzere, destek olan kişi ve kurumlara teşekkür ederim. * I would like to express my gratitude to the General Directorate of Cultural Heritage and Museums for the permit, the Antalya Museum Director, M. Demirel, and archaeologisttopographer, S. Aydal, for suggestions and drawings. The work in 2012 was supported by the Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations (AKMED). Further thanks are due to B. Buyruk and M. Akkaşoğlu, staff members of the site, for their contribution to the work under the direction of archaeologist, F. Büyükyörük, as well as to Mme. Nathalie de Chaisemartin and to all other individuals and institutions who likewise contributed. 234

3 Res. 1 Sütunlu cadde Fig. 1 Colonnaded street Res. 2 Sütunlu cadde altındaki ana kolektör Fig. 2 Main collector beneath the colonnaded street kolektör kesme taş ve molozla örülü duvarlar ile bunların üzerine yerleştirilen plaka taşlarla inşa edilmiştir. Ölçümler kanalizasyonun üstünü kaplayan ve aynı zamanda cadde zemininin bir kısmını oluşturan bu plaka taşların eksik olduğu bölümlerden içeri girilerek yapılabilmiştir (Res. 2). Sütunlu caddeye doğru güneydoğu-kuzeybatı istikametinde inşa edilen kanalizasyonun incelenebilen ilk bölümü 7,40 m. uzunluğunda genişliği ise 0,92 m. ile 1,15 m. arasında olup caddeye ulaştığı yerde kuzeye doğru hafif bir açı yapmaktadır. Sütunlu cadde başlangıcından itibaren 35,62 m. boyunca kuzeye doğru uzanan kanalizasyon daha sonra kuzeydoğuda bulunan ana toplama bölgesi istikametine doğru devam etmektedir. Bu kanalizasyon caddenin batı yamacını kaplayan evlerin atık suları ile yine bu yamaçtan gelen yağmur sularını kent dışına taşımak amacıyla inşa edilmiştir. İncelenebilen bölümde bir ana gider ve iki adet tali kanalizasyon bulunmuştur. Tali atık su kolektörlerinden ilki batıda, kanalizasyonun açı yapan bölümüne 7,85 m. mesafede, 0,56 m. genişliğinde ve 1,03 m. yüksekliğinde inşa edilmiştir. Bu kanalın iç kısmı batıda ana kolektöre bağlandığı yere 9,63 m. mesafede moloz taşlarla tıkanmıştır. Diğer tali gider ilkinden 3,16 m. daha kuzeyde, kanalın doğu kısmında, zeminden 0,53 m. yükseklikte 0,46 m. ile 0,56 m. arasında değişen genişlikte 9,53 m. uzunlukta inşa edilmiştir. Üst kısmını kaplayan blokların işçiliği dikkat çekicidir. Ana kolektör ikinci tali kanalizasyondan 4,00 m. kuzeyde doğuya doğru yönelmektedir. Buradaki tali kolektörlerden ilkinin batı yamacında bulduğumuz sokaklardan güneydekiyle bağlantılı olduğu düşünülmektedir. Yine aynı bölgede yapılan gözlemler sonucunda yamaçtaki kalıntıların ait olduğu yapıların Efes antik kentindeki Yamaç Evleri ile yerleşim planı ve mimari açıdan benzer özelliklere sahip oldukları görülmüştür. Yamacın üst slabs forming the top of the channel and the flooring of the street are missing (Fig. 2). The first part of the sewage system that could be surveyed is 7.40 m. long and m. wide. It extends in a southeast-northwest direction towards the colonnaded street and makes a slight angle northward where it reaches the street. The sewage channel extends northward for m. and then continues towards the main collection area in the northeast. This channel was built to convey away the sewage of the houses on the west side of the street and the rainwater. In the section that could be surveyed there are one main channel and two secondary channels. The first of the secondary channels is located on the west, 7.85 m. from where the sewage makes an angle. It is 0.56 m. wide and 1.03 m. deep. Its interior was blocked with rubble 9.63 m. away from its connection to the main collector. The second of the secondary channels is located 3.16 m. further north of the first one. It measures 0.53 m. deep with a width varying from 0.46 to 0.56 m. and extends 9.53 m. long. The blocks covering it on top have noteworthy workmanship. The first one is thought to be connected with the southern street on the west side. Observations on the remains in the same area have pointed to the presence of houses similar to the Terrace Houses in Ephesos with respect to layout and architecture. In the upper parts of the slope are two more rectangular cisterns. The cleaning of vegetation in this area will allow a better interpretation of remains. A large complex of unknown function in the southern part of the colonnaded street was measured and its plan retrieved (Fig. 3). The western part of its north wall with opus quadratum masonry has survived in good condition. South of this wall is another wall m. 235

4 Res. 3 Sütunlu caddenin güneyindeki yapı kompleksi planı Fig. 3 Plan of the building complex south of the colonnaded street Res. 4 Yuvarlak yapı Fig. 4 Round structure kesimlerinde 2 adet dörtgen planlı su sarnıcı daha tespit edilmiştir. Bu sektörde yapılacak bitki temizliği kalıntıların daha iyi yorumlanmasına imkan sağlayacaktır. Sütunlu caddenin güneyinde bulunan ve işlevleri henüz bilinmeyen büyük yapı kompleksinin ölçümleri yapılıp planı çıkarılmıştır (Res. 3). Dikdörtgen bloklardan (opus quadratum) örülü kuzey duvarının batı bölümü günümüze kadar iyi durumda korunagelmiştir. Bu duvarın güneyinde 1,93 m. eninde üç adet kemerli açıklığı bulunan ve 14,95 m. uzunluğunda başka bir duvar bulunmaktadır. Kemer açıklıkları batıdan doğuya 3,52 m., 4,00 m. ve 2,37 m. dir. Bu kemerlerden doğuda yer alanının iç kısmı daha sonraki dönemlerde küçük ölçülerdeki moloz taşlarla örülüp kapatılmıştır. Üzerinde üç adet kemer bulunan duvarın güneydoğusunda, yaklaşık 6,35 m. çapında yuvarlak bir yapı bulunmuştur (Res. 4). Üst kısmı yıkık durumda bulunan yapının duvarları üzerindeki bloklar kubbe şeklinde bir çatının varlığına işaret etmektedirler. İç kısmını kaplayan bitki örtüsünün temizlenmesi sonucunda yapının duvarlarında en az beş adet kemerli geçişler olduğu saptanmıştır. Yine iç kısımda bulunan toprak ve mimari bloklar kaldırıldığında yapının güneybatı kısmında altıncı bir geçiş ortaya çıkabilir. Bu geçitlerden sadece güneydoğuda bulunanı kısmen incelenebilmiş ve toprak üstünde kalan beşik tonoz tavanını oluşturan blokların üzerinde sıva (opus signinum) kalıntıları bulunmuştur. Geçidin dışarı açılan bölümünde iki adet büyük blok üzerine yerleştirilen bir lento, yapının doğusundaki sokakla irtibatını sağlayan bir kapının varlığına işaret eder (Res. 5). Tonozu oluşturan blokların bazılarının üzerlerinde farklı işaretler bulunmaktadır. long and three arched doorways 1.93 m. wide. The arched doorways are 3.52 m., 4.00 m., and 2.37 m. respectively from west to east. The easternmost one was later blocked with rubble. Southeast of the wall with arched doorways is a round structure with a diameter of 6.35 m. (Fig. 4). The upper part of the building has not survived, but evidence points to a domed superstructure. When the vegetation inside was cleared, at least five arched doorways were identified in the walls. If the filling and rubble inside are removed, another arched doorway may be found in the southwest part. Only the doorway in the southeast could be investigated somewhat, and the remains of plaster (opus signinum) was found covering the blocks of the barrel vault accessible on the ground. A lintel placed on top of two large blocks on the side opening outside indicates the presence of a door communicating with the street (Fig. 5). Some of the vault blocks bear various marks on them. In the southern part of the large building complex are two parallel walls with two arched doorways. During the fall season the vegetation was partially cleared by Antalya Museum Directorate, and an apse to the north of the walls was found. There is no evidence indicating the function of the building. The first phase of the work was completed with the identification and surveying of stone quarries within the city. This covered the area, partly surveyed in the previous campaign, to the north of the southwest necropolis and the forest observation tower, as well as the stone quarries to the north of the second large theatre identified to the west of the parking lot as well as the quarries bordering the colonnaded street on the north. The second phase of the work started on 26 November and focused on the city centre initially. Three cisterns were identified about 15 m. east and southeast of the 236

5 Res. 5 Yuvarlak yapının güneydoğudaki kapısı Fig. 5 Southeast door of the round structure Res. 6 Gymnasium un güneyinde bulunan sarnıç Fig. 6 Cistern south of the gymnasium Büyük yapı kompleksinin iç kesiminde, daha da güneyde, doğu-batı istikametinde uzanan ve üzerlerinde iki adet kemerli açıklık bulunan birbirine paralel iki adet duvar saptanmıştır. Kış döneminde Antalya Arkeoloji Müdürlüğü tarafından kısmen gerçekleştirilen bitki temizliği sonrasında duvarların kuzeyinde bir apsis olduğu ortaya çıkmıştır. Yapının fonksiyonlarını belirlememize imkan sağlayacak herhangi bir buluntu yoktur. İlk dönem araştırmaları kentteki taş ocaklarının yerini belirleme ve belgeleme çalışmalarıyla tamamlanmıştır. Bu çalışmalar güneybatı nekropolü ve orman gözetleme kulesinin kuzeyinde bulunan ve geçen dönem belirli bir bölümü incelenen bölgeyi, otoparkın batısında bulduğumuz ikinci büyük tiyatronun kuzeyindeki taş ocaklarını ve sütunlu caddeyi kuzey yönünde sınırlayan taş ocaklarını kapsamaktadır. İkinci dönem araştırmalarımız tarihinde başlayıp ilk etapta kent merkezini hedeflemiştir. Büyük tiyatronun sahne binasına yaklaşık 15 m. mesafeden itibaren doğu ve güneydoğu yönünde toplam üç adet sarnıç bulunmuştur. Her üçü de dairesel plana sahip olan bu sarnıçlardan ikisi daha büyük ölçülerde olup içerilerinde, üzerlerini kapatmak için kullanılan plaka taşların yerleştirilmesi amacıyla yapılmış birer kemer bulunmaktadır. Daha sonra araştırmalar hamam-gymnasium yapısı ile güneydoğusundaki şehir surları (Löber'in planında A 2 olarak gösterilen yapı) arasında yer alan sokak ve iki kenarındaki kalıntılar, kuzeyindeki yamaç ve D 5 sarnıcı etrafındaki buluntulara yönlendirilmiştir. Bu alanda, arazide bulunan bitki örtüsünün imkan verdiği ölçüde yapılan gözlemler sonucunda 2 adet yeni sarnıç bulunmuştur (Res. 6). Bugünkü durumları tam fonksiyonlarını kesin olarak belirlememize imkan vermeyen diğer bazı yapıların da (kuyu ya da sarnıç) ölçüm ve belgeleme çalışmaları large theatre s stage building. All three cisterns have a round shape, and two are larger than the third one. Thus they have an arch to carry the covering plaques. Then the work concentrated on the street between the baths-gymnasium building and the city walls to its southwest (Löber s A 2) and the remains flanking it, as well as the slope to the north and finds around cistern D 5. Observations in this area allowed us to identify two more cisterns, despite the vegetation (Fig. 6). The measurement and documentation of some other structures (wells or cisterns) whose functions could not be identified due to their present condition were also completed. Of these, the remains to the southeast of D 5 have a plan recalling that of a well. Taking into consideration its proximity to the area where the channel supplying D 5 from D 3 in the cisterns valley, it is thought to be a reservoir (pressure drop well) used to decrease or cancel out the pressure of the incoming water by storing it (Fig. 7). Thus we also investigated a structure with similar features and located near Hadrian s propylon, and measurements were taken and photography was done. However, it will be only possible to clarify their function when their interiors are cleaned of debris. In the course of the work we also came to under stand that an inscription (TAM III/1, no. 16) found by E. Petersen on the team of K. Lanckoronski and attributed to cistern D 4 actually did not belong to that cistern. The inscription is found on a large block in the west side of cistern D 3 in the cistern valley and tells about Apollonios, son of Thoas, son of Apollonios, who commissioned works to supply water to the city (Fig. 8). In the last phase of the work we searched for a public building with a spring underneath mentioned by E. J. Davis, who visited the site in the 19th century and wrote about it in his book Anatolica. Features of the building and its location point to the sector north of the parking 237

6 tamamlanmıştır. Bunlardan D 5 sarnıcının güneydoğusunda bulunan ve planı sarnıçtan daha çok kuyuya benzeyen kalıntıların, sarnıçlar vadisinde bulunan D 3 sarnıcından bu sektörde bulunan D 5 sarnıcına su getirdiği saptanan su kanalının bittiği kesimlere yakın olduğu göz önüne alınarak, gelen suyu depolayarak basıncını kırmak, azaltmak ya da yok etmek amacıyla yapılmış bir rezervuar (basınç düşürme kuyusu) olabileceği düşünülmektedir (Res. 7). Bu düşünce bizi benzer özelliklere sahip bulunan Hadrian propylonunun güneyindeki bir diğer yapıya yönlendirilmiş, ölçüm ve fotoğraflama çalışmaları yapılmıştır. Bahsi geçen kalıntıların kesin fonksiyonlarının saptanması ancak her ikisinin de iç kesimlerinin tamamen temizlenmesi ile mümkün olacaktır. Yine ikinci dönem araştırmaları sırasında K. Lanckoroński nin ekibinden E. Petersen tarafından bulunan ve tasvir edilen bir yazıtın (TAM III/1, no. 16) aynı ekip tarafından D 4 olarak adlandırılan sarnıca ait olmadığı saptanmıştır. Yazıt sarnıçlar vadisinde bulunan D 3 sarnıcının batı yüzeyinde yer alan büyük bir bloğun üzerinde bulunmakta ve Apollonios oğlu Thoas ın oğlu Apollonios un kente su sağlamak için masraflarını üstlenerek yaptığı işlerden bahsetmektedir (Res. 8). Çalışmaların son bölümünde yine 19. yy. da kenti gezen E. J. Davis in Anatolica adlı eserinde bahsi geçen ve bir çizimi bulunan kamu binası ile altındaki pınar aranmıştır. Binanın özellikleri ve bulunduğu sektör otopark terasının kuzeyinde yer alan kalıntıları işaret etmektedir. Yapının bugünkü durumu ve işlevi hakkında kesin bir yorum yapmaya imkan vermemektedir. Ancak bitki temizliğinin ardından aşağı kent diye adlandırdığımız bölümün kuzeyinde, kentin dışında ve daha düşük bir kotta bulunan bu yapının alt kısmında, -kentten gelen yağmur sularının ve atık suların geçişi için yapıldığı düşünülen ve kitapta çizimi bulunan- 3 adet açıklık belirlenmiştir. Res. 7 Rezervuar Fig. 7 Reservoir Res. 8 D 3 sarnıcının batı cephesindeki yazıt Fig. 8 Inscription on the west side of cistern D 3 lot. The present condition of the building does not allow for an interpretation of its function. It is located at a terrace to the north of the lower city, outside the city and at a lower level. After the clearing of vegetation, three passages shown in a drawing in the book and thought to have served the flow of rainwater and wastewater coming from the upper levels of the city were observed. 238