T.C. ŞEKER KURUMU Mart 2015

Transkript

1 T.C. ŞEKER KURUMU Mart 2015

2 Dünyada kabul gördüğü haliyle tatlandırıcı ifadesi, karbonhidrat sınıfında yer alan glukoz, fruktoz ve sakaroz gibi kalorili tüm maddelerin yanı sıra tatlılık veren her çeşit madde için kullanılmaktadır. Tatlandırıcılar, kimyasal yapılarına göre kalorili olan karbonhidrat türü tatlandırıcılar ve kalorili olmayan alternatif tatlandırıcılar olmak üzere iki ana guruba ayrılmaktadır. Tatlandırıcılar Kalorili (Karbonhidrat Bazlı) Kalorili Olmayan (Alternatif Tatlandırıcı) Sakaroz Nişasta Bazlı Şeker (NBŞ) Doğal Sentetik Düşük Etkili Yüksek Etkili Aspartam Asesülfam K Sakarin ve Tuzları Şeker Alkolleri Stevia Lua Han Guo Monatin Thaumatin Allulose Siklamatlar Sukraloz Neohesperidin Neotam Aspartam- Asesülfam Tuzu Alitam Kaynak: MECAS (12)04, ISO, Mart Karbonhidrat türü tatlandırıcılar, kimyasal yapıları karbonhidrat yapısında olan sakaroz ve nişasta bazlı şekerlerdir. Alternatif tatlandırıcılar ise; karbonhidrat sınıfındaki tatlandırıcılara alternatif olarak piyasaya sunulan ve tatlılık veren çok değişik gruplardaki maddelerden oluşmaktadır. Bunların bir kısmı doğal olarak bulunan bazı bitkilerden elde edilmekte, bir kısmı kimyasal sentez yolu ile üretilmekte, bir kısmı ise doğadan elde edildikten sonra kimyasal yollarla formunda bazı değişiklikler yapılarak üretilmektedir. 1/8

3 Yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar; şeker alkolleri ile birlikte alternatif tatlandırıcılar grubunda yer almaktadır. Yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar, yüksek tatlılıkları sebebiyle şekere oranla çok daha az miktarlarda kullanılıp şekerle aynı tatlılığı vermektedir; başka bir deyişle beyaz şeker eşdeğerleri YYT bazında değişmekle birlikte oldukça yüksektir. Örneğin, 1 kilogram neotam, 8 ton şekere eşdeğerdir. YYT Adı Tatlılık Derecesi (Sakaroz=1) Siklamatlar 30 Aspartam 180 Asesülfam K 200 Sakarin 300 Steviol Glikozitler 300 AspartamAsesülfam Tuzu 350 Sukraloz 600 Neohesperidin Thaumatine Neotam Kaynak: Şeker ve Tatlandırıcılar El Kitabı, Leblebici, J. Leblebici F.,2011. Dünyada krizleri takip eden yıllarda, şeker fiyatları normalde seyrettiği düzeyin çok üzerine çıkmış, bu da şeker alternatiflerinin pazarının genişlemesine ve dolayısıyla tüketimlerinin de artmasına sebep olmuştur. Yüksek yoğunluklu tatlandırıcıların şeker eşdeğerlerinin oldukça yüksek olması ve şeker eşdeğeri fiyatlarının karbonhidrat türü tatlandırıcılara oranla oldukça düşük olması, tüketimde tercih sebebi olmalarını sağlamıştır. Kişilerin; diş çürümeleri, obezite vb. rahatsızlıklar yönündeki endişeleri YYT lerin tercih edilmelerinin bir diğer nedenidir. Bu endişeler ışığında bahse konu rahatsızlıklarla ilgili kişilerin tıbbi tedavilerinin yanı sıra beslenme alışkanlıklarına yönelik bazı değişiklikler yapılması gereği doğmuştur. Kişilerin beslenme Yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar yüksek tatlılıkları sebebiyle şekere oranla çok daha az miktarlarda kullanılıp şekerle aynı tatlılığı vermektedir. programlarında şeker miktarı azaltılmış ve zaman içerisinde azaltılan bu şekerin yerini yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar almıştır. Ülkemizde de yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar son yıllarda adından sıklıkla söz ettirmekte ve sektördeki payları her geçen gün artmaktadır. Ülkemizde üretimi bulunan sakaroz ile NBŞ, birbirini ikame eden ürünler olup, sakaroz eşdeğeri fiyatları birbirine yakın ve ithalat durumunda % 135 oranında vergiye tabidir. Dolayısıyla ülkemiz arz talep dengesi, kotalar ve ithalattaki yüksek vergi oranı ile korunmaktadır. Ancak, arz talep dengesi yüksek vergi oranı ile korunurken, ülkemizde üretimi bulunmayan ve sadece ithal edilmek suretiyle ürünler içerisinde ya da sofralık olarak kullanılan YYT lerin ithalat vergi oranları ise oldukça düşüktür. Bu da, ithal 2/8

4 edilen YYT miktarının fazla olması durumunda arz talep dengesini bozucu bir etkiye sebep olabilmektedir. 1/95 sayılı AB ile Gümrük Birliği kapsamındaki Ortaklık Konseyi Kararı na istinaden Türkiye, üçüncü ülkelerle ilişkilerinde AB nin Ortak Gümrük Tarifesini kabul etmiştir. Bu çerçevede AB nin Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi (GTS) kapsamındaki çok sayıdaki ülkeye uyguladığı sıfır veya indirimli tarifeleri ülkemiz de üstlenmiştir. Bu hükme istinaden, ülkemizin YYT ithalatında uyguladığı gümrük vergisi bazı istisnalar olmakla birlikte, GTS ülkeleri için sıfır, diğer ülkeler için ise Thaumatine uygulanan % 3,4 lük vergi oranı hariç, % 6,5 olarak uygulanmaktadır. Ülkemizde YYT lerin gıdalarda kullanılmasına ilişkin hükümler ve maksimum kullanım limitleri Avrupa Birliği mevzuatıyla uyumludur. Son olarak, 1333/2008/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifine paralel olarak Türk Gıda Kodeksi Gıda Katkı Maddeleri Yönetmeliği 30 Haziran 2013 tarih ve sayılı Resmi Gazete de Kanun Tasarısı ile şeker piyasasını etkileyen şeker alternatifi tatlandırıcıların; piyasada izlenmesi, numune alınması ve ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile işbirliği yapabilme yetkisi Kurumumuza verilmekte ve denetim etkinliğinin artırılması suretiyle haksız rekabetin önüne geçilmesi ve vergi kayıplarının önlenmesi hedeflenmektedir. yayımlanarak yürürlüğe girmiş ve YYT lerin gıdalardaki maksimum kullanım limitleri düzenlenmiştir. Şeker Kurumu açısından tatlandırıcı mevzuatı ele alındığında; Şeker Kanununda YYT ler şeker tanımı içinde tanımlanmamış olmakla birlikte Kanunun amacının yurt içi talebin yurt içi üretimle karşılanması olduğu ve sektörün tahsis edilen şeker kotaları ile düzenlendiği dikkate alındığında, Kurul tarafından tahsis edilen kota miktarları açısından şekerin yanı sıra, ithalatına herhangi bir kısıtlama getirilemeyen YYT arzının izlenmesi gerekliliği doğmuştur. Şeker piyasasına etkisi oldukça fazla olan ve mevcut Şeker Kanununda yer almayan yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar, Kurumumuzca yayımlanan Yüksek Yoğunluklu Tatlandırıcı İthalatı İçin Uygunluk Belgesi Düzenlenmesi ve İzlenmesine İlişkin Tebliğ ile izlenmektedir. Ayrıca, gıdalarda YYT kullanımının daha etkin bir şekilde izlenmesi ve denetlenmesi amacıyla, son olarak Şeker Kotalarının Düzenlenmesine İlişkin Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 22/10/2014 tarihinde Resmi Gazete de yayımlanmıştır. Bahse konu yönetmelik değişikliği ile yüksek yoğunluklu tatlandırıcıların piyasada izlenmesi ve bunlardan numune alınarak sonuçların Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına da bildirilmesi, nihai olarak ise suiistimallerin önüne geçilmesi amaçlanmaktadır. 3/8

5 Şeker piyasasına etkisi oldukça fazla olan ve mevcut Kanunda yer almayan yüksek yoğunluklu tatlandırıcılara Şeker Kanunu Tasarısında şeker alternatifleri tatlandırıcılar olarak yer verilmektedir. Kanun Tasarısı ile şeker piyasasını etkileyen şeker alternatifi tatlandırıcıların; piyasada izlenmesi, numune alınması ve ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile işbirliği yapabilme yetkisi Kurumumuza verilmekte ve denetim etkinliğinin artırılması suretiyle haksız rekabetin önüne geçilmesi ve vergi kayıplarının önlenmesi hedeflenmektedir. Dünyada ve ülkemizde toplam tatlandırıcı pazar paylaşımında oldukça önemli bir yüzdeye sahip olan yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar; gıda sanayi, ilaç sanayi, ağız ve diş sağlığı ürünleri ve metal sanayi gibi birçok alanda kullanılmaktadır. Yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar; gıda sanayi, ilaç sanayi, ağız ve diş sağlığı ürünleri ve metal sanayi gibi birçok alanda kullanılmaktadır. Ülkemizde üretimi bulunmayan dolayısıyla sadece ithal edilen ve son on yılda tüketimleri artış eğiliminde olan yüksek yoğunluklu tatlandırıcıların başlıca kullanım alanı gıda sanayidir. Yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar gıda sanayinde kalori düşüklüğü, obezite kontrolü, diyabetik kullanım gibi sebeplerle tercih edilmektedir. Yüksek yoğunluklu tatlandırıcılar, dünyada ve ülkemizde gıda sanayisinde sıklıkla diyabetik ürünlerin, meşrubatların ve çikletlerin üretiminde kullanılmaktadır. Yüksek yoğunluklu tatlandırıcıların, uluslararası mevzuat ve Türk Gıda Kodeksi Gıda Katkı Maddeleri Yönetmeliğinde belirtilen gıdalardaki limitleri dahilinde kullanımlarına dikkat edilmelidir. Gıda sanayisinin yanı sıra YYT lerin ağız ve diş sağlığı ürünlerinde tercih edilme gerekçesi, diş çürümelerine sebep olmamalarıyken, metal sanayinde sakarin grubu YYT lerin metalle birleşerek parlatma özelliği bulunması tercih edilmelerine sebep olmaktadır. Dünyada sakaroz kökenli tatlandırıcıların toplam tatlandırıcı piyasasındaki hakimiyetleri eski yıllardan günümüze sürmekte olsa da YYT lerin özellikle 2000 li yıllardan itibaren şekere alternatif olarak kullanımları artmış ve YYT ler dünya tatlandırıcı piyasasında da oldukça önemli bir paya sahip olmaya başlamışlardır. Dünyada sakaroz kökenli tatlandırıcıları, izoglukoz ve glukoz toplamı nişasta kökenli tatlandırıcılar ve YYT ler izlemektedir. 4/8

6 Dünya Tatlandırıcı Tüketim Değerleri (BŞE, Milyon Ton) Sakaroz 101,5 117,2 136,4 148,4 151,6 154,9 YYT 8,5 12,9 16, ,6 18,1 İzoglukoz 7,6 11, ,1 13,2 13,7 Şeker Alkolleri 0,6 0,7 0,8 0,8 0,9 1 TOPLAM 118,2 142,5 165,6 178,3 183,3 187,7 Kaynak: MECAS (12)04, ISO, Mart Dünya Tatlandırıcı Tüketiminde Tatlandırıcı Payları 100% 50% 0% Şeker Alkolleri 0,51% 0,49% 0,48% 0,45% 0,49% 0,53% İzoglukoz 6,43% 8,21% 7,25% 6,79% 7,20% 7,30% YYT 7,19% 9,05% 9,90% 9,53% 9,60% 9,64% Sakaroz 85,87% 82,25% 82,37% 83,23% 82,71% 82,53% Kaynak: MECAS (12)04, ISO, Mart Dünya tatlandırıcı tüketimi içerisinde sakarozun payı 1990 yılından sonra düşüşe geçmiş, sakarozdan boşalan yeri izoglukoz ve YYT doldurmuş, YYT nin aldığı pay ise izoglukoza oranla daha yüksek seyretmiştir yılındaki % 86 lık toplam tatlandırıcı tüketimi içerisindeki sakaroz hakimiyeti, 2011 yılına gelindiğinde yaklaşık % 3 düşerek % 83 e gerilemiştir. Bu gerileme payının büyük kısmı, değişen tüketici tercihleri, obezite artışı, vb. sebeplerle YYT YYT lerin 2013 yılında pazar payı yaklaşık % 11 dir. piyasasına, kalan kısmı ise izoglukoz piyasasına kaymıştır. YYT tüketimi özelinde bakıldığında ise, tüketimin son yıllarda yıllık ortalama % 3 artış eğiliminde olduğu görülmektedir. YYT bazında tatlılıkları değişmekle birlikte sakarozdan çok daha tatlı ve yoğun olan YYT lerin dünya tatlandırıcı piyasasında son yıllarda tercih sebebi olmasında ve önemli paya sahip olmasındaki etkenlerden biri de; gıda maddelerinde tatlandırıcı olarak kullanılan YYT lerin hacimlerinin düşük olması nedeniyle taşıma, depolama, vb. maliyetlerin şekerle karşılaştırıldığında daha düşük olmasıdır. Maliyetlerdeki bu düşüklük, gıda üreticileri için diyet dışı ürünlerde de sakaroz ve izoglukoz ikamesi olarak YYT kullanmayı maddi açıdan cazip hale getirmektedir. Dünya tatlandırıcı pazar paylaşımı ile genel anlamda paralellik arz eden ülkemiz tatlandırıcı piyasasında pancar şekeri ağırlığı mevcuttur. YYT lerin 2013 yılında pazar payı yaklaşık % 11 dir. 5/8

7 Ülkemizde de dünyada olduğu gibi YYT lerin özellikle 2000 li yıllardan itibaren şekere alternatif olarak kullanımları artmış ve YYT ler ülkemiz tatlandırıcı piyasasında da oldukça önemli bir paya sahip olmaya başlamışlar ve kendilerine ait bir pazar oluşturmuşlardır. Yüksek yoğunluklu tatlandırıcıların pazar payının artmasıyla diğer tatlandırıcıların pazar payı da daralmıştır. Türkiye de Tatlandırıcı Pazar Paylaşımı 2006 Yılı 2013 Yılı NBŞ 11% YYT 6% ŞA 1% NBŞ 10% YYT 11% ŞA 1% PŞ 82% PŞ 78% Kaynak: Şeker Kurumu, TÜİK PŞ: Pancar şekeri; NBŞ: Nişasta bazlı şeker; YYT: Yüksek yoğunluklu tatlandırıcı ŞA: Şeker alkolü 2006 ve 2013 yılı tatlandırıcı pazar paylaşımı karşılaştırıldığında, geçen 8 yıl içerisinde tüm tatlandırıcılar içerisindeki yüksek yoğunluklu tatlandırıcıların payı; değişen tüketici tercihleri, yüksek tatlılık, düşük fiyat, vb. sebeplerle artarken, diğer tatlandırıcıların pazar payı da daralmıştır. TÜİK verilerine göre, 2001 yılında ton beyaz şeker eşdeğeri olan YYT net ithalatı 2013 yılı tamamlandığında oldukça yüksek bir artışla ton beyaz şeker eşdeğeri olarak gerçekleşmiştir. Yıl bazında değerlendirildiğinde, veriler, ülkemiz tarafından YYT lerin yaklaşık olmak üzere diğer ülkelerden ithal edildiğini göstermektedir. YYT net ithalatı 2013 yılı tamamlandığında oldukça yüksek bir artışla ton beyaz şeker eşdeğeri olarak gerçekleşmiştir. % 70 inin Çin den, kalan kısmının ise başta İrlanda, Fransa ve Singapur 6/8

8 Ülkemizde YYT Net İthalatı (ton) Yıl Miktar (Ticari) Miktar (Beyaz Şeker Eşdeğeri) Kaynak: TÜİK Dünya beyaz şeker borsa fiyatları ve YYT fiyatlarını inceleyecek olursak; yılları arasındaki dünya beyaz şeker borsa fiyatlarının dalgalı olduğu görülmektedir. Dünya Beyaz Şeker Borsa Fiyatları (Londra) YIL Dalgalı seyreden fiyatlar arasında en yüksek şeker fiyatı 2011 yılında gerçekleşmiş, sonrasında fiyatlar düşüş eğilimi içerisine girmiştir. Beyaz şekerde son dönemlerde yaşanan düşüş neticesinde, fiyat ortalaması 2011, 2012 ve 2013 yılları için 595 $/ton iken, 2013 yılında fiyat 490 $/ton olarak gerçekleşmiştir. Aşağıdaki tabloda yer alan beyaz şeker eşdeğeri cinsinden, başka bir deyişle tatlılık oranları dikkate alınarak yapılan hesaplama ile sakkarin, siklamat ve aspartam fiyatları değerlendirildiğinde; bu fiyatların, beyaz şeker fiyatlarından oldukça düşük olduğu görülmektedir. Dünya YYT Fiyatları (BŞE) ($/ton) Sakkarin Siklamat Aspartam Kaynak: LMC Sugar & Sweeteners Quarterly Q4,2014. Fiyat $/ton /8

9 Dünyada YYT şeker eşdeğeri fiyatları incelendiğinde, 2013 yılında sakarin fiyatının 19 $/ton, sodyum siklamat fiyatının 67 $/ton, aspartam fiyatının ise 74 $/ton olduğu görülmektedir ki bu fiyatlar, 2013 yılı dünya şeker borsa fiyatı olan 490 $/tonun sırasıyla 26 da biri, 7 de biri ve 6 da biridir. Fiyatlar arası bu denli uçurumların olması ve dolayısıyla YYT li ürünlerdeki kar marjı yüksekliği, üreticilerin, YYT li ürün üretmelerini cazip kılmakta, hatta ve hatta diyet olmayan ürünlerde bile cazip maliyet sebebiyle YYT leri tercih etmelerine sebep olmaktadır. Ülkemizde 2013 yılı YYT fiyatları ile pancar şekeri ve nişasta bazlı şeker fiyatları karşılaştırıldığında, ülkemizde üretim yapan şirketlerin; pancar şekeri satış fiyatı ortalaması $/ton ve nişasta bazlı şeker satış fiyat ortalaması ise 730 $/tondur. Düşük gümrük vergileriyle ithal edilen YYT lerin ton başına yaklaşık 18 milyon $ olan ithalat değerleri ortalaması, pancar şekeri ve nişasta bazlı şeker fiyatlarından oldukça yüksek olmasına karşın, yüksek tatlılık oranları sebebiyle ton başına beyaz şeker eşdeğeri cinsinden ortalama değerleri 57 $ gibi oldukça düşük bir seviyededir. Fiyatlar arası bu denli uçurumların olması üreticilerin, YYT li ürün üretmelerini cazip kılmakta, hatta ve hatta diyet olmayan ürünlerde bile cazip maliyet sebebiyle YYT leri tercih etmelerine sebep olmaktadır Yılı Türkiye Tatlandırıcı Fiyatları ($/ton) Tatlandırıcı Fiyat Pancar Şekeri NBŞ 730 YYT (BŞE) 57 Kaynak: Şeker Kurumu, TÜİK Sonuç olarak; dünyada olduğu gibi ülkemizde de YYT lerin toplam tatlandırıcı piyasasındaki payı her geçen gün artmaktadır. Bu durum da pancar şekeri ve nişasta bazlı şeker sektörlerini doğrudan etkilemektedir. YYT net ithalatı son yıllarda oldukça önemli boyutlara ulaşmış olup, YYT net ithalatının; şeker piyasasına etkisi sebebiyle arz yönetimi açısından, gıdalarda kullanılan YYT lerin kullanım amacına uygun şekilde ve Türk Gıda Kodeksi Gıda Katkı Maddeleri Yönetmeliğinde belirtilen limitler dahilinde kullanılıp kullanılmadığının tespiti de, sağlık açısından önem arz etmektedir. 8/8