AUTOMATION SYSTEM DESIGN FOR ENERGY EFFICIENCY IN LIGHTING APPLICATIONS AYDINLATMA UYGULAMALARINDA ENERJİ VERİMLİLİĞİ İÇİN OTOMASYON SİSTEM TASARIMI

Transkript

1 AUTOMATION SYSTEM DESIGN FOR ENERGY EFFICIENCY IN LIGHTING APPLICATIONS Uğur YÜCEL Kocaeli Üniversitesi, Hereke MYO, Mekatronik Bölümü Murat AYAZ Kocaeli Üniversitesi, Uzunçiftlik MYO, Elektrik ve Enerji Bölümü Ali GÜVEN Doktora Öğrencisi, Kocaeli Üniversitesi Cihan BURÇ Yüksek Lisans Öğrencisi, Kocaeli Üniversitesi ABSTRACT: Nowadays, energy production and energy efficiency are of great importance. In addition to increasing and diversifying production systems of electricity energy, improvements of existing systems and the efficient use of energy are carried out together. In lighting systems, a stakeholder of energy consumption, several researches are carried out in order to reduce energy consumption and increase efficiency. In this study, an automation system design is handled to maximize usage of daylight in lighting systems. In the proposed automation system, an area for illumination has been determined. This area is divided into zones according to penetration rate the daylight. In these zones, the proposed lighting control is applied and the energy saving achieved within working hours for each zone has been given. Keywords: Lighting automation, Industrial lighting, energy efficiency AYDINLATMA UYGULAMALARINDA ENERJİ VERİMLİLİĞİ İÇİN OTOMASYON SİSTEM TASARIMI ÖZET: Günümüzde enerji üretimi ve üretilen enerjinin verimli kullanılması büyük önem arz etmektedir. Elektrik enerjisi üretim sistemlerini arttırma ve çeşitlendirme çalışmalarının yanı sıra, mevcut sistemlerin iyileştirilmesi ve enerjinin verimli kullanılması işlemleri birlikte yürütülmektedir. Enerji tüketiminin bir paydaşı olan aydınlatma sistemlerinde de enerji sarfiyatının azaltılması ve verimliliğin arttırılması için çeşitli çalışmalar gerçekleştirilmektedir. Bu çalışmada, aydınlatma sistemlerinin tasarımında gün ışığından maksimum düzeyde faydalanmak için bir otomasyon sistemi ele alınmaktadır. Önerilen otomasyon sisteminde, aydınlatılması istenen bir çalışma alanı belirlenmiştir. Bu çalışma alanı gün ışığından yararlanma değerleri göz önüne alınarak bölgelere ayrılmıştır. Bu bölgelerde, geliştirilen aydınlatma kontrolü uygulanarak her bir bölge için çalışma saatleri içerisinde elde edilen enerji tasarrufu ortaya konulmaktadır. Anahtar kelimeler: Aydınlatma otomasyonu, endüstriyel aydınlatma, enerji verimliliği GİRİŞ Ülkelerin elektrik enerjisi üretimi ve kişi başı elektrik enerjisi tüketimi gibi kavramlar gelişmişlik düzeyinin ifade edilmesinde kullanılan geçerli kriterlerdir. Türkiye 259,7 TWh, Almanya 62 TWh ve Japonya nın 1.9 TWh elektrik enerjisi üretim kapasitesine sahiptir. Türkiye de yıllık kişi başı elektrik tüketimi 3,3 MWh iken, Almanya da yıllık kişi başı elektrik enerjisi tüketimi 9 MWh ve Japonya da ise 8 MWh olarak kayıtlara geçmiştir [1]. Türkiye nin Gayrisafi Yurtiçi Hasılası 822,1 milyar dolar iken, Almanya nın 3,73 trilyon dolar ve Japonya nın 4,92 trilyon dolardır [2]. Ülkelerin gelişmişlik düzeyi üretim miktarlarının büyüklüğüne bağlı olduğu kadar, kişi başına düşen enerji miktarı ile ülkenin gelirine ne kadar katkı sunduğu ile de ilişkilidir. Milli gelirin, kişi başına düşen enerji miktarına oranlanması sonucunda; Türkiye de oran 1 birim olarak kabul edilirse, bu oran Almanya da 1,66 ve

2 Japonya da 2,6 olduğu görülmektedir. İstatistikler Türkiye nin toplam elektrik enerjisi üretiminin ve kişi başına düşen elektrik miktarının düşük olduğunu gösterse de, daha önemli bir sorun mevcut enerjimizin gayrisafi milli hasılaya katkısının düşük olması ve üretime yansıtamamamızdır. 34 OECD ülkesinde elektrik kayıp kaçak oranı ortalaması % 6,65 tir. Türkiye de ise bu oran %15,46 dır [3]. Kayıp kaçak miktarının azaltılması ve enerjinin verimli kullanılması konusunda tarihinde, 5627 numaralı Enerjinin Verimliliği Kanunu kabul edilmiş ve tarih 2651 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu kanunun amacı, enerjinin etkin kullanılması, israfının önlenmesi, enerji maliyetlerinin ekonomi üzerindeki yükünün hafifletilmesi ve çevrenin korunması için enerji kaynaklarının ve enerjinin kullanımında verimliliğin artırılmasıdır [4]. Türkiye aydınlatma için 215 yılında 3 milyar 448 milyon KWh elektrik enerjisi tüketmiş olup bu enerji miktarında, 214 yılına göre % 4,3 oranında bir artış olduğu görülmektedir [5]. Enerji tüketiminin önemli bir paydaşı olan aydınlatma sistemlerinde bu tüketim miktarı yıllar geçtikçe hızla artmaya devam edeceği öngörülmektedir. Bu doğrultuda, aydınlatma sistemlerinde enerji verimliliğinin arttırılması üzerine çeşitli araştırma çalışmaları gerçekleştirilmektedir. Bu çalışmalar, aydınlatma sistemlerinde kullanılan ürünlerin iyileştirilmesi ve aydınlatma sistemlerinin kontrolü olmak üzere iki temel başlık altında sınıflandırılmaktadır. Akkor lambalarda ışıksal etkinlik lm/w, halojen lambalarda lm/w, kompakt floresan lambalarda 6 lm/w, floresan lambalarda lm/w seviyelerindedir. LED'li lambalarda ışıksal etkinlik değeri LED in rengine ve beyaz ışık kaynakları için renk sıcaklığına göre farklılık göstermektedir. Geliştirilen yeni nesil LED teknolojisi ile üretilen aydınlatma ürünlerinin tasarruflu olmalarından dolayı aydınlatma sektörünün tamamında kullanılacağı öngörülmektedir [6]. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı; 28 yılında ortalama 75 W gücünde adet akkor flamanlı lambayı kamu kurumlarından sökmüştür. Bu lambaların toplam gücü 137 MW tır. Sökülen lambaların yerine 2 W gücünde, adet kompakt floresan lamba takılmıştır. Toplam güç 35 MW a düşmüş ve 12 MW tasarruf edilmiştir [7]. Çalışma alanlarının tasarımında doğal aydınlatmanın kaynağı olan gün ışığından maksimum düzeyde faydalanılması prensip edinilmiştir. Ayrıca aydınlatmanın standart sürelerle ve standart düzeyde yapılması anlayışı terkedilmiş, bunun yerine ihtiyaç olan süre kadar ve minimum enerji sarfiyatı aydınlatma yapabilmek için otomasyon sistemleri geliştirilmiştir [8]. Yapılan bazı çalışmalarda, aydınlatma için harcanan enerjiden tasarruf etmenin en verimli yolunun tek bir merkezden kontrol edilen ve gün ışığından maksimum yararlanan sistemler olduğu halde, maliyetli olmasından dolayı tercih edilmediği, bunun yerine floresan lamba gruplarının kullanıldığı ortaya konulmaktadır [9]. Bu durum, yapılan iyileştirme çalışmalarının enerji verimliliğine katkı sağlaması gerektiği kadar kurulum maliyetlerinin de göz önünde tutulmasının gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu çalışmada, gerek endüstriyel tesislerde gerekse de binalarda uygulanabilecek gün ışığından daha fazla yararlanmayı sağlayan bir aydınlatma otomasyon sistemi tasarlanmıştır. Tasarlanan aydınlatma otomasyon sistemi ile enerji verimliliğinin sağlanmasının yanı sıra istenilen ışık şiddeti değerinin sürekli elde edilmesini sağlayarak çalışma ortamının ışık kalitesini düşürmemektedir. Çalışmanın 2. bölümünde kullanılan geleneksel aydınlatma sistemleri, 3. bölümünde tasarlanan aydınlatma otomasyonu sisteminin detayları ve 4. bölümde elde edilen sonuçlar verilmektedir. Aydınlatma Otomasyon Sistemlerinde Kontrol Yöntemleri Aydınlatma sistemlerinde, insan faktörünü ortadan kaldırarak enerji sarfiyatının azaltılmasını temel alan birçok kontrol yöntemi uygulanmaktadır. Aydınlatma sisteminin ne kadar sık kullanılacağı, aydınlık seviyesi, aydınlatma ortamı gibi kriterler göz önüne alınarak uygulamaları gerçekleştirilmektedir. Bu bölümde en çok uygulanan aydınlatma kontrol yöntemleri ele alınmaktadır [1]. Aydınlatma otomasyon sistemleri entegrasyonunda mevcut sistemin tasarım özellikleri önemlidir. Aydınlatma elemanlarının enerji besleme tipine göre yapılar, merkezi ve dağıtılmış olarak iki başlık altında Şekil 1 de gösterildiği gibi gerçekleştirilmektedir. Yoğun aydınlatma elemanları içeren alanlarda merkezi yapının kullanılması kontrol açısından kolaylık sağlamaktadır) [11].

3 Şekil 1. Dağıtılmış Ve Merkezi Aydınlatma Bağlantı Yapıları Varlık ve Yokluk Kontrolü Varlık kontrolünde aydınlatılacak ortamda hareket olup olmadığı algılayıcılar vasıtasıyla kontrol edilir ve koşullar sağlanıyorsa aydınlatmalar açılır. Yokluk kontrolünde ise önce elle aydınlatmalar aktif edilir ve ortamda hareket belirli bir süre olmadığında aydınlatmalar kapanır. Genellikle aydınlatmanın çok sık kullanılmadığı veya topluma açık çok sayıda insanın kullanımında olan alanlarda uygulanır. Kontrol edilmek istenilen her bir alan için ayrı ayrı hareket sensörünün yerleştirilmesi veya hareket sensörü içeren armatür yapılarının kullanılması ilk kurulum maliyetinin artmasına neden olmaktadır. Zaman Ayarlı Kontrol Zaman ayarlı kontrol yönteminde belirli sürelerde aydınlatma sisteminin devrede olması sağlanarak açma kapatma zamanlaması otomatik olarak gerçekleştirilir. Zaman kontrolü için saman saatleri, gerçek zaman saat özelliği bulunana akıllı röle ve benzeri kontrol cihazları kullanılmaktadır. Bu kontrol yönteminde ortamın aydınlık seviye ayarlaması yapılamaz ve sabit bir aydınlık seviyesi sürekli olarak sağlanmaktadır. Işık Şiddeti Ayarlı Aydınlatma Bu aydınlatma yönteminde istenilen aydınlatma seviyelerine ulaşmak ya da kullanıcıların farklı aktiviteleri için uygun olan aydınlatma seviyelerini sağlamak amacıyla ortam ışık şiddeti kontrolü yapılır. Işık şiddeti ayarlanabilen tüm aydınlatma elemanları bu kontrol sisteminde kullanılabilir. Bu sistemin sağlayacağı en büyük avantaj ortam aydınlık seviyesi dikkate alınarak aydınlatma elemanlarının çalışması ayarlanmaktadır. Böylece gün ışığının çok yoğun olarak kullanılabileceği alanlarda gereksiz yere aydınlatma gücü harcanmamaktadır ve enerji tasarrufu elde edilmektedir. Ancak sağlayacağı avantajlarının yanı sıra her bir kullanım alanında ışık şiddeti ölçümü için bir algılayıcının ve her bir aydınlatma elemanı için sürücü devresi kullanılması ilk kurulum maliyetini arttırmaktadır. YÖNTEM Aydınlatma Otomasyon Sistemi Tasarımı Hedeflenen aydınlatma otomasyonu sisteminde güneş ışığının değerini sürekli olarak okuyup sistemine bilgi sağlayan yalnızca bir adet analog ışık sensörü yer almaktadır. Aydınlatma kontrolü yapılacak alan, güneş ışığının içeriye geçiş değerlerine göre Şekil 2 de gösterildiği gibi bölgelere ayrılmıştır ve her bir bölgenin güneş ışığı değeri için bir fonksiyon oluşturulmuştur. Bu fonksiyonun oluşturulması ile her bir bölge için ayrı ayrı ışık sensörü kullanımı ortadan kaldırılmaktadır ve sistem maliyeti böylece azaltılabilmektedir.

4 Şekil 2. Aydınlatma Kontrolü Gerçekleştirilecek Alanın Yapısı Ve Bölgeleri Şekil 2 de yerleşim planı verilen 2 m 2 alana sahip bölgelerin aydınlatması için analog kontrollü LED (Light Emitting Diode) armatürler kullanılmaktadır. Bu alan içerisinde yer alan her bir bölgede aynı aydınlatma değerinin olması sağlanacaktır. Genellikle, üretim ve ürün yapısına bağlı olarak endüstriyel tesisler için aydınlatma düzeyi en az 3 Lx, en çok 75 Lx olarak tercih edilmektedir [12]. Bu çalışma kapsamında alan içerisinde kalan her bölgede aydınlatma seviyesi 5 Lx olacak şekilde kontrol algoritması gerçekleştirilmektedir. Şekil 3. Tasarlanan Aydınlatma Otomasyon Sistemi Kontrol Blok Şeması Tasarlanan aydınlatma sisteminin kontrol blok şeması Şekil 3 de verilmektedir. Gün ışığı değeri sürekli olarak kontrol sistemine analog değer (-1V) olarak aktarılmaktadır ve kontrolör sisteminde yer alan analog dijital çevirici ile kontrol algoritmasına aktarılmaktadır. Her bölgenin gün ışığından yararlanma katsayısı farklı olacağı için ayrı ayrı her bölgeye ait bir fonksiyon oluşturulmaktadır. Fonksiyon katsayılarının belirlenmesinde bölgenin gün ışığından yararlanma değeri, istenilen aydınlık düzeyi ve kullanılan aydınlatma armatürünün ışık dağılımı belirleyici olmaktadır. Belirlenen katsayılara bağlı olarak oluşturulan fonksiyonlar ile her bir bölgenin aydınlatma ihtiyacı anlık olarak tespit edilip istenilen aydınlık kalitesinin sürekliliği sağlanmaktadır. Ayrıca, gereksiz yere aydınlatma armatürlerinin kullanımından ortaya çıkan enerji sarfiyatının önüne geçilerek sistemde maksimum düzeyde gün ışığından faydalanılmaktadır. BULGULAR Gün ışığı için sistemde kullanılan algılayıcıdan elde edilen gün ışığı aydınlık seviyesinin zamana bağlı grafiği Şekil 4 de gösterilmektedir. Ölçüm 24 saat üzerinden yapılmıştır. Ayrıca gün ışığının belirlenen bölgelerdeki dağılımını belirlemek amacıyla farklı noktalarda Lxmetre ile anlık olarak ölçümler gerçekleştirilmiştir. Elde edilen veriler ışığında gün ışığının bölgelere göre değişim grafiği Şekil 5 de verilmektedir. Şekil 5 incelendiğinde, I. bölge gün ışığının yaklaşık %1 unu, II. bölge %7 sini, III. bölge %5 ini ve IV. Bölge %3 ünü almaktadır.

5 GÜN IŞIĞI ŞİDDETİ (LX) GÜN IŞIĞI ŞİDDETİ (LX) GÜN IŞIĞI ŞİDDETİ (LX) Şekil 4. Dış Ortamda Ölçülen Gün Işığının Zamana Göre Değişimi Gün Işığının I. Bölgeye Etkisi Gün Işığının II. Bölgeye Etkisi Gün Işığının III. Bölgeye Etkisi Gün Işığının IV. Bölgeye Etkisi Şekil 5. Gün Işığının Bölgelere Etkisinin Saatlere Göre Değişimi Gün içerisinde 8: ile 18: saatleri arasında çalışmaların gerçekleştirildiği kabul edilerek her bir bölge için gerekli olan aydınlatma kontrolü gerçekleştirilmektedir. Her bölge için çalışma saatlerinde gün ışığının etkisine göre aydınlatma ve kontrol değeri hesap edilmiştir. Geleneksel kontrol yapısı içermeyen sistemlerde gün ışığı dikkate alınmamaktadır ve aç-kapat mantığı ile gün boyunca bütün aydınlatma elemanları devrede olmaktadır. Şekil 6 da 1 saat çalışma süresince istenilen aydınlık değeri (5 Lx) için aç-kapat kontrol sistemi gösterilmektedir Şekil 6. Aç-Kapat Kontrol Yöntemi İle Işık Şiddeti Zaman Grafiği Tasarımı gerçekleştirilen aydınlatma kontrol yapısı kullanılarak çalışma saatleri içerisinde her bir bölge için elde edilebilecek tasarruf değerleri elde edilmiştir. 1. bölgede gün ışığından faydalanarak Lx değeri için

6 GÜN IŞIĞI ŞİDDETİ (LX) GÜN IŞIĞI ŞİDDETİ (LX) GÜN IŞIĞI ŞİDDETİ (LX) gereksiz olarak kullanılan enerji tasarruf edilerek yalnızca 75 Lx değeri için gerekli olan enerji şebekeden karşılanmıştır. 1. bölgede olduğu gibi, 2. bölgede de 4.12 Lx değeri gün ışığından elde edilerek yalnızca 88 Lx değeri için gerekli olan enerji şebekeden karşılanmıştır. 1. ve 2. bölgelere kıyasla 3. ve 4. bölgelerde bu enerji kazanımları biraz daha düşük olup gerekli olan enerji miktarı biraz daha fazladır. Ancak aç-kapat yöntemi ile kıyaslandığında %5 -%6 arası daha az enerji harcandığı ortaya çıkmaktadır. Tasarlanan aydınlatma sistemi ile aç-kapat kontrol yönteminin her bir bölge için karşılaştırmalı ışık şiddeti zaman diyagramları sırası ile Şekil ile gösterilmektedir I. Bölge için Gün Işığından Karşılanan Aydınlatma Miktarı Gün Işığının I. Bölgeye Etkisi Dijital Kontrol Şekil 7. Birinci Bölge Aydınlatma Kontrolü Zaman Diyagramı II. Bölge için Gün Işığından Karşılanan Aydınlatma Miktarı Gün Işığının II. Bölgeye Etkisi Dijital Kontrol Şekil 8. İkinci Bölge Aydınlatma Kontrolü Zaman Diyagramı III. Bölge için Gün Işığından Karşılanan Aydınlatma Miktarı Gün Işığının III. Bölgeye Etkisi Dijital Kontrol Şekil 9. Üçüncü Bölge Aydınlatma Kontrolü Zaman Diyagramı

7 GÜN IŞIĞI ŞİDDETİ (LX) IV. Bölge için Gün Işığından Karşılanan Aydınlatma Miktarı Gün Işığının IV. Bölgeye Etkisi Dijital Kontrol Şekil 1. Dördüncü bölge aydınlatma kontrolü zaman diyagramı Tasarlanan aydınlatma kontrol sisteminin uygulanması ile istenilen aydınlık düzeyinin sağlanması için gerekli aydınlatma güç değerleri ve aç-kapat kontrol yönteminde kullanılabilecek çeşitli armatür yapılarının gerektireceği güç değerleri karşılaştırmalı olarak Tablo 1 de verilmektedir. Yaklaşık 8 9 m 2 bir alanın 5 Lx değerinde aydınlatılabilmesi için akkor flamanlı armatürler kullanıldığında 72 W, flouresan armatürler kullanıldığında 18 W, LED armatürler kullanıldığında ise 12 W değerinde bir aydınlatma gücüne ihtiyaç duyulmaktadır [13]. Bu çalışmada kapsamında, LED armatürlerin kullanıldığı bir yapı oluşturularak tasarlanan aydınlatma kontrolü uygulandığında yaklaşık 323 W değerinde bir aydınlatma gücüne ihtiyaç duyulmaktadır. Tasarruf oranları dikkate alındığında kullanılan armatür yapısına bağlı olmaksızın kullanılan aydınlatma gücünün %82 si gün ışığından sağlanabilir. Bu tasarruf yüzdesi hava şartlarına ve alanların fiziki şartlarına (pencere sayısı, kullanılan camın geçirgenliği, temizliği, vb.) bağlı olarak değişiklik gösterebilir. Tablo 1. Farklı Aydınlatma Çeşitleri İle Çalışma Alanının Aydınlatılması İçin Gerekli Olan Güç Değerleri Aydınlatma Çeşitleri I. Bölge II.Bölge III.Bölge IV. Bölge Toplam Akkor Flamanlı Armatürler ile 1.8 W 1.8 W 1.8 W 1.8 W 7.2 W Aydınlatma Flouresan Armatürler Aydınlatma Led Armatürler ile Aydınlatma Tasarlanan Aydınlatma Kontrollü LED Armatürler Kullanılarak 45 W 45 W 45 W 45 W 1.8 W 3 W 3 W 3 W 3 W 1.2 W 42 W 53 W 89 W 139 W 323 W Tasarruf Oranı (%) %91 %88 %8 %69 %82 SONUÇ Enerji tüketiminin önemli paydaşlarından biri olan aydınlatma sistemlerinde gün geçtikçe talep edilen enerji miktarı artmaktadır. Talep edilen enerji miktarının karşılanması için yeni enerji üretim kaynaklarının araştırılmasının yanı sıra mevcut sistemlerin iyileştirilerek verimliliğin arttırılması da büyük önem arz etmektedir. Bu kapsamda aydınlatma sistemlerinde enerji verimliliğinin sağlanması üzerine birçok kapsamda çalışmalar gerçekleştirilmektedir. Bu çalışma kapsamında yeni bir aydınlatma sistemi ve kontrolü önerilmiştir. Önerilen sistemde açık çevrim kontrolü tercih edilerek gereksiz olarak fazla sayıda algılayıcıların kullanılması ve maliyetin arttırılmasının önlenmesi hedeflenmiştir. Sistemde gün ışığı verisinin sürekli alınabilmesine olanak sağlayan bir algılayıcı kullanılmıştır. Tasarlanan sistemin uygulama aşamasında alanlara sensör yerleşiminin gerekliliğini ortadan kaldırmak için ilk aşamada deneysel bazı ölçümlerle kontrol fonksiyonları için katsayıların belirlenmesi gerekmektedir. Belirlenen katsayılar yardımı ile sensörsüz açık çevrim aydınlatma kontrolü mümkün hale getirilmiştir.

8 Tasarlanan sistem, örnek olarak ele alınan 8-9 m 2 bir alan için ele alınmıştır ve gerekli hesaplamalar yapılarak aydınlatma güçleri belirlenmiştir. Tasarlanan aydınlatma sistemi kullanıldığında geleneksel aç-kapat kontrol yöntemlerine göre %82 oranında gün ışığı kullanımına olanak sağlayarak enerji sarfiyatının önüne geçilmesine olanak sağlamıştır. Enerji tasarruf değerleri uygulanacak yapının fiziki şartlarına, hava durumuna, vb. parametrelere bağlı olarak değişiklik gösterecektir. Ayrıca az sayıda donanım kullanımı ile ilk kurulum maliyetlerini de düşürecektir. KAYNAKLAR [1] International Energy Agency [2] [3] [4] [5] [6] EROL, Y., CANBOLAT T. Aydınlatma Sektöründe Yeni Nesil Power Led Teknolojileri [7] (29) Kamuda Verimli Aydınlatmaya Geçiş, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı [8] GENÇOĞLU, M.T. İç Aydınlatmada Enerji Tasarrufu, Fırat Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Elektrik- Elektronik Mühendisliği Bölümü [9] ALTUNCU,D., TANSEL,B. Aydınlatma Kontrol Sistemlerinin Hastanelerde Kullanımı, MSGSÜ Mimarlık Fakültesi, İç Mimarlık Bölümü [1] ÖZDENİZ,D. (211) Ofislerde Aydınlatma Otomasyonu,, VI. Ulusal Aydınlatma Sempozyumu [11]ALSAT,C. (211) Aydınlatma Otomasyonu Ve Enerji Tasarrufu Sistemleri, VI. Ulusal Aydınlatma Sempozyumu [12] T.C Sayılı Resmi Gazete işçi Sağlığı ve iş Güvenliği Tüzüğü, Madde 18 [13]