KULLANILMASI. GiRiş. KAVRAM HARiTASı NEDiR

Transkript

1 Hacettepe Ün)'erstes Eğtm Fakültes Dergs /4 : [/998J FEN ÖGRETMNOE KAVRAM HARTASı YÖNTEMNN KULLANILMASI Ftnat KAPT AN* ÖZET: Kavram hartası yöntem, eğtm alanında çok ümt verc gejşmelerden brsdr. Bu çalışmada, kavram hartalarının öğrenme, öğretme ve planlama süreçler çn nçn temel yöntemlerden brs olduğu tartışılacak ve fen eğtmnde nasıl ku]]anı]acağı üzernde duru]acaktır. Yapısal öğrenme kuramı çnde çok önemj br yer olan kavram hartası yöntem, anlamlı öğrenmey sağlamada da en önemj gejşmelerden brsdr. Kavram hartaları, nsanların nasıl öğrendkleryle, anlamlı öğrenme kuramları arasında köprü kuran br öğretme, öğrenme stratejsdr. Br kavram hartası daha genş br kavram başlığı altındak kncl derecede olan kavramların brbryle lşklern gösteren k boyutlu şemadır. Kavram hartaları, hartayı yapan kşnn br kavramı dğerlerne nasıl bağladığını çzglerle gösterr. Bu çalışmada fen öğretmnde kavram hartalarının ku]]anılması, "Kavram hartası nedr?", "Kavram hartası nçn yararlıdır?", "Kavram hartasının elemanları nelerdr? ve "Fen eğtmnde değşk amaçlarla kavram hartası nasıl ku]]anılır'?" gb sorulara cevap verlmeye çalışılmıştır. ANAHTAR SÖZCÜKLER: Kavram Hartası. Fen Öğreım ABSTRACT: Concept mappng s one of the most promsng developments n educaton. In ths paper, t s explaned why concept maps are essental tools for teachng, learnng, plannng and how you can use concept mappng may be new to scence teachng and learnng. t s arecent development that s becomng more wdely used as constructvst learnng models are more accepted n scence educaton. Concept mappng s perhaps the most mportant nnovatonto help chldren produce meanngfullearrng n classrooms. Concept mappng s a teachng and learnng strategy that provdes a brdge beıween whal we know about how people learn and meanngful learnng. A concept map s a two-dmensonal dagram that shows the nterrelalonshps of concepls under a broader concepl headngo A concept map depcts how ıhe mapmaker lnks one conrept to anoıher. In ıhs paper, concept map properıes are dscussed lke that "Whal s concepl mappng?", Why are concept maps usefu\'?", "What are the specfr components of concept maps'?", How can use concept mappng n dfl'erent stage of srenre educaton'?" KEY WORDS :Concepl Ma}!, Sceııce Teachııg GRş Kavramlar blglern yapı taşlarını, kavramlar arası lşkler de blmsel yapıları oluşturur. Kavramlar eşyaları, olayları, nsanları ve düşünceler benzerlklerne göre gruplandırdığımızda gruplara verlen adlardır. Bu çalışmada amaç, kavram hartalarının nasıl hazırlandığı üzernde durmak ve fen blgs öğretmnde kavram hartası yöntemnn değşk amaçlarla nasıl kullanılacağını örneklerneye çalışmaktır. KAVRAM HARTASı NEDR Kavram hartası, nsanların nasıl öğrendkler le anlamlı öğrenme konuları arasında köprü kuran br öğrenme, öğretme stratejsdr. Br kavram hartası daha genş br kavram başlığı altındak kavramların brbrleryle lşklern gösteren k boyutlu br şemadır (1). Kavram hartaları lk olarak 1970'l yılların ortasında Joseph Novak adlı br araştırmacı le Cornell Ünverstes mezunu olan öğrencler tarafından yürütülen araştırma projesnn br parçası olarak gelştrlmştr. Kavram hartaları, blgnn zhnde somut ve görselolarak düzenlenmesn sağlar. Çünkü tüm br öğretm yılı tek br ünte ya da br ders çnde öneml kavramlar arası lşkler şematze etmede etkl br yoldur. Kavram hartası yöntem, dğer alanlarda olduğu gb fen öğretmnde de anlamlı öğrenmey sağlamada öneml yöntemlerden brsdr. Burada anlamlı öğrenme ve ters olan ezbere öğrenme kavramlarını açıklamak uygun görül- * Doç,Dr. Ftnat Kaptan. Hacettepe Ünverstes. Eğtm Fakültes. lköğretm BöllmÜ Öğretm Üyes

2 96 Ftııat Kaptal J. of Ed. 14 KAYNAKLARI ~ LS o:ı Ô :~ -I Doğal VY> Q) ü"... Yapay Gölge ~.~ Q) Myop ü" Asıgmaı -- Kıran Yuıan Güneş Tutulması ve Ay nce Kenarlı Küresel Ayna -l Tümsek mektedr: Anlamlı öğrenme, breylern öğretmn br sonucu olarak önceden edndkler blglerle yenler arasında bağlantı kurarak anlamlı br bütün oluşturmalarıdır. Ezbere öğrenme se anlamadan ya da öncek blglerle bağlantı kurmadan blglern alınmasıdır. Kavram hartaları tek br kavramın aynı kategordek dğer kavramlarla lşksn belrten somut grafklerdr (2). Kavram hartaları öğrenclern öğrenmeler gereken kavramların neler olduğu ve bu kavramlar arasında nasıl br bağ kumlacağını gösteren planlama düzenekler olarak düşünüleblr. Joseph Novak'a göre "İy br müfredat tasarısı, öncelkle br blg alanındak kavramların analzn, daha sonra da bu kavramlar arasında hanglernn en genel ve brncl, hanglernn daha özel ve knclolduğunu ortaya koyan lşkler kapsamalıdır." (2). Örneğn yukarıdak şemada ışık konusuyla lgl temel kavramlar brbrleryle lgler kurularak kavram hartasında verlmştr (3). KAVRAM HARTALARı NçN YARARLıDıR Son yıllarda, kavram hartaları öğretmenler çn çok yararlı öğretme ve değerlendrme stratejs halne gelmştr. Bu stratejy dğerlernden üstün kılan sebepler aşağıda sıralanmıştır: -Kavram hartası yöntemn dğerlernden üstün kılan öncelkl avantajı, esas fkrlern görsel sunumunu elde edleblr kılmasıdır. Ancak kavram hartaları gerek öğretmenlern gerekse öğrenclern yarattığı bütünlerdr. Bu sebeple aynı konuya ya da kavrama yönelk kavram hartaları yaratıcıların özel görüşlern yansıttıkları çn farklı farklı çzleblr. -Öğrenmey gözle görülür bçmde artırır. -Farklı öğrenme şekllerne ve öğrencler arasındak dğer breysel farklılıklara htap eder. -Pek çok değşk konu, öğretm aşaması ve not sevyes çn uygundur. -Öğrenlmes, öğretlmes ve kullanılması kolaydır. -Kapsam, temelldr.

3 1998 ] Fen Ö,~retmııde Kavram Hartası YÖntemnn Kulla111/masl 97 -Kapsam oluşturulması ve bütünleştrlmesnn değerlendrlmesnde kolaylıkla kullanılablr. -Kavram hartaları, öğrenc merkezl, öğrencye yönelk aktf yöntemlerdr ve öğrencyle öğretmen tartışarak br hartayı oluşturduklarında öğretmen öğrenc etkleşmn teşvk eder. -Kavramlar arasındak doğrusal lşklern tanımlanmalarına yararlı br alternatf oluşturulur. -Br sstem çndek lşklern gösterlmesnde yararlı alternatflerdr. Öğrencler, okul yılları süresnce, kavram hartaları oluşturmayı öğrendkçe kavramları ayrı ayrı ve kopuk düşünmekten çok kavramlar arasında bağlantılar kurmaya alışacaklardır. Br kavramı öğrendkçe yenden pek çok harta düzenlemek çn stekl olacaklardır. Öğrencler kavram hartaları oluşturmaya devam ettkçe blgler organze etme ve kavramları sentezlerle brleştrme konusunda yetenekler de gelşecektr. Br kavram hartası genellkle ktapların başında bulunan taslak ya da çndekler bölümünden brçok bakımdan farklıdır. Özellkle taslaklar, kavramlar arasındak belrl lşkler göstermez. Dğer yandan kavram hartaları büyük ve küçük fkrler arasında belrl lşkler gösterrler ve böylece de detaylar ya da özellkler le büyük düşünce ya da brncl kavram arasındak farklılığı ortaya çıkarırlar. İknc farklılık da, kavram hartalarının öğrenclern blgler hatırlamalarına ve kavramlar arasındak lşkler görmelerne yardımcı olan görsel tasvr sağlamalarıdır. Konular dzn, bu tür br tasvr sağlamaz. Ancak onların da faydalı br şlev vardır, farklı aşamaların düzenn ortaya koyarlar. KAVRAM HARTALARıNıN ELEMANLARı NELERDR Kavram hartaları hyerarşk olarak düzenlenen dareler veya kutulardan oluşur. -En genel ya da kapsayıcı kavram, sözkonusu hartanın en üst kısmında yer alır. _ Yaklaşık olarak aynı genel sevyeye at kavramlar aynı hyerarşk sevyede bulunur. -Haı.tanın vurgusunudeğştrdğmzdeya da yen br harta çzdğmzde önceden alt sevyede bulunan br kavram üstte yer alablr. Daha spesfk kavramlar daha genel ve kapsayıcı kavramların altında gruplanırlar ya da bağlantı kurarlar. -İk ya da daha fazla kavram, kelme ya da cümlelerle bağlanıp bütün br düşüncey oluşturduklarında önerme adını alırlar. -Hartanın değşk bölümler arasında çapraz bağlantılar görülür. -Bu bağlantılar, hartayı yapan kşnn kavramları nasıl sentezledğn ve bütünleştrdğn gösterr. Bazı genel hartalama kuralları aşağıda verlmştr: -Kavramlar dareler ya da kutular çnde gösterlr. Hartaların tek br dkey çzgden oluşması önlenmeldr. -Çoğunlukla önermeler hartanın üstünden altına doğru okunur. -Oklar yalnızca çapraz br bağlantının yönünü açıklığa kavuşturmak gerektğnde kullanılır (alttan üste ya da sağdan sola br önerme). -Her kavram, hartada yalnızca br kez yer almalıdır. -Her kavram hartada en az br önermenn elemanı olmalıdır. -Spesfk örnekler, hartanın alt kısmında yer alablrler, ancak dareler çnde eklenmemeldrler. -Özel smler kavram değldr, bunlar spesfk örneklerdr. KAVRAM HARTALARı HAZıRLANıRKEN ZLENMES GEREKEN AŞAMALAR Kavram hartası tüm br yıl, br dönem, tek br ünte hatta br ders çn hazırlanablr. Ayrıca sözkonusu bu süreçlern hazırlık, gelştrme ya da değerlendrme aşamalarında kullanılmak çn ha-

4 98 Ftııat Kaptan [ J. of Ed. 14 zırlanablr. Hang amaçla hazırlanırsa hazırlansın zlenmes gereken aşamalar vardır. Bu aşamalar aşağıda şematk olarak gösterlmştr. Aşağıda açıklanan aşamalar tüm kavram hartalarının oluşturulmasında geçerldr. 1- Konuyla lşkl tüm kavramların (başlık smler olablr) lstes çıkarılmalıdır. 2- Öğrenclern öğrenmesnn gerekl olduğu düşünülen ya da özellkle lgnç bulunan gerçekler not edlmeldr. 3- Kavramlar lstesnden en öneml ya da brnclolduğu düşünülen kavram seçlmel ve sayfanın en üstüne yazılmalıdır (Büyük br paket kağıdı ya da uygun br çzm kağıdı kullanılablr). 4- Brncl kavramdan sonra gelecek bağımlı kavramların lk kısmı düzenlenmeldr. Genel olarak bu aşama, "çeşitldr", "çerr", "olablr" vs gb önermelern ya da bağlayıcı kelmelern kullanılmasını gerektrr ve bunlar sayesnde uygun bağlantıların kurulması sağlanmış olur. Bu kavramlara "koordnat kavramları" denr. Çünkü bunlar, brncl kavramla hyerarşk olarak daha alt sırada bulunan kncl kavramları brbrlerne bağlar. 5- Koordnat kavramlarının lk sırası tanımlandıktan sonra, bu sırayla doğrudan lşkl olan dğer kncl kavramlar düzenlenmeldr. Benzer şeklde pek çok kavramdan oluşan başka hyerarşk düzenlemeler gelştrlr. İkncl kavramların örnekler kavram haritasında hyerarşk olarak sonda yer alır. 6- İkncl kavramlar, koordnat kavramları ve brncl kavramlar arasındak lşkler göstermek çn çzgler çzlmeldr. Oluşan tüm sıra br pramde benzemeldr. Kavramlar arasındak lşkler göstermek çn çzglern üzerne bağlayıcı sözcükler (önermeler) yazılmalıdır. 7- Bu aşamalardan sonra kavram hartası tamamlanmış olur. Ancak bu süreçte dkkat edlmes gereken bazı hususlar vardır: Tüm harta genelnde oradan oraya atlanmamalıdır, güçlü temel olmayan başlıklar seçlmemeldr. Br başlık seçlrken aranacak en güçlü sebep, öğrenclern daha önce edndkler blglern devamı ntelğnde 01- masıdır. Dersn uygun aşamaları süresnce önceden öğrenlmş blglerle yen kavramların lşklendrlmes sağlanmalıdır. KAVRAM HARTALARıNıN DERSN DEGşK DÜZEYLERNDE DEGşK AMAÇLARLA KULLANILMASI Kavram hartalanması, br öğretm stratejs olarak, öğretm modelnn her aşamasında uygulanablr br ntelk taşımaktadır. Kavram haritaları, br konu boyunca defalarca kullanılablr. Örneğn, başlangıç aşamasında, gelşme aşamasında ya da açıklama aşamasında ve değerlendrme aşamasında. Kavram haritaları aynı zamanda, öğrenclern konular arasında bağlantı kurmalarına yardımcı olan, üniteler ya da bölümler arasındak br geçş görevn de üstlenr. Pek çok öğrenc çn kavram haritaları br konu ya da ünitey tekrar etmenn ve sınavlara hazırlanmanın doğal br yolu olablr. Başlangıç Aşamasında Kavram Hartasının Kullanımı Eğer öğrenclern kavram hakkında önceden blgler varsa, bu aşamada kavram haritası yöntemn kullanmak en uygun stratejlerden brsdr. Bu aşamada, kavram haritaları öğrenclern kavram hakkında önceden br şeyler blp blmedklern belrlemek amacıyla da kullanılablr. Öğrenclerden, o andak anlattıklarına göre br kavram hartası yapmaları steneblr. Bu da sınıfımızdak öğrencler arasındak en genel yanlış anlamaları belrleyp bunları düzeltmek çn br fırsat verecektr. Kavram hartası br başlangıç çalışmasında kullanılırsa, daha sonrak aşamalarda öğrenclerden aynı kavramı yenden hartalandırmaları steneblr, böylece öğrenclern öğrenmelernde ne kadar öneml br gelşme olduğunu görsel olarak ölçme olanağı elde edlmş olur. Araştırma Aşamasında Kavram Harİtasının Kullanımı Bu aşamada, kavram hartası öğrenclern kavram değşklkler hakkındak görüşlern sergleme1ernsağlar ve onlar kavramlarınyen

5 1998 ] Fen Öğretmnde Kavram Hartası YÖntemnn Kullanılması 99 yönlern araştırdıkça konular da gelşr. Bu çalışma sırasında, öğrenclere kısmen tamamlanmış br harta verp kavramı araştırıp öğrendkçe bu hartayı tamamlamalarını stemek, özellkle de öğrencler kavram hartası yöntemn yen öğrenyorlarsa, çok uygun olacaktır. Yada öğrencler daha önce kavram hartası yapmışlarsa aynı hartayı kullanablr ve farklı renkte br kalem kullanarak onu değştreblrler. Bu değşklkler de, br kavramı araştırdıkça ne kadar çok yen blg öğrendklern yansıtacaktır. Açıklama Aşamasında Kavram Hartasının Kullanımı Açıklama aşamasında br kavram hartası yapmak, öğrenclern br kavramdan ne anladıklarını görselolarak yansıtması nedenyle uygun olacaktır. Fen blgsnde örneğn deneysel br çalışma ya da tartışma tamamlandıktan sonra öğrenclerden br kavram hartası çzmeler steneblr. Eğer kavramlar çok zor değlse, bunu kendler yapablrler, aks halde onlara kısmen tamamlanmış br harta verp gersn tamamlamaları steneblr. Okuduklarından ve kavramlardan ne anladıklarını özetlemeler stenp, daha sonra br kavram hartası çzmeler de steneblr. Öğrencnn öğrenme sstemne bakarak, not alma ya da taslak çıkarma gb yöntemlere alternatf olarak kullanılan kavram hartası da çok yararlı olablr. Bazı öğrencler çn taslak çıkarmak güç olablr ve bu öğrencler çn kavram hartası daha somut br alternatf olablr. Ayrıca, eğer öğrencler daha öncek br aşamada aynı kavramın br hartasını yapmışlarsa, bu ksn karşılaştırmak lgnç olacaktır. Gelştrme Aşamasında Kavram Hartasının Kullanımı Bu aşamada öğrenclern, açıklama bölümünde çzmş oldukları br kavram hartasını aynı kavram çn yenden kullanmaları fakat farklı renktek kalemlerle, gelştrme çalışmasında öğrendkler doğrultusunda eklemeler yapmaları uygun olacaktır. Gelşme aşamasındak kavram hartası çapraz bağlantıları ve ler düzeydek önermeler le br öncek aşamanınknden daha karmaşık görüneblr. Aynı zamanda, kısmen tamamlanmış br ha- rtayı öğrenclere vermek de gelştrmekte oldukları br kavram hakkındak br sınıf ya da grup tartışmasını başlatmak çn uygun br yoldur. Değerlendrme Aşamasında Kavram Hartasının Kullanımı Kavram hartası, pek çok değerlendrme çalışmalarına uygun br metotdur. Öğrenclern br kavramı ne kadar y anladıkları konusunda yararlı yollar sunmaktadır. Aynı zamanda, öğrenclern anlamakta güçlük çektkler kavramları belrlemek açısından da olanaklar yaratır. Kavram hartası, bazı öğrenclern daha fazla lgsn çekeceğnden ve br kavramın hartaya dökülmesnn tek br yolu olmadığından, başlangıçta öğrenclern çzdğ hartalara not verlmemes tavsye edlr. Böylece, öğrenclern br kavramı ne kadar y anladıklarını onlara söyleme ya da takıldıkları yerler çözeblme fırsatı elde edlmş olur. Hartada öğrenclere zorluk çıkaran alanları belrledkten sonra breyselolarak yanlış anlamaları tartışıp hartayı yenden çzmeler steneblr. Bu da öğrenclern kavramları anlama ve aralarındak lşkler çözümleyeblmelern sağlayacaktır. Öğrencler kavram hartası yapmaya alıştıklarında artık, yaptıkları hartalara not vererek değerlendrleblr. Bununla brlkte, öğrenclern hartalarında sundukları önermelern bütünlüğü ve ntelğ notla değerlendrlrken öneml öğelerdr, hartanınnasıl yapıldığı o kadar öneml değldr. KAYNAKÇA ı. Bologeal Scenee Curreulum Study. "Investgatng Patterns of Change. Mddle School Scence and Technology. Level A, Teacher's Gude and Resource Book". Dubuque, lowa: KendaljHunt Pub. Co. (ı 994) 2. Martn, R.E. et all. "Teachng Scence for All Chldren", Boston, Allyn and Bacon. (1994) 3. Turgut, M.F. et all. "İlköğretm Fen Öğretm", Öğretmen Eğtm Dzs, YÖK Dünya Bankası Mll Eğtm Gelştrme Projes Hzmet Önces Öğretmen Eğtm. Ankara (1997) 4. Frederes, A.D. and Cheesebrough, D.L. "Scence for all Chldren: Elementary School Methods", New York, Harper Collns College. (I 993) ----