RASİM ÖZDENÖREN İN HİKÂYELERİNDE TASAVVUF

Transkript

1 T. C. FATİH SULTAN MEHMET VAKIF ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI PROGRAMI YÜKSEK LİSANS RASİM ÖZDENÖREN İN HİKÂYELERİNDE TASAVVUF NECLA DURMUŞ TEZ DANIŞMANI PROF. DR. M. FATİH ANDI İSTANBUL 2018

2 RASİM ÖZDENÖREN İN HİKÂYELERİNDE TASAVVUF ÖZET Rasim Özdenören in hikâyelerinde tasavvuf temasını inceleyen, müstakil herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Buradan hareketle tasavvuf bağlamında ele alınan bu çalışmada; Rasim Özdenören in hikâyeleri tasavvuf penceresinden incelenerek; yazarın tasavvufa bakışı, kahramanlarının durumları, derviş ve tekkelerin hikâyelerdeki rolleri ile karakterlerin hayatlarındaki konumları ortaya konulmuştur. Hikâyeler incelenirken kronolojik sıra göz önünde bulundurulmuştur. Ayrıca bu çalışmada Rasim Özdenören in hikâyelerine ilaveten, denemelerinden ve farklı alanlara ait birçok eserlerden de yararlanılmıştır. Üç bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde: Rasim Özdenören in Hikâyelerinde Tasavvufa Yöneliş: Arayış, Pişmanlık, Tövbe başlığı ile kahramanların ruhsal durumları, ikinci bölümünde: Rasim Özdenören in Hikâyelerinde Yaşanan Hâl Olarak Tasavvuf başlığı ile karakterlerin dergâha girmeden önce ve girdikten sonra yaşadıkları duygusal hâlleri, üçüncü bölümünde ise Rasim Özdenören in Hikâyelerinde Tasavvuf Terminolojisi başlığıyla hikâyelerde geçen tasavvufî kavramlar incelenmektedir. Sonuç olarak, Özdenören in hikâye kahramanları, modern zamanların bunalım ve çıkmazlarından kurtulmak için bir tarikata bağlanmayı seçer. Bu noktada, Özdenören in tasavvuftan kaynak olarak beslendiği açıkça görülmektedir. iii

3 SUFIZM IN THE STORIES OF RASIM OZDENOREN ABSTRACT It is obvious that lots of story writers have written about the theme of Islamic mysticism. However, there aren t any individual works which analyze the theme of Islamic mysticism in Rasim Özdenören s stories. Thus my thesis which analyzes Rasim Özdenören s stories from the point of Islamic mysticism try to show the writer s view to Islamic mysticism, the situation of heroes, the role of dervishes and dervish lodges together with their place in characters lives in his stories. The chronologic order was taken into consideration when analyzing the stories. Moreover not only Rasim Özdenören s stories but also his essays and other books in different areas were used in this study. This study consists of three chapters except introduction. The first chapter is about the moods of characters under the title of Inclination Towards Islamic Mysticism in Rasim Özdenören s Stories: Quest, Regret, Repentance. The second chapter explains the emotioanl states of characters before and after their entering into a dervish lodge under the title of Islamic Mysticism as The Experienced State in Rasim Özdenören s Stories. The third chapter evaulates the mystical concepts in the stories under the title of The Mystical Terminology in Rasim Özdenören s Stories. As a result, the heroes of Özdenören choose to dedicate themselves to a religious cult in order to escape from depression and deadlock of modern times. In this point, it is seen that Rasim Özdenören has fed from Islamic mysticism as a source. iv

4 İÇİNDEKİLER ÖZET... iii ABSTRACT... iv ÖNSÖZ... v KISALTMALAR... x GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM RASİM ÖZDENÖREN İN HİKÂYELERİNDE TASAVVUFA YÖNELİŞ: ARAYIŞ, PİŞMANLIK, TÖVBE ARAYIŞ PİŞMANLIK TÖVBE İKİNCİ BÖLÜM RASİM ÖZDENÖREN İN HİKÂYELERİNDE YAŞANAN HAL OLARAK TASAVVUF: DERGÂHIN KAPISINDA DERGÂHA GİRMEDEN: DERGÂHA GİRDİKTEN SONRA: ÜÇÜNCÜ BÖLÜM RASİM ÖZDENÖREN İN HİKÂYELERİNDE TASAVVUF TERMİNOLOJİSİ TASAVVUFÎ UNSURLAR Adem Ağlamak/Ağlama Aramak Ateş Beka Biat Cezbe Davet vii

5 Deniz Dua Fena Halvet Himmet İşaret Kalp Kesret Kıble Kurban Nefs/Nefis Nur Öpmek Rabıta Remz Rind Secde Sohbet Teslimiyet Tövbe/Tevbe Vird Zikir TASAVVUFÎ KİŞİLER Derviş Efendi Mürit Mürşit Pir Sofu Şeyh Zat viii

6 3.3. TASAVVUFÎ EŞYALAR VE MEKANLAR Takke Tekke Tespih Türbe SONUÇ KAYNAKÇA ix

7 KAYNAKÇA Arpaguş, Safi Aydın, Mehmet S. Bozkurt, Nebi Bozkurt, Nebi Bulut, Ayhan Cebecioğlu, Ethem: Cilacı, Osman Ceylan, Ömür Pîr, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.34, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, İnsân-ı Kâmil, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.22, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Sarık, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.36, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Tesbih, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.40, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Rasim Özdenören Hakkında Bir Monografi Çalışması, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2013 Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Otto, Ankara Da vet, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.9, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Böyle Buyurdu Sûfî, Kapı Yayınları, İstanbul,

8 Ceylan, Ömür Çağrıcı, Mustafa Dalgın, Nihat Deliklitaş, Didem Tasavvufi Şiir Şerhleri, Kapı Yayınları, İstanbul, 2007 İhsan, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.21, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 2000 Secde, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.36, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Rasim Özdenören'de insan, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2008 Demir, Osman Demirci, Mehmet Zât, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.44, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Himmet, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.18, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Demirli, Ekram Dursun, Ali; Karataş, Turan Eryarsoy, M. Nezir Vahdet-i Vücûd, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.42, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Medeniyetin Burçları: Rasim Özdenören Kitabı, Kayseri 2011 Gül Yetiştiren Adam Rasim Özdenören, İlke Yayıncılık, İstanbul

9 Haksal, Ali Haydar: Rasim Özdenören Ruh Denizinden Öyküler, İnsan Yayınları, İstanbul Hücvirî Keşfu l Mahcûb Hakikat Bilgisi, Dergâh Yayınları, İstanbul İz, Mahir: Tasavvuf, Kitabevi, İstanbul Kahraman, Alim Kara, Mustafa Kara, Mustafa Kara, Mustafa Kara, Mustafa Kelâbâzi: Kılıç, Mahmut Erol Köprülü, Orhan F. Işıyan Kelimeler Rasim Özdenören, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2007 Fenâ, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.12, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Evrâd, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.11, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Tekke, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.40, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 1985 Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta arruf, Dergâh Yayıncılık, İstanbul Sûfî ve Şiir, İnsan Yayınları, İstanbul 2012 Efendi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.10, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara,

10 Kuşeyrî, Abdulkerim: Kutluer, İlhan Ocak, Ahmet Yaşar: Öngören, Reşat Öngören, Reşat Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi, Dergâh Yayınları, İstanbul Mistisizm, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.30, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara Şeyh, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.39, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Tasavvuf, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Türkiye Diyanet Vakfı, C.35, Ankara Acemi Yolcu, İz Yayıncılık, İstanbul Ansızın Yola Çıkmak, İz Yayıncılık, İstanbul 2015 Çarpılmışlar, İz Yayıncılık, İstanbul Çok Sesli Bir Ölüm, İz Yayıncılık, İstanbul Çözülme, İz Yayıncılık, İstanbul Denize Açılan Kapı, İz Yayıncılık, İstanbul

11 Düşünsel Duruş, İz Yayıncılık, İstanbul Eşikte Duran İnsan, İz Yayıncılık, İstanbul Gül Yetiştiren Adam, İz Yayıncılık, İstanbul Hastalar ve Işıklar, İz Yayıncılık, İstanbul Hışırtı, İz Yayıncılık, İstanbul İmkânsız Öyküler, İz Yayıncılık, İstanbul Kent İlişkileri, İz Yayıncılık, İstanbul Köpekçe Düşünceler, İz Yayıncılık, İstanbul Kuyu, İz Yayıncılık, İstanbul Red Yazıları, İz Yayıncılık, İstanbul Toz, İz Yayıncılık, İstanbul Özdenören, Alaeddin: Unutulmuşluklar, İz Yayıncılık, İstanbul Uyumsuzlar, İz Yayıncılık, İstanbul Yazı, İmge ve Gerçeklik, İz Yayıncılık, İstanbul

12 Yüzler, İz Yayıncılık, İstanbul Özel, Ahmet Özköse, Kadir Sağlık, Şaban Tanyu, Hikmet Tatçı, Mustafa Tatçı, Mustafa Topaloğlu, Bekir Tosun, Necip: İşârî Tefsir, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.25, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Tasavvuf El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara, 2012 Rasim Özdenören Eserlerinin Tematik İncelemesi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 1992 Ateş, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.4, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Edebiyattan İçeri, Akçağ Yayınları, Ankara 1997 İşitin Ey Yârenler-Yunus Emre Yorumları, Kapı Yayınları, İstanbul 2012 Tevbe, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.41, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Türk Öykücülüğünde Rasim Özdenören, İz Yayıncılık, İstanbul Tosun, Necip Râbıta, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.34, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara,

13 Türer, Osman Bâyezît- Bistâmî, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.6, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Ağlama, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.1, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Bâyezît- Bistâmî, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.5, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Dua, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.9, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Halvet, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.15, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, İşârî Tefsir, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.23, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Kalb, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.24, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Mürid, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.32, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Nûr, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.33, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara,

14 : Sohbet, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.37, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Takvâ, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.39, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, Ankara Yavuz, Yusuf Şevki Yılmaz, Hasan Kamil: Yılmaz, Hasan Kamil Adem, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.1, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neşriyat, İstanbul Cezbe, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.7, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara,