ÇUKUROVA ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

Transkript

1 E-ISSN: Araştırma Makalesi/Research Article DOI Number: Ünal, Ç. (2018). Türkiye sanayisinde Osmanlı Devleti nin etkileri. Çukurova Araştırmaları Dergisi, 4(1), , s TÜRKİYE SANAYİSİNDE OSMANLI DEVLETİ NİN ETKİLERİ Çiğdem ÜNAL 1 Öz Modern sanayi devriminden önce ileri ve etkili üretim tekniklerine sahip olan Osmanlı İmparatorluğu, devrimle ortaya çıkan yeni gelişmeleri takip edebilmek için büyük çaba harcamış yeni politikalar oluşturmuşlardır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde sanayileşme sürecini, benimsenen ve uygulanan politikalar açısından üç evrede ele almak mümkündür. Kuruluşundan Tanzimat Dönemine kadar olan evrede sanayi faaliyetleri küçük el zanaatları ve gedik usulüne dayalı bir şekilde yapılanmıştır. Avrupa da sanayi devriminin hızla geliştiği ve Tanzimat Dönemini kapsayan ikinci evre; küçük el sanatlarına dayalı, geçimlik küçük ölçekli sanayiden, fabrikalı seri üretime geçiş ve aynı zamanda bilimsel tespitlerin ve öz eleştirinin yapıldığı bir dönemdir. Tanzimat dönemi sonrasını kapsayan üçüncü evrede ise; sanayi reformlarının devam ettirilmeye çalışıldığı, fabrika sayılarında kısmen artışlar olduğu ve yeni kanun tasarılarının hazırlandığı görülür. İmparatorluk döneminde sanayinin gelişim alanları, genellikle İstanbul ve yakın çevresi ile kıyı Ege bölgeleridir. Günümüz Türkiye sinde sanayinin yoğunluk kazandığı alanların yine İstanbul ve çevresi, güney Marmara ve Ege bölgesi olduğu görülmektedir. Osmanlı döneminde ilk sıralarda dokuma ve askeri teçhizata yönelik sanayi ürünleri ön plandadır. Bugün de özellikle dokuma, deri, hazır giyim sanayisi Türkiye nin önemli sanayi sektörlerinin başında gelmektedir. Sanayileşmenin önemli olduğu yerleşmeler, buralarda üretilen sanayi ürünleri ve hatta sanayileşme politikalarının; günümüz Türkiye sinin sanayi yapısının şekillenmesinde büyük etkileri olduğu açıkça görülmektedir. Anahtar kelimeler: Osmanlı sanayi ürünleri, sanayileşme politikaları, günümüze yansımaları THE EFFECTS OF THE OTTOMAN STATE ON TURKEY INDUSTRY Abstract Ottoman Empire which had advanced and effective production technics before Modern Industry Revolution, had made an great effort in order to follow new developments that emerged with the 1Prof. Dr., İzmir Katip Çelebi Üniversitesi, Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi, Coğrafya Bölümü, cigdem.unal@ikc.edu.tr Article Info/ Makale Bilgisi Received/Geliş: Accepted/Kabul:

2 TÜRKİYE SANAYİSİNDE OSMANLI DEVLETİ NİN ETKİLERİ 87 revolution and made new policies for it. It is possible to approach the industrialization process of Ottoman Empire in three phases. The phase from the establishment of the empire to the Tanzimat Reform Period, industry activities were organized based upon monopoly of trade right and small handcrafts. The second phase includes the fast moving Industry Reform in Europe and Tanzimat Reform Period; included transition of subsistence small scale industry small handcrafts to factory mass production and at the same time scientific facts and self-criticism. The third phase includes post- Tanzimat Reform Period which is seen that there were attempts to continue the industry reforms, partially increasement of factories and new government bills. The areas of industry development in Empire Period were generally Istanbul and its immediate vicinities and Aegean region. At the present time, the areas where the industrialization are dense, are also Istanbul and its immediate vicinities, South Marmara and Aegean Region. In the beginning, industrial products for weaving and accoutrements were in forefront in the Ottoman Empire. At the present time especially weaving, leather and ready-made clothing are one of the leading industry segments of Turkey. It is clearly seen that the settlements which is important for industrialization, products made in these factories and also the industry policies has strong impact on shaping today s Turkey s industry structure. Keywords: Ottoman industrial products, industrialization policies, present reflections GİRİŞ Sanayi; hammadde ya da yarı işlenmiş maddelerin işlenerek mamul madde meydana getirmek için yapılan faaliyetler ve kullanılan araçlar olarak tanımlanabilir. Sanayi faaliyetleri üretim sektörlerindeki esas gelişmeler, bu sektörde, üretiminin hâkim olduğu yöntem ve tekniklerdeki önemli birtakım değişiklikler yapma süreci olarak adlandırabileceğimiz; sanayi devrimi sonrasında olmuştur. Bir başka ifadeyle sanayi devrimi, üretimin insan gücü ve emeği yerine büyük ölçüde makinelerle yapıldığı, karmaşık bir üretim teknik ve yöntemleri sistemi anlamına gelmektedir. Toplumsal, ekonomik, siyasal ve kültürel bir süreç olan sanayileşme ise, ülkelerin kalkınmasında önemli bir itici güçtür. Sanayileşen toplumlar, sadece ülkelerinin ekonomik yapısını değil; toplumsal ve siyasi yapısını da değiştirebilmektedirler. Dolayısıyla toplumların en temel ekonomik faaliyetlerinden olan biri olan sanayi, aynı zamanda kalkınma ve küreselleşmenin yapı taşlarından birisini oluşturmaktadır. Yeni bir toplum ve yeni bir coğrafi görünüm yaratan ve on sekizinci yüzyılda İngiltere de başlayan sanayi devriminin özellikle bu ülkelerde ortaya çıkardığı değişim ve dönüşüm, dört süreç içerisinde ele alınabilir: Birinci süreç; doğum oranlarındaki artış ve ölüm oranlarındaki azalmayla sağlanan nüfus büyüklüğü, ikinci süreç; daha büyük nüfus kitlelerini destekleyecek üretim artışını sağlayan teknolojik gelişme, üçüncü süreç; yeni kaynak-kullanım, iletişim ve artan şehirleşme kalıplarının getirdiği toplumun yeni bir mekânsal düzene girmesi ve dördüncü süreç ise; yeni bir şehirsel çevre olarak sanayi şehirlerinin ortaya çıkması 2 olarak ifade edilir yılları arasında gerçekleşen keşifler çağında, keşif gezileri dünya ölçeğinde ticari faaliyetlerin başlamasına neden olmuş, dünyanın her tarafı erişilebilir hale gelmiş, en önemlisi keşfedilen kıta ve bölgelerde bulunan önemli hammaddelerin Avrupa kıtasına aktarılmasıyla; Avrupa nın ekonomik, ticari, bilimsel ve teknolojik yapısında önemli gelişmeler ortaya çıkmıştır. Modern Sanayi Devrimi ne kadar etkin ve ileri sayılabilecek üretim tekniklerine sahip olan Osmanlı İmparatorluğunun 17. yüzyılda endüstrisinin gelişmesini ve Batı' da başlayan teknik gelişmeleri geçmişte olduğu kadar yakından takip edememesini kısmen, iki sebebe bağlamak mümkündür. Bunlardan birincisi Avrupa devletlerinde merkezî idarenin hâkimiyetini 2Erol Tümertekin, Nazmiye Özgüç, Ekonomik Coğrafya (Kalkınma ve Küreselleşme). Çantay Kitabevi İstanbul 2005, s.411

3 88 ÇİĞDEM ÜNAL sağlamlaştırmak üzere bilgi akışının kısıtlanmasının Osmanlı İmparatorluğunda merkezî idarenin çökmesiyle aynı zamana rastlaması. İkincisi ise Osmanlı endüstrisi için gerekli olan temel madde girdilerinin tabiat şartları ve Avrupa'da uygulanmaya başlayan merkantilist politikalar neticesinde azalması özellikle 1680'lerden itibaren gelişmeyi yavaşlatması hatta engellemesi yüzyılda Avrupa sanayi devriminin etkilerinin ciddi boyutlarda görülmeye başlaması, Osmanlı İmparatorluğu nun çöküşüne de etki etmiştir. Zira Doğu ülkelerine satılan Avrupa malları; geleneksel Osmanlı imalatını bertaraf etmiş, el emeği ile çalışanların birçoğu işsiz kalmış, Osmanlının dâhili vergi kaynaklarını azaltmış ve Osmanlı maliyesinin Avrupa kontrolüne girmesine neden olmuştur 4. Bu araştırmada, Türkiye sanayisinde Osmanlı sanayisinin etkileri ana hatlarıyla ortaya konulacaktır. Bu amaçla 18. yüzyıla kadar Batılı ülkelerle kıyaslandığında ileri üretim tekniklerine sahip iken; İngiltere de başlayan ve tüm Avrupa ya yayılan Sanayi Devrimi ne ayak uyduramayan Osmanlı İmparatorluğunun, sanayi özellikleri ele alınacaktır. Türkiye sanayisindeki etkileri ise; sanayi ürünleri, sanayileşme alanları ve sanayileşme politikaları açısından değerlendirilecektir. SANAYİ ÜRÜNLERİ VE GÜNÜMÜZE YANSIMALARI Osmanlı İmparatorluğunda, kuruluşundan yaklaşık 1550 li yıllara kadar asıl üretim aracı, toprak sistemi olmuştur. Coğrafi koşullar; tarımsal üretim üzerinde hep etkisini göstermiş, bunun sonucunda üretim sistemi ve üretim ilişkileri şekillenmiştir. Oldukça geniş bir alana yayılan imparatorlukta, toprak ve iklim özellikleri bakımından da farklı alanlar çoğunlukta olup Balkanlar ve Çukurova da verimli tarım alanlarına karşılık Irak ve Suriye deki çöller bu çeşitlilikten sadece birkaçını oluşturmaktaydı. Ancak sadece coğrafi koşullar, imparatorluğun üretim sistemini ortaya çıkarmıyordu. Osmanlının hâkimiyeti altında bulunan bu topraklardaki yerleşim düzeni ve toprakların işleme biçimleri sanayi ürünlerinin türlerine ve üretim biçimlerine de etki etmekteydi. Bu tarihlerde var olan ülkelerin tamamında olduğu gibi Osmanlı imparatorluğunun ekonomisinin temelleri de tarıma dayalı idi, ancak en güçlü olduğu dönemlerde, Avrupa da başlayan büyük sanayi devrimine ayak uyduramayan sanayi sektörü, tarımsal faaliyetlerin gerisinde ikinci planda kalmıştır. İmparatorluk var olduğu sürece üretilen veya önem verilen sanayi ürünleri içerisinde ilk sırada genellikle dokuma ve askeri teçhizata yönelik üretimin ön planda yer aldığı dikkat çekicidir. İstanbul un fethinden sonra kurulan ilk büyük tesisler, Tersane-i Amire (Haliç) ve 1460 Tophane-i Amire dir (Tophane). Tophane ve Tersane-i Amire, Osmanlının ilk büyük sanayi atılımları sonucunda oluşturulan en büyük sanayi kuruluşlarındandır. Zira Fatih Sultan Mehmet devrinde sırf orduya hizmet vermek amacıyla kurulan tophane ve tersane; bundan sonraki yıllarda farklı padişahların yaptıkları yeniliklerle birer büyük sanayi işletmesi haline dönüşmüşlerdir. Özellikle Tersanede görülen esaslı değişiklikler ancak 18. yy. içinde, Türk donanmasının yapısındaki değişim sonucunda olmuştur. Fransa ve İsveç ten getirtilen gemi inşaat mühendisleriyle III. Selim ( ) devrinde başlayan sanayileşme reformlarına ön basamak oluşturmuş ve dönemin modern fabrikalarının ortaya çıkmasına öncülük etmiştir 5. Bu yatırımlarla İmparatorluk İstanbul da ilk sanayi hamlesini başlatmış olsa da ülkenin birçok şehir ve kasabasında genellikle el tezgâhları ve küçük işletmeler şeklindeki tesislerde pamuklu/ kadife ve ipekli dokuma, çuhacılık, aba ve kıl dokumacılığı, halı dokumacılığı, bakırcılık, ayakkabı, üretimi yaygın bir şekilde yapılmaktaydı. 3Rhoads Murphey, Osmanlıların Batı Teknolojilerini Benimsemedeki Tutumları: Efrenci Teknisyenlerinin Sivil ve Askeri Uygulamadaki Rolü, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler, Yayına hazırlayan; Ekmelettin İhsanoğlu, İstanbul Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayınları No;3692, İstanbul 1992, s Edvoard C. Clark, Osmanlı Sanayi Devrimi Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler, Yayına hazırlayan; Ekmelettin İhsanoğlu, İstanbul Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayınları No;3692, İstanbul 1992, s.37. 5Wolfgang Mütter Wiener, Yüzyılları Arasında İstanbul'da İmalathane ve Fabrikalar, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler, Yayına hazırlayan; Ekmelettin İhsanoğlu, İstanbul Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayınları No;3692, İstanbul 1992, s

4 TÜRKİYE SANAYİSİNDE OSMANLI DEVLETİ NİN ETKİLERİ 89 Görüldüğü üzere sanayi öncesi ekonomilerin çoğunda olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğunda da tekstil üretimi en önde gelen sektörlerin başında gelmekteydi. Osmanlının tekstil ürünleri arasında en önemlisi şüphesiz ki ipekli dokumalardı, özellikle Bursa ve Bilecik te ipekli kumaş, Bolu ve Çağa da pamuk ipliği ve Ege Bölgesinde çok sayıda pamuklu kumaş dokuyan imalâthaneler vardı. Ayrıca Uşak, Selendi, Kula ve Gördes teki halı imalât merkezlerinde, sadece saray ve büyük camiler için değil, varlıklı özel alıcılar için de halı ve kilim üretilmekteydi. Yine Kastamonu da bakır işlemeciliği, Selanik ve yakın çevresinde yünlü dokumacılar, İstanbul da demir eşya ve deri imalâthaneleri Osmanlı İmparatorluğunun 17.yüzyılda ön plana çıkan sanayilerini oluşturmaktaydı 6. O dönemlerde temelleri atılan bu sanayi dallarının günümüzde aynı alanlarda yayılış gösterdiği; dokuma giyim ve deri sanayini kapsayan işletmelerin %80 den fazlasının Marmara ve Ege Bölgelerinde yer alarak yukarıda bahsedilen bu yerleşmelerde halen önemlerini koruduğu görülmektedir verilerine göre Türkiye de faaliyet gösteren (20+ çalışanlı) tekstil-giyim ve deri sektörüne ait işletmelerin sayısı 7148 adet olup, bunların imalat sektöründeki işletmeler içerisindeki payları yaklaşık %29,5, istihdamdaki payları ise %19,7 civarındadır 8. Osmanlı imparatorluğunda özellikle 1880 lerin başında yeni kurulan fabrikaların önemli bir bölümünün halkın temel ihtiyaçlarına yönelik üretim yaptıkları görülür. Selanik te kurulan içki, sabun, çini, tuğla, çivi ve sigara fabrikaları, Edirne de pamuk ipliği, Karamürsel de dokuma fabrikası, Trabzon da sabun fabrikaları, Adana ve Tarsus taki pamuk ipliği bükme ve dokuma fabrikaları bu fabrikaların bir bölümünü oluşturmaktaydı. Yapılan araştırmalarda ortaya çıkan rakamlar arasında birtakım farklılıklar olsa da, İmparatorluk sınırları içerisinde 1880 den önce elli altı, yılları arasında elli bir, 1901 ile 1915 arasında 107 fabrikanın kurulduğu tespit edilmiştir yılında İstanbul Feshane sine yeni bir yün dokuma imalathanesinin kurulması, Darphane de buharlı baskı makinaları üretiminin artması, İstanbul'un kuzeyinde Beşiktaş'ta 1844'te kurulan yeni bir demir döküm fabrikası ve aynı yıllarda Balıkesir'de bulunan kaba yün kumaşları fabrikası, İzmit'te (1844) kâğıt fabrikası, 1840 başlarında Bulgaristan'da Samako'daki gülle dökme fabrikalarının geliştirilmesi hususunda alınan tedbirler; İmparatorlukta hangi sanayi ürünlerine önem verildiğini ortaya koyan göstergelerdir. Osmanlı, kâğıt üretimine ayrı bir önem vermiş ve bu sanayinin temelleri 1453'te elle imalat yapan ilk kâğıt fabrikasının İstanbul Kâğıthane de açılmasıyla atılmıştır. İlk Türk matbaası ise yılında İbrahim Müteferrika nın İstanbul daki çalışmalarıyla başlamıştır yılında yine İbrahim Müteferrika öncülüğünde Yalova da ilk Türk kâğıt fabrikası kurulmuştur. Avrupa da kâğıt üretiminin seriliğini ve sürekliliğini sağlayan makine 1803 te icat edilmesine rağmen kullanımı ve yaygınlaşması 1820 leri bulmuş olup ülkemize 1840 lardan sonra gelmiştir. Ancak bu dönemde açılan imalathaneler, o tarihlerde uygulanan kapitülasyonlar ve yabancılara tanınan imtiyazlar sonucu yabancı kuruluşlarla rekabet edememiş ve kısa süre içinde kapanmıştır 10. İlk kâğıt fabrikasının 1744 yılında Yalova da kurulmasına rağmen, en uzun ömürlü fabrika Beykoz Kâğıt Fabrikasıdır. 1804'te hizmete açılan bu kâğıt fabrikasında İngiliz kâğıtları kalitesinde kâğıt üretimi yapılmıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra Planlı Kalkınma döneminde ilk kurulan sanayi dallarından birisi yine kâğıt olmuştur. İlk kâğıt fabrikası için seçilen il İzmit olmasına rağmen, Türkiye de kâğıt ve ürünleri ile basım sanayisi işletme bazında ele alındığında İstanbul un ilk sırada yer aldığı görülür. İstanbul, Başkentlik unvanını 6Faroqhi, Suraiya., Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi. Editör; Halil İnalcık-Donald Quatqert, Eren Yayıncılık, İstanbul, 2000, s Çiğdem Ünal, Türkiye de Sanayi, Tarihi Gelişimi ve Bugünkü Yapısı. Atatürk Üniversitesi Yayınları, No;985, Araştırma Serisi No;52, Erzurum 2010, s TÜSİAD, İmalat Sanayi Sektörü Rekabet Göstergeleri Raporu. Yayın No: TÜSİAD-T/ / Ünal, age., s Hülya Yorulmaz. Doğu Marmara Bölgesi Kâğıt Sanayi Sektör Raporu, Doğu Marmara Kalkınma Ajansı, Bölge Yayınları Serisi, Ocak 2014, s.21.

5 90 ÇİĞDEM ÜNAL kaybetmesine rağmen; günümüzde bu özelliğini kaybetmemiş ve önemini korumaya devam etmiştir. İstanbul ve İzmit dışında Yalova da, bu sektörün Türkiye de halen en önemli üretim alanları olarak ilk sıralarda yer almaktadırlar. Kâğıt ve kâğıt ürünlerine ait işyerleri sayısı yaklaşık 481 olup, sektörün imalat sanayi içerindeki payı %1,9 olarak tespit edilmiştir 11. Osmanlı nın hem askeri teçhizata önem vermesi hem de önemli bir gelir kaynağı olması nedeniyle madencilik sanayisi de hep önemli olmuştur. On dokuzuncu yüzyılda madencilik, zamanla sayısı büyüklü küçüklü 100 e yaklaşan maden ocaklarıyla belli başlı bir sektör haline gelmiştir. Osmanlı Devleti nde işletilmekte olan başlıca maden yataklarını şöyle sıralayabiliriz: Bakır: Kastamonu Küre, Ergani, Gümüşhane, Keban, Espiye, Bilecik, Sidrekapsa, Novaberde, Gümüşhacıköy; Demir: Bilecik, Kığı, Samakov, Rudnik; Altın: Keban, Ergani; Sap: Kütahya, Şarki Karahisar; Kurşun: Niğde Bereketli ve Keban. Osmanlı Devleti madencilik alnında kalayın dışında kendi ihtiyacını karşılayacak durumdaydı 12. İşletilen bu yataklarla birlikte İmparatorluğun Türkiye Cumhuriyeti içerisinde yer alan 328 bölgesinde maden varlığı tespiti yapılmış olup, gümüş bakır, simli kurşun, zımpara, altın, manganez sayıca en fazla olanları oluşturmaktaydı 13. Bağdat'ta senelerinde yeni bir barut fabrikası ve Tokat'ta bakır eritme makinaları ile fırın tedariki için büyük harcamalar yapılmıştır 14. Ergani de çıkarılan bakır madeni Tokat kalhanesine taşınmakta ve burada işlendikten sonra Samsun limanından İstanbul a götürülmekteydi. Diğer yandan özellikle XVIII. yüzyılda Gümüşhane Milas bölgesinde çıkarılan bakır madeni de Tokat kalhanesine getirilmekteydi. XVIII. yüzyılın sonundan itibaren Tokat ta bakırcılık belli başlı bir sektör haline gelmiştir. Ergani madeninden saf olarak getirilip Tokat ta işlenen bakıra Tokat Bakırı denilmeye başlanmıştır. Tokat bölgesinde bakırın devlet nazarında büyük bir önem arz etmeye başlaması, 1790 yılında Tokat dışında tüm bölgelerde kalhanelerin yıktırılmış olduğundan anlaşılmaktadır 15. Tüm gelişmeleri yakından takip eden ve modernleşme çabası içerisine giren Osmanlı Devleti de XIX. yüzyılda zengin maden havzalarını askeri ve sivil sanayide kullanmaya başlamasına rağmen; madenlerin çıkarılmasında ve taşınmasında modern teknikleri yeteri kadar kullanamamıştır. Bu durumun günümüze de yansıdığını, yatırım teşvik belgeleri ile sağlanan istihdam açısından da madencilik sektörünün genellikle diğer sektörlerin gerisinde yer aldığı görülmektedir 16. Günümüzde madencilik sektörünün toplam ihracattaki payı yaklaşık %3 civarındadır. Türkiye, belli zenginlik ve kalitede olan maden kaynaklarını ihraç ederken; sanayisinin gerek duyduğu ve yurt içi kaynaklardan yeterli miktar ve /veya kalitede üretemediği madenleri de ithal etmektedir. Türkiye nin ihraç ettiği başlıca madenler mermer ve doğal taşlar, Bor konsantreleri ve ürünleri, krom, Na-Feldispat, manyezit, bakır, çinko, alçı, barit, pomzadır. İthal edilen başlıca madenler ise; kömür, demir, mermer ve doğal taşlar, fosfatlar, bakır, manyezit, feldispat, krom, kükürt, silis kumu, grafittir 17 Osmanlı döneminde gıda sanayisi özellikle un değirmenleri ile zeytinyağı imal eden küçük işletmelerde sınırlı kalmış büyük fabrikalara ve ürün çeşitliliğine dönüşememiştir. Ege Bölgesinde önemli olan zeytinyağı üretimi günümüzde de aynı şekilde önemini korumuştur, ancak zeytin üretim alanlarının Marmara ve Akdeniz bölgesinde genişlemesiyle zeytinyağı üretimi de artmış; Osmanlının temellerini attığı bu sanayi dalı ve ürünleriyle Türkiye dünyada söz sahibi ülkelerden biri haline gelmiştir. Türkiye, bulunduğu coğrafi konum ve sahip olduğu Akdeniz iklimi özellikleriyle, İtalya, İspanya, Yunanistan ve Tunus gibi diğer Akdeniz ülkeleriyle 11 TÜSİAD, İmalat Sanayi Sektörü Rekabet Göstergeleri Raporu. Yayın No: TÜSİAD-T/ / Abdullah Özdağ, Osmanlı Bakır İşletmeciliğinde Tokat Kalhanesi ( ), Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/7 Summer 2014, Ankara, p Mehmet Bayartan. XIX. Yüzyılda Osmanlı Madenlerinin Coğrafi Dağılışı, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Cilt;10, Sayı;1, 2008, s Clark, age., s Özdağ, age., Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı Madencilik Sektörü Raporu, 2012, s.6 17 Yetim, A.,2012. Türkiye de Madencilik Sektörü. AR-GE Bülteni 2012 Eylül, S.50.

6 TÜRKİYE SANAYİSİNDE OSMANLI DEVLETİ NİN ETKİLERİ 91 birlikte dünyanın önde gelen zeytin ve zeytinyağı üreticilerindendir (Ekonomi Bakanlığı, 2013;4) yılı itibarıyla toplam tarım alanlarımızın %3,45 i zeytinliklerden oluşmakta ve yaklaşık 320 bin zeytinci aile işletmesi bulunmaktadır. Ayrıca Dünyanın sayılı sabun üreticileri arasında olan Türkiye nin, bu sanayide söz sahibi olmasının arka planında yine sabun üretiminde temelin eskilere dayanması gelmektedir. Osmanlı Devleti'nde önemli sanayi ve ticari ürün olarak yer alan sabun, ilk yıllarda sabunhane adı verilen küçük imalathanelerde üretilirken, 19. Yüzyılda fabrikalarda üretim yapmaya başlamıştır sanayi sayımlarında İstanbul da iki adet sabun fabrikasının faaliyette olduğu görülür. Tarihinin Osmanlıya dayandığı sabun /deterjan sanayi, günümüzde kimya sanayinde önemini koruyarak geliştiği ve sürekli ilerleme kaydettiği görülmektedir. Temizlik malzemeleri, deterjan. gibi çok geniş bir ürün yelpazesiyle gelişen sektörünün günümüzde yaklaşık 1 milyondan fazla çalışanı vardır yy. nın ikinci yarısına gelindiğinde başta İstanbul ve İzmir olmak üzere, devlet ve özel girişimciler tarafından farklı üretim kollarını kapsayan çok sayıda fabrika kurulmuştu. Devlet tarafından kurulan fabrikaların daha çok demir, dokuma, kâğıt ürünlerinin; özel girişimciler tarafından kurulan fabrikalarda ise sabun, cam, fayans, tutkal, tuğla gibi daha fazla kâr getiren ürünlerin ön planda olduğu görülmektedir 19. Yukarıda bahsedilen bu sanayi ürünleri dışında; denizcilik ve donanmaya ilişkin her türlü faaliyetin yürütüldüğü tersaneler de, İmparatorluk döneminde en çok gelişen ve önem verilen işletmelerdir. Gelibolu tersanesi Osmanlı nın 1390 yılında kurduğu ilk ve en düzenli tersanedir. Daha sonra yapılanlarla sayısı sekseni geçen bu tersaneler arasında, İzmit, Karamürsel, İstanbul, Sinop, Birecik, Samsun tersaneleri yer almaktadır. Kadırga ve gemi yapımı 15.yüzyıldan sonra daha çok gelişmiş ve İstanbul un önemli imalathaneleri arasında önemli bir yere gelmişti. Dolayısıyla gemi sanayinin kuruluş amacı askeri nedenlerle olmuş ve Cumhuriyet dönemine kadar bu amaca hizmet etmiştir. Çekdiri türünden gemilerle başlayan gemi yapımı, 17. yüzyıldan itibaren kalyon yapımına dönmüş ve 19. yüzyılda buharlı gemiler yapılmaya başlanmıştır 20. I. Dünya savaşı sonrasında Türkiye deki tersanelerin neredeyse tamamı tahrip edilmişti. Bu tersanelerden bazılarının tekrar onarılması ve Gölcük Tersanesinin kurulmasıyla; bu sanayi alanında çeşitli yatırımlar yapılmış ve daha sonra yapılacak Beş Yıllık Kalkınma Planlarında bu sektörle ilgili yatırımlara da yer verilmiştir. Yine Osmanlı döneminde temelleri atılan ve 600 yılılk bir geçmişe sahip olan bu sanayi alanında; günümüzde gemi yapımı ve onarımı, yat inşaası, gemi yan sanayi ürünleri gibi alanlarda üretim giderek artmaktadır. Bugün, Türkiye de 87 adet faal tersane bulunmaktadır. Bunlardan 84 tanesi özel sektöre, 3 tanesi de Türk Silahlı Kuvvetlerine aittir. Sektör; yatlardan mega yatlara, yelkenlilerden balıkçı teknelerine, kimyasal tankerlerden kuru yük gemilerine kadar çok geniş ürün yelpazesine sahiptir. Ayrıca, gemi bakım ve onarım hizmeti de sektörün önemli gelir kaynaklarındandır. Bugün bu tersaneler Tuzla, Marmara, Karadeniz ve Akdeniz kıyı bölgelerine dağılmış durumdadır 21. SANAYİ BÖLGELERİ VE GÜNÜMÜZE YANSIMALARI Avrupa, 19. yüzyılda modern sanayide hızlı bir gelişim gösterirken; Osmanlı temel sanayi ürünleri ihtiyaçlarını özellikle Marmara ve Ege Bölgeleri başta olmak üzere, ülkenin belirli bölgelerine de yayılan ev ve atölye imalatı ile karşılıyordu. Ancak bu yıllarda Avrupa sanayinde devam eden hızlı ve düzenli gelişmelere ayak uydurmakta zorlanmaya başlamış, sanayi özellikle çok önemli bir gelir kaynağı olan dokuma sanayisi önemini kaybetmeye başlamıştır. Ülkede 18tüik.gov.tr 19 Cezmi Sevgi, Sanayileşme Sürecinde Türkiye ve Sanayi Kuruluşlarının Alansal Dağılımı, Beta yay. No , İstanbul, s Suna Doğaner, İstanbul da Gemi İnşa Sanayi, Türk Coğrafya Dergisi Sayı 28, 1993, İstanbul, s Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı Gemi İnşa Sektörü Raporu, 2014.

7 92 ÇİĞDEM ÜNAL başlayan iktisadi çöküşün önüne geçmek ve yapılan sanayi devrimine ayak uydurabilmek için birtakım yatırımlar yapılması ve önlemler alınması zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Sanayileşmenin önemini anlayan İmparatorluğun, yeni kurulacak sanayilerin yer seçiminde yine Marmara ve Ege Bölgelerine öncelik verdiği görülmektedir. Fethedildiği tarihlerden itibaren Osmanlı nın hep sanayi merkezi olan İstanbul bu özelliğini günümüzde de korumaktadır. Marmara Bölgesindeki sanayi işletmelerinin %70 e yakınının yer aldığı İstanbul sadece Bölgenin değil ülkenin de önemli sanayi işletmelerine sahiptir 22. İstanbul a hep verilen bu öncelik Tanzimat ın ilk yıllarında yapılan sanayileşme atılımda da görülmektedir. Bu yıllarda yapılacak yeni sanayi tesisleri için yine İstanbul merkez olarak kabul edilmiş ve tesislerin; Edirne yolu ile Marmara sahili boyunca bir bölgede ve Yedikule surlarından Küçük Çekmece ye doğru, doğudan batıya uzanan hat boyunca kurulması kararlaştırılmıştır. Belirlenen bu alanda 1842'den itibaren Osmanlı devlet adamları dikkate değer ziraî ve sanayi işletmeleri kurmuş ve bir sanayi parkı tesis etmişlerdir. Avrupa sanayisini İmparatorluğa getirmek için başlatılan sanayileşme programları 1850 lere kadar uygulanmıştır. Zeytinburnu civarındaki imalat merkezinde bir izabe ve makina imalâthanesi, İstanbul un bir diğer sanayi merkezi Zeytinburnu nun batısında Bakırköy civarlarında (bazı yabancılar tarafında Makriköy olarak bilinir), pamuk eğirme, dokuma ve basma fabrikası, bir fırını ve iki ocağı bulunan bir demir imalathanesi, buharla işleyen bir makine atölyesi ve küçük bir tersane faaliyete geçirilmiştir. Küçük Çekmece ve Yedikule de bulunan Tuzla işletmeleri de oluşturulan bu sanayi kompleksi içinde yer almaktaydı. Yine bu dönemde İzmit (yün dokuma) ve Hereke (pamuk ipliği) 23 özellikle dokuma sanayisi için seçilen yerleşmelerden ikisini oluşturmaktadır yılında askerî üniforma yapımında kullanılmak üzere, faaliyete geçen yün dokuma imalathanesi ve Boğaz sahilinde Hünkâr iskelesinde açılan kâğıt fabrikası, Eyüp civarında 1827'de bir iplik eğirme fabrikası, 1830 başlarında da Beykoz'daki deri tabakhanesi ve ayakkabı imalathaneleri İstanbul un büyük sanayi kuruluşları olarak önem kazanmaya başlamışlardır. Hünkâr iskelesindeki kâğıt fabrikası aynı sene elbise imalâthanesine dönüştürülmüş, 1835'te el imalatı olan yeni feslerin yapımı için Feshâne kurulmuş, 1836'da Balkan dağlarının güneyinde İslimiye'de bir yün ipliği ve kumaş fabrikası işletmeye açılmıştır. Aynı devrede Tophane civarında yeni bir bıçkıhane ve bakır levha imalathanesi açılmış ve 1830'larda da hayvan gücüyle çalışan Tophane top döküm fabrikası ile Dolmabahçe tüfek imalathaneleri buharla işler duruma getirilmiştir 24. Sanayi işletmelerini oluştururken şehir seçiminde hep öncelikli alanları olan Osmanlı Devleti; sanayi işletmelerinin şehir içlerinde ki yer seçiminde de çeşitli faktörleri daima dikkate almıştır. Örneğin ülkenin sanayi merkezi olan İstanbul da askeri malzeme üretilen işletmelerin bir bölümü saraya yakın bir bölümü ise Haliç kıyılarında kurulmuştur. Mum imalathanelerinden birinin Anadolu yakasında kurulmasının nedeni, Asya dan getirilen hammaddeye daha yakın olma ve bu yakadaki insanların ihtiyaçlarını daha kolay sağlama amaçlıydı. İstanbul da şehirleşmenin yoğunluk kazanmaya başladığı 17. yüzyılda bazı işletmelerin şehrin dışındaki boş alanlara taşındığı, ancak yine de yer seçiminde bazı faktörlere dikkat edildiği görülmektedir. Örneğin Beykoz daki kağıt fabrikası ve Feshane nin Eyüp e taşınmasının temelinde su kaynaklarına yakın olma isteği vardır. Ancak bütün bu çabalara rağmen sanayi merkezlerinin yine de bazı bölgelerde yoğunlaştığı ve bunun sonucunda çeşitli sorunlarında yaşandığı tespit edilmiştir Ünal, age, s Clark, age.,s Clark, age.,s Mütter Wiener, age.,86-88.

8 TÜRKİYE SANAYİSİNDE OSMANLI DEVLETİ NİN ETKİLERİ yılında İstanbul da faaliyet gösteren sanayi tesisleri sayısının 221 olduğu ve bunun 187 si Avrupa yakasında 33 ü Anadolu yakasında biri de Büyükada da faaliyet gösterdiği görülür. İşletmelerin sektörlere dağılımına bakıldığında; 61 inde ağaç ürünleri, 47 sinde gıda ürünleri, 45 inde maden ürünleri, 19 unda toprak ürünleri, 17 sinde giyim ve dokuma ürünleri, 13 ünde deri ve deri ürünleri, 10 unda kimyevi madde ürünleri ve dokuzunda enerji üretimi yapılmaktadır. İstanbul daki bu tesislerin genel olarak yer seçimlerine bakıldığında; su ve deniz yolu bağlantısı olan yerler, boğazın iki yakası, Marmara ve Haliç kıyıları, tersaneler için stratejik konumu olan Haliç ve İstinye koyları, demiryoluna bağlantısı olan yerler Küçükçekmece, Yedikule, Zeytinburnu ve Bakırköy gibi merkezlerin seçildiği görülür. Hizmet götüreceği çevreye ve binalara olan konumu Dolmabahçe ve Beylerbeyi saraylarına gaz sağlayan gazhaneler, verimli toprakları olan bölgeler, Göksu deresi, Cendere ve Haliç kıyıları olmak üzere çoğunlukla İstanbul un Boğaz, Haliç ve Marmara kıyılarına yayılan bu sanayi tesisleri konumları sebebiyle farklı türde ve amaçta üretim yapmaktaydılar 26. Tablo 1. Savaş Öncesi ve Günümüzde Büyük Sanayinin Ülke İçindeki Dağılımı(%) Yerleşmeler * İstanbul İstanbul 24,2 İzmir Ankara 6,6 Bursa İzmir 6,1 Adana Diğer Kaynak; Eldem, age., s Ünal, age., s tüik gov.tr (Seçilmiş göstergelerle Türkiye) *Veriler İBBS 2. Düzey (26 bölge) olarak yayınlandığı için sadece üç ilin verilerine ulaşılmıştır. Birinci Dünya Savaşından önce 1913 yılında yapılan sanayi anketine göre; Osmanlı topraklarında yer alan büyük sanayi kuruluşlarının % 55 inin İstanbul, %25 inin İzmir, %5 inin Bursa ve %3 ünün Adana illerinde ve kalan %12 sinin ise diğer bölgelerde (Tablo 1) yer aldığı görülür yılında yapılan sayımlarda Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde sayılan sanayi kuruluşlarının sayısı toplam 282 adet olup bunun 155 i İstanbul, 61 i İzmir dedir 28. Kısacası o yıllarda Marmara ve Ege Bölgelerinde yoğunlukta olan sanayi işletmelerinin günümüzde de bu iki bölgede yoğunluk kazandığını ve Türkiye deki imalat sanayi işletmelerinin yaklaşık %70 inin bu bölgelerde yer aldığını görülmektedir. İstanbul ve İzmir dışında yine Osmanlı döneminde bazı sanayi dallarıyla önemli olan ve günümüzde de halen önemini koruyan, Bursa, Balıkesir, İzmit, Edirne, Manisa ve Adana gibi daha birçok ilin sanayileşme tarihi Osmanlı döneminde atılmış ve o yıllarda oluşan yapıları üzerinde şekillenmiştir yılı verilerine göre; sanayi işletmelerinin dağılımı dikkate alındığında çok fazla bir değişikliğe uğramadığı, İstanbul un yine %31.9 ile ilk sırada, İzmir in %9.1 ile ikinci sırada yer aldığı görülür(tablo 1). Bursa genel toplamda oranını artırmışsa da; Ankara 7.6 ile Türkiye genelinde üçüncü sıraya yükselmiş, Kocaeli, Konya, Denizli illeri ise Adana nın önüne geçmiştir 29. Günümüz teknolojisiyle sanayi tesislerinin dağılımında değişiklikler olması gayet normal bir durum olsa da; yine Türkiye nin işletme sayısı açısından Osmanlı döneminde ilk üç sırada yer alan İstanbul, İzmir ve Bursa nın sıralamadaki yerinin değişmediği, bu illerin sanayileşmede avantajlı konum özelliklerini halen korudukları açıkça görülmektedir yılı verilerine göre, 26 Mesut Doğan, Geçmişten Günümüze İstanbul da Sanayileşme Süreci ve Son 10 Yıllık Gelişimi, Marmara Coğrafya Dergisi Sayı:27, s Vedat Eldem, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomisi. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yay. VII. Dizi, Sayı;98, 1994, s T.C Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ottoman Industry 1997; Ünal, age., s.154.

9 94 ÇİĞDEM ÜNAL yine ülkenin sanayi kuruluşlarının önemli bir bölümü yaklaşık %24,2 si İstanbul da yer almaktadır. İstanbul dan sonra en yüksek paya %6,6 ile Ankara ve 6,1 ile İzmir sahiptir. Tablo Yıllarında İstanbul da Faaliyet Gösteren Bazı Sanayi Kuruluşlarının Oranları (%) Sanayi Kuruluşu Gıda Sanayi ,5 Toprak Sanayi ,3 Orman Ürünleri Dokuma Deri Sanayi ,8 Kırtasiye (kağıt) Kimya Sanayi Kaynak: T.C Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ottoman Industry ;tüik.gov.tr, İstanbul ve çevresinde 1913 yılında toplam yüz kırk dört, 1915 yılında ise yüz elli beş sanayi kuruluşu vardır. Kuruluşlar içerisinde en yüksek oranlar gıda (%29.0) ve kırtasiye sanayilerine (%28.3) aittir. İstanbul da 1915 yılında toprak sanayine ait 20, deri sanayine ait 11, ağaç sanayine ait 15, dokuma sanayine ait 15, kimya sanayine ait 5 işletme bulunmaktadır (Tablo 2.). İşçi sayısı ve imalat değeri bakımından da İstanbul ve çevresi Osmanlı Ülkesinin birinci sanayi merkezi durumundadır. Günümüzdeki oranlara bakıldığında; 1915 yılında toplamda birinci sırada olan gıda işletmelerinin payının azaldığı, 2001 yılında %8,4, 2016 yılında ise %6,5 e gerilediği görülmektedir. Gıda işletmeleri dışında payı azalan bir diğer sektörün orman ürünleri ve kâğıt olduğu görülür yılında her iki sektörün toplamdaki payları %38 iken; 2016 yılında bu iki sektörün oranları birlikte verilmiş ve paylarının %10 a gerilediği tespit edilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde oluşan bilgi birikimi üzerinde gelişen dokuma ve deri sanayi üretimi, İstanbul da önemini korumaya devam ettiği görülür yılında ilde bulunan imalat sanayisine ait işletmelerde %16,7 olan oran 2001 yılında 41,6 ya yükselmiştir yılında ülkede yaşanan sıkıntılar sebebiyle sektörün payının %33,8 olduğu görülse de; günümüzde İstanbul sanayisinde önemini artıran en önemli sektör olduğu açıkça ortadadır. İzmir de 1915 sayımında faaliyet gösteren işletmelerin İstanbul da olduğu gibi gıda ve kırtasiye dallarında yoğunluk kazandığı görülmektedir. Kimya sanayinin İzmir de daha fazla geliştiği, İstanbul da bu sektöre ait işletme sayısı 1915 yılında beş adet iken, İzmir de sekiz adet olduğu tespit edilmiştir (Tablo 3.). İzmir de 2014 yılı verilerine göre, sanayi sektörlerinin %17 si gıda, %14 ü giyim-tekstil-deri ürünlerinde, %14 ü makine ve ekipman imalatı, %14 ü fabrikasyon metal, %9 u kauçuk ve plastik, %5 i kimyasal ürünlerin imalatında toplanmıştır( ; ). Görülüyor ki, tüketicinin bu şehirlerde olması, işgücünün varlığı, pazarlamadaki ulaşım kolaylığı gibi Osmanlı İmparatorluğu döneminde var olan bu elverişli faktörlerin günümüzde de geçerliliğini korumaya devam etmesi; sanayi işletmelerinin bu şehirlerde gelişmesini sağlamaya devam ettirmiştir. İşçi sayısı ve imalat değeri bakımından Osmanlı Ülkesinin birinci sanayi merkezi durumunda olan İstanbul ve çevresi ile İzmir, günümüzde halen önemlerini korumaktadır. Tablo Yıllarında İzmir de Faaliyet Gösteren Sanayi Kuruluşlarının Oranları (%) 30 Orman ve kâğıt ürünlerinin toplamı % 10 olarak verilmiştir. 31 Orman ve kâğıt ürünlerinin toplamı % 10 olarak verilmiştir yılında yayımlanmış olan 1329, 1331 yılları sanayi istatistikleri dil bakımından sadeleştirilerek 1997 yılında DİE tarafından tekrar yayınlanmıştır.

10 TÜRKİYE SANAYİSİNDE OSMANLI DEVLETİ NİN ETKİLERİ 95 SANAYİ KURULUŞU * Gıda Sanayi ,4 Gıda sanayi 17 Toprak Sanayi 1,6 4,5 Giyim-dokuma-deri 14 Orman Ürünleri 14,7 4,8 Makine ve ekipman 14 Dokuma Deri Sanayi 16,4 29,0 Fabrikasyon metal 10 Kırtasiye (kağıt) Sanayi 16,4 4,0 Kauçuk ve plastik 9 Kimya Sanayi 13,1 10,4 Kimyasal ürünler 5 Kaynak: T.C Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ottoman Industry 1997;13. TÜİK *Bilim Sanayi Teknoloji Bakanlığı, Türkiye 81 İl Sanayi Durum Raporu, s ) Sanayide yer seçimini etkileyen hammadde, Pazar, enerji, ulaşım, işgücü, su kaynakları, devlet etkisi gibi çeşitli faktörler vardır. Osmanlı nın önemli ve stratejik sanayi işletmelerinin çoğunlukla başkent İstanbul da yer aldığı ve bunun temel nedeni ise; İmparatorluğun yönetim merkezinin bu ürünlere kolaylıkla ulaşabilmek olduğunu söylemek yanlış olmaz. Osmanlı da bazı sanayi kuruluşlarının yer seçiminde devlet etkisi öne geçmiş ve alınan siyasi kararlarla bu işletmeler İstanbul da kurulmuştur. Daha sonra oluşturulan yeni sanayi işletmelerinde de pazara yakınlık yanında devlet faktörü hiç etkisini kaybetmemiş ve İzmit, Yalova, Bursa gibi yakın yerler tercih edilmiştir. Zaten Cumhuriyet döneminde de sanayileşme atılımları bahsedilen bu bölgelerde önemli olmuştur. Osmanlı Döneminde İstanbul da bulunan sanayi işletmelerinin yer seçiminde; devlet faktörü, pazar, ulaşım ve sermaye etkili olurken; İzmir deki sanayi işletmelerinin yer seçiminde veya ortaya çıkış nedenleri olarak sırasıyla hammadde, ulaşım ve sermayenin etkili olduğu söylenebilir. Zira Osmanlı döneminde de önemli bir ihraç limanı olan İzmir den İtalya, Fransa, İspanya, Venedik ve Ceneviz gibi ülke ve merkezlere ipekli, dokuma, yün ve tiftik mamulleri dışsatımı gerçekleştirilmiştir 33. Quataert, yapmış olduğu araştırmasında fabrikaların İstanbul civarında ve Avrupa kıtasındaki eyaletlerde toplanmış olmasının tesadüfi olmadığını, İstanbul un fazla nüfusuyla hem iş gücü teminini kolaylaştırdığını, hem de büyük Pazar oluşturduğunu ifade etmiştir. Ayrıca, Selanik in hem İmparatorluğun en yüksek nüfus yoğunluğuna, hem de gelişmiş bir demiryolu ve deniz yolu ulaşımına sahip olduğunu, söz konusu bu ulaşım avantajlarının İstanbul dan başka Adana için de geçerli olduğunu belirtmiştir 34. O dönemin sanayileşen bu şehirlerinde, yer seçiminde etkili olan bu faktörlerin günümüzde de önemini koruduğu görülmektedir. OSMANLI VE CUMHURİYET DÖNEMİ SANAYİLEŞME POLİTİKALARI Osmanlı Devleti döneminde sanayileşme sürecini, benimsenen ve uygulanan politikalar açısından üç evrede ele almak mümkündür. Birinci evre: 15. Yüzyıldan Tanzimat a kadar olan dönem, İkinci evre yıllarını kapsayan Tanzimat Dönemi ve Üçüncü evre: Tanzimat sonrasından Osmanlı nın yıkılışına ve Cumhuriyetin İlanına kadar olan süreci kapsayan dönem olarak kabul edilebilir. Birinci Evre (15. Yüzyıl - Tanzimat Dönemi öncesi): Toprak, nüfus ve ordu, Osmanlı İmparatorluğu kurulduğu yıllardan itibaren, onun iktisadî gücünü belirleyen üç temel unsurdur. 33 Adnan Giz, Anadolu Tarihinde Sanayi Faaliyetlerine Toplu Bir Bakış, İ.S.O.D., Yıl 4, Sayı 39 (15 Mayıs 1969), s Donald Quataert, Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Editörler; Halil İnalcık, Donald Quataert, Cilt; Eren yay. İstanbul 2004, s.1017.

11 96 ÇİĞDEM ÜNAL İmparatorluk bu temel güç unsurlarını kuruluş ve yükseliş dönemlerinde birbirleri ile destekli bir şekilde ve merkezden yönlendirmiştir 35. Ekmelettin İhsanoğlu na göre, Osmanlı kuruluşundan 1600 lere kadar Avrupa Devletlerinden transfer edebilecekleri bir bilim olduğuna inanmıyorlardı. Zira harp teknolojisi, ateşli silahlar, madencilik haritacılık, pusula ve saatçilikle ilgili yeni teknikleri hemen almış ve iyi bir şekilde kullanmayı başarmışlardı. Avrupa ya karşı hissedilen bu maddi ve manevi üstünlük hissi, bu gelişmelerin zamanla onlar için potansiyel bir tehlike olabileceğine inanmalarını engellemiştir 36. Yapılan araştırmalar İmparatorluğun iktisat politikalarını, tarımsal üretimi devlet mülkiyetiyle gelir adaletini inşa etmeye yönelik bir biçimde uyguladığını ortaya koymaktadır. 15.yüzyılın sonlarında, İmparatorluk sınırları içerisinde bulunan yerleşmelerde, sanayi; küçük el zanaatları ve gedik usulüne dayalı bir şekilde yapılanmıştı. İş hayatını düzenleyen kurallar loncalar tarafından konulmuştu ve asırlardır değişmeksizin yürütülmekteydi. Loncaların yanı sıra gedik usulü de Osmanlı sanayi üzerinde etkili olmuş bir diğer önemli faktör olarak göze çarpmaktadır. Bir tür esnaf tekeli demek olan gedik usulüne göre, sanayi ve ticaretin her dalında bulunan işyerlerinin ve imalathanelerin sayısı ve o sektörde çalışanların kaç kişi olabileceği, belirlenerek sınırlanmıştı. Ancak Loncaların ve gedik usulünün değişmeyen ve gelişmeyi durdurucu etki yapan bu nitelikleri, sermaye birikimini de önlemiş, özel sektör sanayinin Osmanlı İmparatorluğu nda oluşamamasında önemli bir rolü oynamıştır 37. Lonca örgütlenmesinin bu dönemde Osmanlı sanayisi üzerindeki olumlu etkileri şüphesiz inkâr edilemez, nitekim Karluk, Osmanlının lonca sistemiyle sadece dokumacılıkta değil, çinicilik ve gemi yapımı alanlarında da oldukça ileri durumda olduğunu ifade etmektedir 38. Loncaların ülke için önemi büyüktü, bunlar devletin sivil ve askeri ihtiyacını karşılayan malları üretmekle kalmıyor, aynı zamanda vergi gelirlerinin önemli bir kısmını da temin ediyorlardı. Osmanlı ve Avrupa kaynakları loncaları kısıtlayıcı tedbirler tatbik eden, fikirlerini değiştirmeyen, katı hiyerarşileri olan, üye sayılarını sınırlayan, fiyatları tespit eden, ihtiyaçları olduğu maddeleri himaye ederek rekabete engel olan müesseseler olarak incelemelerine 39 rağmen, bu dernekler 13. yüzyıldan 17.yy a kadar devletin sosyo-ekonomik yapısını belli bir düzen içinde organize etmişlerdir. 17.yy. a kadar ahilerin kontrolünde olan bu dernekler, bu yüzyılın başlarından itibaren askeri sınıfın yönetimi altına girmişlerdir 40. Robert Mantran a göre 17.yy ortalarında İstanbul da 1109 lonca teşkilatı bulunmaktadır 41. Osmanlı İmparatorluğu nda küçük el sanatlarına dayalı sanayinin yanı sıra, büyük çaplı sanayi tesislerinin özellikle devlet tarafından kurulup işletildiğine ve bu işletmelerin çoğunlukla savaş endüstrisine yönelik olduğunu görülmektedir. Devlet tarafından kurulan ilk büyük çaplı sanayi tesisi 1505 te Sultan II. Bayezid döneminde kurulan Tophane dir. Tophane nin yanı sıra bu yüzyılda döneminin en ileri gemi inşa tekniklerine sahip çok önemli bir sanayi tesisi olan Tersane-i Âmire ve Baruthane gibi kuruluşlar da devlet tarafından kurulmuş büyük sanayi tesisleridir Servar Tanilli, Uygarlık Tarihi, İstanbul 2006, Alkım Yayınları, Ekmelettin İhsanoğlu, Yüzyılları Arasında İstanbul'da İmalathane ve Fabrikalar, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler,Yayına hazırlayan; Ekmelettin İhsanoğlu, İstanbul Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayınları No;3692, İstanbul 1992, s Mehmet Seyitdanlıoğlu, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayi ( ), Türk Modernleşme Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, 14 Mayıs 2005, Bildiri-Makaleler, Ercüment Kuran'a Saygı, Ankara 2006, s Rıdvan Karluk, Türkiye Ekonomisi (Tarihsel Gelişim-Yapısal Değişim). Beta A.Ş. İstanbul 1995, s Quataert, age., Barkan, Ömer Lütfi., XV.ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fak. Türkiyat Ens. Yay. İstanbul, 1943, s Sevgi, age., s.8 42 Seyitdanlıoğlu, age., s.57.

12 TÜRKİYE SANAYİSİNDE OSMANLI DEVLETİ NİN ETKİLERİ yılları arasında Fransa ile yürütülen yoğun ticari temaslar çerçevesinde Avrupa dan bazı görüşler benimsenmiş ve sanayileşmenin gerekliliği tartışılmaya başlanmıştı. İmparatorluğun belirli ithalat zorluklarıyla karşı karşıya olması, askeri ve ekonomik kaygıların giderek artması; 18. yüzyılın ilk on senesinde İstanbul da bir yün, bir ipek ve bir de porselen atölyesi kurulmasına neden olmuştu. Daha sonra bunlara bir kumaş basmahanesi ve boyahanesi, 1744/45 li yıllarda Yalova da küçük bir kâğıt fabrikası eklenmiştir 43. İngiltere de 1760 yılında başlayan ve Avrupa da gelişen Sanayi devrimi Osmanlı Devleti nde özellikle XVI. yüzyıldan itibaren imparatorluğun sınırlarının gelişmesine paralel olarak ticaret politikalarını da yenilemeleri zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır. Bu politikalarla; özellikle yabancı yatırımcılara özel önem verilmiş, Osmanlı Devleti nde olmayan bir takım malları getiren tüccarlara kolaylıklar sağlanmış, imtiyazlar verilmiştir. Batıda hâkim olan merkantilizminin tersine ihracat sınırlanmış, sadece aşırı bolluk olduğunda ve iç talep karşılandığında ihracata sıcak bakılmıştır. Ne yazık ki bu durum sanayi alanında sermaye birikimini olumsuz etkilemiştir 44. Avrupa nın sanayi devriminin ülkede ortaya çıkardığı olumsuz yansımaları gören yöneticiler, yeni sanayileşme girişimlerinde bulunarak; yeni fabrikalar açmanın yanında, eski tesisleri daha modernize ederek yeni bir sanayileşme politikası oluşturmuşlardır yılında III. Selim 1790 Nizam-i Cedit ile özellikle askeri alanda yapacağı yatırımlarla Avrupa yı yakalayacağını düşünmüştür. Ancak Nizam-ı Cedid olmak üzere yapılan köklü değişiklikler, tam anlamı ile yerleşmemiş olsa da, II. Mahmut döneminde yapılan reformların da temelini oluşturmuş ve III. Selim in yaptığı yeniliklerle Tanzimat Dönemi ne giden yolu açarak devletin ömrünün uzamasını sağlamıştır 45. Bu süreçte de yapılan sanayileşme politikalarında İstanbul yine merkez olarak seçilmiş ve yeni fabrikaların birçoğu burada kurulmuştur. Örneğin, 1805 Beykoz Kâğıt ve Çuha Fabrikası, 1810 Beykoz Deri Fabrikası, 1827 Eyüp İplik Fabrikası ve 1835 yılında kurulan Feshane bunlardan bazılarıdır. II. Mahmut Dönemi nde gerek iç ve gerekse dış ticarette Galata bankerlerinin önemli bir yeri olmuştur. Dönem içinde başta İstanbul olmak üzere İzmir ve Güney limanları ile Karadeniz limanlarına kadar uzanan sanayi devriminin çeşitli ucuz malları Galata sarrafları ile onların liman kentlerindeki acente ve ortaklarını kısa sürede zenginleştirmesine karşılık; Osmanlı nın mevcut sanayisinin daha da gerilemesini sağlamıştır. Yabancı mallara talebin sadece saray çevresinden değil, halktan da gelmesi bankerlerin iş hacminin daha genişlemesine yol açmıştı. Bu bankerler Osmanlı Ülkesinin her alanında kredi işlerine hâkim olarak, bir taraftan yerli tüccarı, diğer taraftan tüketiciyi finanse etmek durumuna girmişlerdi. Söz konusu tüccar-banker ortaklığı Osmanlı dan Batıya ihraç edilen tarımsal madde ve özellikle tahılların ucuza kapatılmasını sağlamakta, kurulan finansman şebekesi tarafından, üreticilerin mahsulleri daha hazır olmadan alınmaktaydı 46. II. Mahmut idaresi döneminde, sanayi faaliyetleri için verilen ruhsatların engellenmesi ve 1838 Balta Limanı Antlaşmasıyla hem Hükümet hem de Loncalar için son derece karışık ve zor bir dönemin başlamasına neden olmuştur 47. Bu antlaşmayla Osmanlı tamamen yabancılara açık bir Pazar durumuna gelmiş ve 1838 ve onu takip eden ticari antlaşmalar, Osmanlı nın henüz tam modernleşememiş sanayisinin tamamen çökmesine ve ticaret sektörünün yabancıların eline geçmesine neden olmuştur. Sanayide önce pamuk, daha sonra ipek ve tiftik sanayisi krize sürüklenmiş, zamanla tabakhane işletmeleri ve aile içinde yürütülen pamuklu sanayi de bu 43 Mütter Wiener, age., s Sefer Şener, Osmanlı Sanayileşme Süreci ve Bu Süreçte Özel Girişimcinin Rolü, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:9, Sayı:3, 2007, s Nurullah Karta, Sultan III. Selim Döneminde Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik Durumu ve Alınan Tedbirler, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Sayı: 6, Ekim, s Sait Acba,., Osmanlı Devleti nin Dış Borçlanması ( ). Afyon Kocatepe Üniv. Yay., No.1, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Yayınları no: 1, 1995, s Quataert, age., s.1008.

13 98 ÇİĞDEM ÜNAL durumdan zarar görmeye başlamıştır. Pamuk ipliği üretimi azalmış ve pamuk işlenmeden hammadde olarak satılmıştır 48. İpekli dokuma sanayisindeki çöküşün hızlanmasıyla, yılları arasında İşkodra ve Tirnova da 2000 olan ipek dokuma tezgâhlarının sayısı 200 e inmiştir 49. Osmanlı İmparatorluğu yaklaşık üç yüzyılı kapsayan bu evrede özellikle 15. yüzyıl ve sonrasında sanayi artırılmaya çalışılmış; başlangıçta devlet tekelinde olması politikası benimsense de, dönem dönem özel sektörün önünü açan kararlar da alınmıştır. Yatırımlar genellikle askeri, tekstil ve madencilik sektörlerinde olup merkeziyetçi kontrol, sanayinin belirli fabrikalar seklinde belirli şehirlerde kurulmasına yol açmıştır. Merkezi otoritenin gücü, özel girişimin yetersizliği ve sanayi devrimiyle Avrupa ülkelerinde benimsenen merkantilist anlayış, bu evrede sanayinin sınırlı alanlarda kalmasına neden olmuştur. Sanayinin gelişmesi için benimsenen politikalar yeterli olamayınca; büyük ve sürekli işletmeler yerine, küçük esnaf tipi imalathaneler önemini korumuştur. İkinci Evre (Tanzimat Dönemi): Avrupa da sanayi devriminin hızla geliştiği bu yıllarda; Avrupalı yeni teknolojiyi kullanmanın yanında himayeci gümrük politikalarıyla yerli sanayilerini geliştiriyorlardı. Osmanlı da ise Kapitülasyonlar, Osmanlının Avrupa pazarına açık bir duruma gelmesi, sanayi devrimine ayak uyduramaması; ülkede ekonomik gerilemeye yol açmıştı. Devletin kendini yenileme ve modernleşme ihtiyacı; Tanzimat Fermanının ilanına yol açacak ve İmparatorluk için yeni sanayileşme politikaları oluşturacaktır. Bu evre, Osmanlının ilk modern sanayileşme politikalarının oluşturulduğu yıllarından başlatılabilir. Osmanlı, sanayileşme politikalarını yine devlet sektörlü işletmelerin oluşturulması esasına göre oluşturuyordu. Kurulan fabrikaların çoğu yine ordunun ihtiyacını karşılamak amacını benimseyen büyük ve tüketim mallarına yönelik küçük işletmeler şeklindeydi 50. Osmanlı İmparatorluğu nda küçük el sanatlarına dayalı, geçimlik küçük ölçekli sanayiden, fabrikalı seri üretime geçiş on dokuzuncu yüzyılda başlamıştır. Tanzimat Dönemi ise bu alanda en belirgin adımların atıldığı tarihsel evre olarak göze çarpmaktadır. Tanzimat Fermanı nda sanayi ile ilgili hükümler yer almamış olmasına karşın, bu dönemde devlet adamlarının ekonominin ne kadar önemli olduğunun farkına vardıkları ve sanayi alanında köklü diyebileceğimiz adımlar attıkları görülmektedir. Tanzimat Dönemi devlet adamları başta Mustafa Reşid Paşa olmak üzere bu amaçla sanayi güçlendirme operasyonu diyebileceğimiz bir dizi çalışmalar yapmışlardır. Bu çalışmaları iki döneme ayırarak ele almak mümkündür; birinci dönem yılları arasındaki yaklaşık 20 yıllık devletçi politikaların ağır bastığı süreci kapsarken, ikinci dönem özel sektör oluşturma çabalarının uygulamaya konduğu yıllarını kapsar 51. Tanzimat Döneminin yılları kapsayan bu sürecinde Avrupa dan ilk kez makine ithalatı yapılmış ve Batıdan sanayi uzmanı ile teknisyenler getirilmiştir. Sultan Abdülmecid iki kez Avrupa daki fabrikaları dolaşmış olan Ohannes Dadyan'a, bu büyük sanayileşme programında önemli yetkiler vermiş, İstanbul, Bursa, İzmit te kurulacak fabrikaların yer seçiminde yardımcı olmuştur 52. Bu dönemin ilk sanayi kuruluşu olan ve 1844'te Beşiktaş'ta gerçekleştirilen demir dökümhanesi çok kısa bir süre faaliyette bulunmuş ve 1850'de kapanmıştır. Ancak 1845'te Ohannes ve Boghos Dadian tarafından Zeytinburnu'nda kurulan ve makina imalatını yapan «Grande Fabrique» daha uzun ömürlü olmuştur. Başlangıç safhasında Avrupa ülkelerini sarsan 1848 ihtilali neticesinde zarar gören ve güçlükle faaliyete geçen bu tesis sonraları verimli bir makine fabrikası olmuştur. Burada esas itibarıyla buhar makinaları, pompalar ve küçük işletmelere lazım olan makinalar, ellili senelerden itibaren silahlar da 48 Karluk, age., s Acba, age., s Mütter Wiener, age., s Seyitdanlıoğlu, age., s Clark, age., s.45.