T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANA BİLİM DALI MOBBINGİN MAĞDUR, AİLE, ÖRGÜT VE TOPLUM ÜZERİNDEKİ

Transkript

1 T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANA BİLİM DALI MOBBINGİN MAĞDUR, AİLE, ÖRGÜT VE TOPLUM ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: DAVA AÇAN MOBBING MAĞDURLARI ÜZERİNDEN BİR İNCELEME YÜKSEK LİSANS TEZİ Neslihan BİLGE TEZ DANIŞMANI Yrd. Doç. Dr. Fatma Ülkü SELÇUK Ankara

2

3 T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANA BİLİM DALI MOBBINGİN MAĞDUR, AİLE, ÖRGÜT VE TOPLUM ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: DAVA AÇAN MOBBING MAĞDURLARI ÜZERİNDEN BİR İNCELEME YÜKSEK LİSANS TEZİ Neslihan BİLGE TEZ DANIŞMANI Yrd. Doç. Dr. Fatma Ülkü SELÇUK Ankara 2014

4

5 ÖNSÖZ Dünyada ve ülkemizde sıkça görülen, son dönemlerde gündemi daha çok meģgul eden ve önemi net bir Ģekilde anlaģılan mobbing kavramına, bu çalıģmada farklı bir açıdan bakılmıģtır. Mobbingin sadece mağdur üzerindeki etkileri değil; aile, örgüt ve toplum üzerindeki etkileri de incelenmiģ ve dava açan mağdurlarla derinlemesine mülakatlar yapılarak; konunun öneminin daha iyi anlaģılması için çaba harcanmıģtır. Bu yorucu ve meģakkatli süreç boyunca her türlü fedakârlığı göstererek bana destek olan, tezi hiç yılmadan sürekli kontrol ederek beni yönlendiren, bana farklı bir bakıģ açısı kazandıran, profesyonelliği sayesinde teze ve mütevazi kiģiliği ile bana kattığı değerden dolayı danıģmanım Yrd. Doç. Dr. F.Ülkü Selçuk a müteģekkirim. Yüksek lisans ve lisans eğitimim boyunca beni bilgileri ile aydınlatan çok kıymetli hocalarıma teģekkür ederim. Bu çalıģmanın en önemli ve sancılı bölümünde, mülakat yapmayı kabul ederek deneyimledikleri zor süreci benimle paylaģan mobbing mağduru çalıģanlara, ayırdıkları zaman ve verdikleri emek için minnettarlığımı belirtmek isterim. Ayrıca tez süreci boyunca bana her konuda yardımcı olan yol arkadaģlarım Neslihan KÜNYE ve Beste SUÇSUZ TĠĞREK e, desteklerini her zaman hissettiren kıymetli iģ arkadaģlarıma, çizdiği hayat yolu sayesinde yönümü tespit etmemi sağlayan, yardımını ve hayat tecrübesini benden esirgemeyen, yüksek lisans yapmam konusundaki desteği ve teģvikinden dolayı çok kıymetli dostum Dr.A.Oraj HÜSEYNĠKLĠOĞLU na, tahammüllerinden ve emeklerinden dolayı sevgili aileme gönülden teģekkür ederim.

6 ii ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ... i ĠÇĠNDEKĠLER... ii TABLOLAR VE ġekġller DĠZĠNĠ... v GĠRĠġ... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1.MOBBING KAVRAMI Mobbing Olgusunun Tanımı ve Kavramsal GeliĢimi Mobbing Sürecinin AĢamaları Mobbingin Nedenleri Örgütlerde HiyerarĢik Açıdan Mobbing Türleri Yukarıdan AĢağıya Doğru (Dikey) Mobbing EĢdeğerler Arasında (Yatay) Mobbing AĢağıdan Yukarıya Doğru Mobbing Mobbingin Sonuçları Kurban Üzerindeki Olumsuz Etkileri Aile Üzerindeki Olumsuz Etkileri Örgüt Üzerindeki Olumsuz Etkileri Toplum Üzerindeki Olumsuz Etkileri ĠKĠNCĠ BÖLÜM TÜRKĠYE DE MOBBING 2.1. TÜRK HUKUKUNDA MOBBING Ġġ YERĠNDE MOBBING ĠN ÖNLENMESĠ HUSUSUNDA TÜRKĠYE DE ĠCRA EDĠLEN FAALĠYETLER... 32

7 iii ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ALAN ARAġTIRMASI 3.1. ARAġTIRMANIN AMACI, KAPSAMI VE YÖNTEMĠ AraĢtırmanın Amacı AraĢtırmanın Kapsamı ve Sınırlılıkları AraĢtırmanın Yöntemi ARAġTIRMANIN YÜRÜTÜLMESĠ MÜLAKAT YAPILAN MAĞDURLARIN KÜNYELERĠ ARAġTIRMANIN BULGULARI ARAġTIRMA BULGULARININ DEĞERLENDĠRĠLMESĠ Dava öncesi mobbing sürecinin, mağdur üzerindeki psikolojik ve fizyolojik etkileri nelerdir Dava öncesi mobbing sürecinin aile iliģkileri, sosyal yaģam ve iģ yeri verimliliği açısından etkileri nelerdir Hangi aģamada dava açmaya karar verildi Dava sürecinin mağdur üzerindeki psikolojik ve fizyolojik etkileri nelerdir Dava sürecinin aile iliģkileri, sosyal yaģam ve iģ yeri verimliliği açısından etkileri nelerdir Dava sonrası sürecin mağdur üzerindeki psikolojik ve fizyolojik etkileri nelerdir Dava sonrası sürecin aile iliģkileri, sosyal yaģam ve iģ yeri verimliliği açısından etkileri nelerdir GENEL DEĞERLENDĠRME SONUÇ KAYNAKÇA EK-1 MÜLAKAT SORULARI EK-2 MÜLAKAT KAYITLARI EK-3 23 MAYIS 2012' DE ÇALIġMA VE SOSYAL GÜVENLĠK BAKANLIĞI EĞĠTĠM VE ARAġTIRMA MERKEZĠ TARAFINDAN 1. ÇALIġMA HAYATINDA PSĠKOLOJĠK TACĠZ (MOBBING) PANEL VE ÇALIġTAYI... 90

8 iv EK-4 YARGITAY KARARLARI ÖZET ABSTRACT

9 v TABLOLAR DĠZĠNĠ Tablo 1: Mobbing Sözcüğü Yerine Kullanılan ÇeĢitli Terimler Tablo 2: ĠĢyerinde Psikolojik Taciz Ġçeren DavranıĢlarının Gruplandırılması Tablo 3: AraĢtırma Evreni ve Örneklemi ġekġller DĠZĠNĠ ġekil 1: Psikolojik Tacizi Etkileyen Faktörler ve Sonuçlar

10 GĠRĠġ Sürekli geliģen ve değiģen dünyada insan iliģkilerine verilen önemin ön plana çıkmasıyla; birey, aile, örgüt ve toplum üzerinde olumsuz etkilere yol açan mobbing olgusunun da önemi artmıģtır. Mobbing teriminin Türkçe karģılığı incelendiğinde psikolojik Ģiddet, duygusal saldırı, iģ yerinde taciz, zorbalık, manevi taciz, iģ yeri terörü gibi ifadelerin kullanıldığı görülmüģtür. Mobbing teriminin kullanımı 19. yüzyılda olmakla birlikte, dünyada yankı getiren kapsamlı çalıģmalar son 30 yılda yapılmıģtır. Konu ile ilgili olarak özellikle Avrupa da, Amerika da ve pek çok ülkede çeģitli araģtırmalar yapılmıģ, sarsıcı sonuçlara ulaģılmıģtır. Mobbing in ne derece zararlı sonuçları olabileceği gözler önüne serilmiģtir. Ülkemizde de mobbing ile ilgili olarak çeģitli çalıģmalar yapılmıģtır. Bu kapsamda yazılan tezler incelendiğinde, kiģilik özellikleri bakımından mobbing-kiģilik iliģkisinin ele alındığı (Arı Tekçe, 2010; Arsan, 2008; Can, 2007; Kaya Cicerali, 2011; Deniz, 2007; Girgin, 2007; Karavardar, 2009; Tunçel, 2009; Zorlu, 2009), kavramsal olarak mobbing olgusunun incelendiği ve farklı sektörler üzerinde uygulamaların yapıldığı (Aksakal Kaymakcı, 2008; Dündar, 2010; Ertürk, 2011; Kaya, 2010; Tanoğlu, 2006), mobbingin çalıģanlar üzerindeki etkisi ve iģ doyumu iliģkisinin incelendiği (KarakaĢ, 2010; Kılınç, 2010; Vural Özkan, 2011) görülmüģtür. Bu çalıģmanın amacı mağduriyetlerini yargıya taģıyarak dava açan bireylerin, dava sürecindeki duygu ve düģüncelerini derinlemesine mülakatlar yaparak inceleyip; mobbingin birey, aile, örgüt ve toplum üzerindeki etkilerini değerlendirmektir. ÇalıĢmada mobbing üç bölümde incelenmiģtir. Kavramsal çerçevenin yer aldığı birinci bölümde; mobbing olgusunun tanımı ve kavramsal geliģimi, mobbing sürecinin aģamaları, mobbingin nedenleri, örgütlerde hiyerarģik açıdan mobbing türleri ve mobbingin sonuçları açıklanmaya çalıģılmıģtır. ÇalıĢmanın ikinci bölümünde ise Türkiye de ve Dünya da mobbing üzerine yapılan çalıģmalara kısaca değinilerek, mobbinge kazandırılan boyut ve mobbingin Türk Hukuku içerisinde ne Ģekilde yeraldığı çeģitli hukuk dalları

11 2 açısından incelenmiģ; hukuk alanında mobbing ile ilgili olarak yapılan değiģiklikler ve geliģmeler ele alınmıģtır. Ayrıca mobbing ile ilgili çeģitli konulardaki istatistiki veriler değerlendirilmiģ ve mobbinge bakıģ açısının geniģletilmesine katkıda bulunulmuģtur. Üçüncü bölümde, bu tezi diğer çalıģmalardan ayıran mülakatların analizi yer almaktadır. Bu bölümde öncelikle, alan araģtırmasının amacı, kapsam ve yöntemi, araģtırmanın yürütülmesi ile mülakat yapılan katılımcılar hakkında genel bilgiler aktarılmıģtır. Yapılan görüģmeler sonucunda mobbingin birey, aile, iģletme ve toplum üzerindeki etkileri gibi konularda verilen cevapların analizleri yapılmıģ, elde edilen bulgularla iģ yerinde mobbing farklı boyutlarıyla ele alınmıģtır. ÇalıĢmanın sonuç kısmında; yapılan mülakatlar ıģığında açılan mobbing davalarının mağdurlar, aileler, örgütler ve toplum üzerindeki etkileri değerlendirilerek çeģitli tespit ve önerilerde bulunulmuģtur. Bu çalıģmanın ana gövdesi, konuyla ilgili mevzuat, araģtırma, genelge, rapor ve diğer literatürün değerlendirilmesi ile yapılan mülakatların analizinden oluģmuģtur. Konuyla ilgili kanun ve yönetmelikler, Yargıtay kararları, tez çalıģmaları, kitap, gazete ve makaleler incelenerek ilgili literatür taranmıģtır. Ülkemizde konu ile ilgili olarak yazılan kitaplar incelendiğinde, genellikle mağdur ve mobbing uygulayan üzerinde yoğunlaģıldığı (Tınaz, 2011), mobbinge maruz kalan ve mobbing uygulayan bireylerin kiģilik özelliklerinin ele alındığı ve örnek olaylar üzerinden değerlendirmeler yapıldığı (Deniz, 2012; MinibaĢ-Possuard, Ġdiğ-Çamuroğlu, 2009) görülmüģtür. Ayrıca mobbingin dünyada ve Türkiye de hukuksal açıdan incelendiği (Gün, 2009; Gürhan, 2013) ve sektör incelemesi yapılarak mağdurların mobbing algılarının değerlendirildiği ve demografik özelliklerine iliģkin saptamalar yapılmaya çalıģıldığı (Karatuna, Tınaz; 2010) tespit edilmiģtir. Kaleme alınan makalelerde ise mobbingin kavram olarak incelenerek mobbingi ortaya çıkaran sebeplerin ve sonuçların ele alındığı, ayrıca mobbinge yönelik olarak alınacak tedbirlerden bahsedildiği (Cemaloğlu, 2007; Özgen ve Mimaroğlu, t.y.), farklı ülkelerden mobbinge iliģkin verilere yer verilerek, mobbingle mücadele konusuna değinildiği (Tınaz, 2006), mobbingin Türk Hukukundaki

12 3 yerine (Özkul ve Çarıkçı, 2010) ve psikolojik taciz algısına değinildiği (Tınaz, Gök ve Karatuna, 2013) görülmüģtür. Dünyada ise Almanya, Amerika BirleĢik Devletleri, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Ġtalya, Ġngiltere, Ġzlanda, Norveç gibi ülkelerde istatistiki verilere dayanılarak yapılan yorumların yer aldığı çeģitli araģtırmalar yapılmıģtır (Gürhan, 2013;7-8). Literatür taraması sonucunda, Türkiye de mobbing davalarının mağdur, aile, toplum ve örgüt üzerindeki etkilerini, dava açan mağdurların duygu ve düģüncelerini derinlemesine mülakatlarla analiz eden alan araģtırmasının yer aldığı bir kaynağa rastlanılmamıģtır. ÇalıĢmanın alan araģtırması kısmında, nitel araģtırma stratejisi izlenerek yapılan derinlemesine mülakatlar değerlendirilmiģ ve dava sürecinin mağdur, aile, örgüt ve toplum üzerindeki etkileri incelenmeye çalıģılmıģtır. Bu tezde, mobbinge uğradığı iddiasıyla dava açan kiģilerin dava öncesi, dava süreci ve dava sonrasındaki duygu ve düģünceleri; mağdur, örgüt, aile ve toplum bağlamında açığa çıkarılmaya çalıģılmaktadır. Dava açan mobbing mağdurlarının mülakatlarda verdikleri cevaplar incelenerek ortak ve farklılaģan noktalara değinilmiģ ve bu doğrultuda çeģitli yorumlara yer verilmiģtir. Ayrıca mobbing konusunda araģtırma yapacak olan bireylere yol göstermesi ve katkı sağlaması bakımından mobbing ile ilgili olarak verilmiģ Yargıtay Kararları, ĠĢ yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing) ve Çözüm Önerileri Komisyon Raporu, ĠĢyerlerinde Psikolojik Tacizin (Mobbing) Önlenmesi ne ĠliĢkin BaĢbakanlık Genelgesi de çalıģma içerisinde Ekler kısmında yer almaktadır. Ülkemizde mobbingle mücadele ve dava sonuçlarının etkilerini mağdur, aile, örgüt ve toplum açısından ortaya çıkarması; ayrıca mobbinge uğrayan mağdurlara yasal sürecin mağdur üzerinde algılanan fizyolojik ve psikolojik etkilerini göstererek, bireysel olarak alacakları kararlarda yol gösterici olması; iģverenlerin iģgücü verimliliğini artırmaya yönelik olarak benimseyecekleri personel politikası ve verimlilik analizlerine ıģık tutması bakımından, bu tezin literatüre katkı sağlayacağı umulmaktadır.

13 4 BĠRĠNCĠ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1. MOBBING KAVRAMI Mobbing Olgusunun Tanımı ve Kavramsal GeliĢimi Mobbing terimi Türkçe de psikolojik Ģiddet, duygusal saldırı, iģ yerinde taciz, zorbalık, manevi taciz, iģ yeri terörü gibi ifadelerle açıklanmaktadır. Mobbing hareketli insanlar 1, kararsız kalabalık ve Ģiddete yönelmiģ topluluk 2 gibi anlamlar taģımaktadır. Ġngilizce de mob eylemi aģırı Ģiddetle iliģkili ve yasaya uygun olmayan kalabalık anlamına gelmektedir 3. Mob ifadesinin eylem halinde kullanılan Ģekli olan mobbing kelimesi ise rahatsız etme, taciz etme gibi anlamlar taģımaktadır. 4 Türk Dil Kurumu ise mobbing kelimesinin yerine bezdiri sözcüğünü önermiģtir. Ancak mobbing konusunda araģtırmalar yapan yazarlar ve mobbing kavramına aģina olan uzmanlara göre bezdiri kelimesi mobbing sözcüğünü karģılamamaktadır. 5 Kavram için bir terminoloji araģtırması yapıldığında, mobbingin 19. yüzyılda yuvalarını muhafaza etmek için saldırganın çevresinde uçan kuģların davranıģlarını tasvir etmek maksadıyla biyologlar tarafından kullanılan bir terim olduğu görülmüģtür (Tınaz, 2011:10). Mobbing terimi 20. yüzyılda biyoloji alanında yaptığı araģtırmalarla tanınmıģ etoloji uzmanı Konrad Lorenz tarafından da, hayvanların avlanan bir düģmanı veya bir yabancıyı uzaklaģtırmak için yaptıkları davranıģları incelemek için kullanmıģtır (Deniz, 2012:20). Sonrasında çocukların okullarda birbirlerine karģı davranıģ Ģekillerini araģtıran Ġsveçli doktor Peter Paul Heınemann da bir tek çocuğa karģı bir grup çocuğun yıkıcı hareketlerini açıklamak için aynı terimi 1972 tarihinde kullanmıģtır (Tınaz, 2011:11). 1 ( EriĢim Tarihi ) 2 turkoloji.cu.edu.tr/.../oktay_eser_mobbing_kavrami.pdf ( EriĢim Tarihi ) 3 ( EriĢim Tarihi ) 4 www. (( EriĢim Tarihi ) 5 ( EriĢim Tarihi )

14 5 Mobbing teriminin iģ yerindeki yıldırma hareketleri betimlemek için kullanımına bakıldığında ise, iģ yerinde yıldırma olgusu ile ilgili çalıģmalarını 1980 de Ġsveç te yürütmeye baģlayan Heizn Leymann tarafından iģ yerinde yaģanan psikolojik terörün mobbing olarak tanımlandığı görülmektedir. Bu tanıma göre mobbing iģ yerinde bir veya birkaç kiģi tarafından hedefteki kiģiyi korumasız bırakmaya yönelik Ģiddet içerikli davranıģlardır (Deniz, 2012:19-21). Leymann çok eski ve her kültürde çok iyi bilinen bir kavram olmasına rağmen mobbingin, hazırladığı öncü bir nitelik teģkil eden bilimsel raporun 1984 te Ġsviçre Stockholm deki Mesleki Güvenlik ve Sağlık Ulusal Heyeti tarafından yayınlanmasına kadar, sistematik bir Ģekilde tanımlanmadığını ifade etmiģtir (Leymann, 1996:5). Leymann ın çalıģmalarının öncülüğünde dünyanın pek çok yerinde; Ġsveç, Avusturya, Macaristan, Ġrlanda, Ġtalya, Fransa ve Finlandiya gibi ülkelerde konuyla ilgili geniģ araģtırmalar yapılmıģtır (Çobanoğlu, 2005:27). Ġngiliz gazeteci Andrea Adams 1988 de ( ) bu olguya kamuoyunun dikkatini çeken ilk isimlerdendir. Daha sonra 1992 de yayınlanan Bullying at Work: How to Confront and Overcome adlı kitabında Adams, bullying kavramını, sürekli kusur bulma ve bireyleri küçük düģürme anlamında kullanmaktadır (Tınaz, 2011:15). Mobbingin Türkçe karģılığı ile ilgili kesin bir ifade bulunmamaktadır. Tınaz ın da (2011) belirttiği gibi mobbing ile alakalı inceleme yapanlar mobbingi, iģ yerinde psikolojik taciz, iģ yerinde psikolojik terör, iģ yerinde psikolojik Ģiddet, iģ yerinde duygusal taciz, iģ yerinde manevi taciz, iģ yerinde zorbalık, yıldırma ve iģ yerinde yıldırmaya yönelik psikolojik saldırı kelimeleri ile ifade etmektedirler (s.17). Mobbing ile bullying (zorbalık) terimi sık sık karıģtırılmaktadır. Bullying (zorbalık) ile bazı özellikleri paylaģmasına rağmen mobbing, kiģiler arası tacizin farklı bir boyutudur (Duffy ve Sperry, 2012:4). Kavramsal çerçevenin Ģekillenmesi bakımından, mobbing sözcüğü yerine kullanılan çeģitli terimler aģağıda bir tablo halinde sunulmuģtur:

15 6 Tablo 1 : Mobbing Sözcüğü Yerine Kullanılan ÇeĢitli Terimler YAZAR KULLANDIĞI TERĠM TANIM Leymann,1996 Mobbing: ĠĢ Yerinde Psikolojik Taciz/Psychological Terror: Psikolojik Terör Bir ya da birden fazla kiģinin genellikle bir kiģi ile sistematik olarak (en az haftada bir), uzun dönemde (en az altı ay) düģmanca ya da etik olmayan iletiģim kurması ve devam eden bu iletiģim sonucunda, düģmanca davranıģlara maruz kalan kiģinin kendini yardıma muhtaç ve savunmasız hissetmesidir. Einarsen, Hoel, Zapf ve Cooper, 2003 Bullying at Work: ĠĢyerinde zorbalık Birini taciz etmek, rahatsız etmek, sosyal iliģkiler açısından dıģlamak veya birinin görevini, iģini yapmasını olumsuz etkilemek gibi durum ve davranıģları içermektedir. Bu tip bir davranıģın ya da iletiģimin iģ yerinde psikolojik taciz olarak isimledirilebilmesi için söz konusu davranıģın ya da iletiģimin sürekli ve düzenli olarak (örneğin haftada bir) yöneltilmesi ve belirli bir süredir (yaklaģık altı ay) devam etmesi gerekmektedir. Tek seferlik yaģanan bir tartıģma ya da anlaģmazlık, psikolojik taciz olarak kabul edilmemektedir. Tanımda ayrıca, psikolojik tacizin Ģiddeti giderek yükselen bir süreç olduğu ve bireyin bu sürecin sonucunda kendini çaresiz bir pozisyonda bulduğu ve sistematik olarak olumsuz davranıģların hedefi haline geldiği belirtilmiģtir. Buna göre taraflarının eģit güçte olduğu bir tartıģmanın da iģ yerinde psikolojik taciz olarak isimlendirilemeyeceği öne sürülmüģtür. Salin, 2005 Workplace Bullying: ĠĢyeri zorbalığı Bir veya birden fazla kiģiye yöneltilen ve tekrar eden olumsuz davranıģlar ile açıklanmaktadır. Tanıma göre iģ yerinde düģmanca bir ortama neden olan bu davranıģları uygulayan ve maruz kalan taraf arasında açık bir güç eģitsizliği bulunur. Brodsky, 1976 Harassment: Taciz Bir bireyin diğer bir bireye eziyet vermek, onu yıpratmak veya onun tepkisini çekmek amacıyla tekrar eden ve ısrarcı giriģimlerde bulunmasıdır. Wilson,1991 Workplace Trauma: ĠĢyeri Travması Bir çalıģanın, iģvereninin veya yöneticisinin, görünen ya da gizli, tekrar eden, kasıtlı ve kötü niyetli davranıģlarının sonucunda kiģiliğinin parçalanmasıdır. Björkvist, Österman ve Hjet-Back,1994 Work Harassment: ĠĢyeri tacizi/aggression: Saldırganlık Herhangi bir nedenden ötürü kendini savunamayan bir ya da birden fazla bireye zihinsel (kimi zaman fiziksel) açıdan zarar vermek amacıyla yöneltilen tekrar eden davranıģlardır.

16 7 Hoel ve Cooper, 200 Workplace Bullying: ĠĢyeri zorbalığı Bir ya da birden fazla bireyin belirli bir süre içinde devamlı olarak bir ya da birden fazla kiģi tarafından olumsuz davranıģlara maruz bırakılmasıdır. Tanıma göre, mağdur bu davranıģlara karģı mücadele etmekte zorlanacağı bir pozisyondadır ve tek seferlik olaylar psikolojik taciz olarak kabul edilmemektedir. Vartia, 2003 Workplace Bullying: ĠĢyeri zorbalığı Bir veya birkaç kiģinin, üstü veya üstleri, astı veya astları, eģ değer pozisyonda çalıģan bir ya da birden fazla kiģi tarafından devamlı ve tekrar eden olumsuz davranıģlara maruz bırakıldığı ve hedef kiģinin/ kiģilerin bu davranıģlar karģısında kendisini savunmasız hissettiği bir süreçtir. Naime ve Naime, 2000 Bir çalıģanın (hedef kiģinin) bir ya da birden fazla çalıģan tarafından sürekli olarak kötü niyetli ve hedef kiģinin sağlığını tehlikeye atacak olumsuz davranıģlara maruz bırakılmasıdır. Keashly ve Jagatic, 2003 Bir iģ yerinde çalıģan bir ya da birkaç kiģiye yöneltilen, tekrar eden, düģmanca, sözlü ve sözlü olmayan, çoğu zaman fiziksel olmayan davranıģlardır. Davenport, Schwartz ve Elliott, 2003 Mobbing: ĠĢyerinde psikolojik taciz /Emotional Abuse: Duygusal Taciz Bir kiģinin, diğer insanları kendi rızaları ile veya rızaları dıģında baģka bir kiģiye karģı etrafında toplaması ve sürekli kötü niyetli hareketlerde bulunma, ima, alay ve karģısındakinin toplumsal itibarını düģürme gibi yollarla saldırgan bir ortam yaratarak onu iģten çıkmaya zorlamasıdır. Tınaz 2006/2008 ĠĢyerinde Psikolojik Taciz/ Yıldır Kaçır ĠĢyerinde diğer çalıģanlar veya iģveren tarafından tekrarlanan saldırılar Ģeklinde uygulanan bir çeģit psikolojik terördür ve çalıģanlara üstleri, astları veya eģit düzeydeki çalıģanlar tarafından sistematik biçimde uygulanan her tür kötü muamele, tehdit, Ģiddet, aģağılama gibi davranıģları ifade eden anlamlar içermektedir. Kaynak: Tınaz ( 2011: 21-22) Yukarıdaki tabloda mobbing terimi yerine kullanılan ifadelere yer verilmiģtir. Psikolojik taciz, iģ yeri zorbalığı, iģ yeri travması, duygusal taciz, saldırganlık ve yıldır kaçır gibi ifadelerin kullanıldığı görülmüģtür.

17 8 Tanımlarda ise, mağdura yöneltilen davranıģların sürekli ya da sistematik bir Ģekilde olması gerekliliği dikkat çekmektedir Mobbing Sürecinin AĢamaları Mobbing rahatsız edici davranıģlarla ortaya çıkan, zaman içinde acı vermeye baģlayan, olayların birbirini izleyerek hız kazandığı; ancak izin verildiği kadar devam eden bir süreçtir (Tınaz, 2011:64). Bu süreç belirli aģamalardan oluģmaktadır. Leymann, mobbing sürecini beģ aģamalı bir süreç olarak ele almaktadır 6. Bu aģamaları kısaca tanımlamakta fayda vardır: 1. AnlaĢmazlık AĢaması: Bu aģamada kritik bir olayın veya anlaģmazlığın ortaya çıkması söz konusudur. Süreç, mobbing niteliğini kazanmamıģtır ancak kısa bir süre sonra mobbing davranıģına dönüģebilir. Mobbinge uğrayan tarafından herhangi bir rahatsızlık hissedilmeyebilir. 2. Saldırganlık AĢaması: KiĢiyi iģ yerinden uzaklaģtırmaya çalıģmak amacıyla yapılan, grup içinde yalnız bırakma amaçlı saldırgan eylemlerin görüldüğü aģamadır. Bu aģamada gözlemlenen saldırgan eylemler ve psikolojik saldırılar, mobbing dinamiklerinin harekete geçtiğini gösterir. 3. Kurumsal Güç AĢaması: Yönetim, sürecin ikinci aģamasında doğrudan yer almamıģsa da, bir önceki aģamada ortaya çıkan durumu mağdur aleyhine değerlendirerek, negatif döngü içerisine girer. Bu aģamada yönetim mobbing süreci içindeki yerini alır ve mağdur organize olmuģ kurumsal bir güçle baģetmek zorunda bırakılır. 4. Tanımlanma AĢaması: Mağdurun sorunlarını çözümleyebilmek için psikiyatrik destek alması; mağdurun iģ yerinde çalıģanlar tarafından zor, akıl hastası, paranoyak kiģilik, asi gibi damgalamalara maruz kalmasına neden olmaktadır. Mağdurun sorunlarına radikal bir çözüm bulmak yerine geçici önlemlere baģvurulması (hastalık izinleri), mağduru iģ yaģamından daha da uzaklaģtırmaktadır. Yönetimin yanlıģ tutumları ve önyargılı yaklaģımı 6 ( EriĢim Tarihi )

18 9 söz konusu negatif döngüyü hızlandırmaktadır. Bu sürecin sonunda genellikle yer değiģtirmeye zorlanma, iģten çıkarılma ve zorunlu istifa vardır. 5. Kovulma AĢaması: Mağdurun iģ yaģamından uzaklaģtırıldıktan sonra, buna neden olan olaylarla ilgili olarak herhangi bir araģtırma yapılmaması, olayı aydınlatmaya yönelik en ufak bir çaba sarfedilmemesine bağlı olarak kiģinin hissettiği ruhsal sıkıntı ve takibinde psikosomatik rahatsızlıklar yoğunlaģarak devam eder. Bu durumun yarattığı olumsuz etki Travma Sonrası Stres Bozukluğu nu tetikler. Bu aģamada mağdur özel yaģamında da mobbingin etkisini hissetmeye baģlar. Yaman a (2009) göre psikoģiddet; dıģlama, cinsel taciz, kötü muamele, istismar, iletiģim kurmama, yasal hakları engelleme, yanlıģ bilgilendirme, bilgileri aktarmama, iģgöreni kendi çıkarına göre kullanma, küçük düģürme ve aģağılama gibi türlere ayrılabilir (s.28). Böylesine olumsuz tesirler doğurabilecek olan psikoģiddet olgusunu çeģitli türlere ayırmak mümkündür. AĢağıda insanları mobbinge sürükleyen nedenlere yer verilmiģtir Mobbingin Nedenleri Mobbinge neden olan faktörleri pek çok açıdan değerlendirmek mümkündür. Bu nedenler bireyden bireye, toplumdan topluma farklılık gösterebilmektedir ve çok boyutlu olarak incelenmesi gerekmektedir. Mobbingi anlayabilmek için, mobbinge neden olan faktörler arasındaki iliģkilerin incelenmesi gerekmektedir. Bütün ve parçalar arasındaki iliģkiyi inceleyen sistem yaklaģımına göre, bireyler çevrenin bir parçasıdır ve çevre ile iliģki halindedir. Bir problem söz konusu olduğunda sistemin her parçasının buna katkısı vardır. Sistem yaklaģımı, insan davranıģının tek tek nedenlerinden çok, bütünü oluģturan parçaların birbiri ile iliģkisini anlamaya çalıģır (MinibaĢ-Poussard ve Ġdiğ-Çamuroğlu, 2009:21). AĢağıdaki Ģekilde mobbingi etkileyen faktörler ve sonuçlar sistematik bir biçimde ele alınmıģtır (MinibaĢ-Poussard ve Ġdiğ-Çamuroğlu, 2009:21).

19 10 ġekil 1: Psikolojik Tacizi Etkileyen Faktörler ve Sonuçları Potansiyel Faktörler Aracı Bireysel Faktörler KiĢisel Faktörler (mağdur) KiĢisel problemler/mağdurun geçmiģi YaĢamdaki değiģimler Güvenli davranıģ ÇatıĢma yönetimi Algılanan sosyal destek ÖğrenilmiĢ acizlik ĠĢ Faktörleri ĠĢin niteliği Roller ĠĢ ortamı Örgütsel Faktörler Yapı/Politikalar/Belirsizlikler (Pous sard ve Çamu (Pous roğlu, sard 2009: ve 68- Çamu 69). roğlu, Patalojik Faktörler (saldırgan) KiĢilik bozuklukları Saldırganın geçmiģi ALGILANAN GERGĠNLĠK Örgütsel Sonuçlar Verimin düģmesi u s ĠĢten ayrılma Devamsızlık s Sonuçlar Bireysel Sonuçlar Hastalıklar Psikolojikbozukluklar 2009: 68- a s 69). a r ĠĢteki Sosyal Çevre d Çevrenin tepkisizliği Duyguların Yönetimi r Çevrenin duyarsızlığı Problem odaklı davranıģlar v d Duygu odaklı davranıģlar e Ekonomik ve Sosyal Nedenler Sosyal destek arayıģı Ç Ekonomik konjonktür v Toplumsal refah a e m u Ç Kaynak: MinibaĢ-Poussard ve Ġdiğ-Çamuroğlu (2009: 21) a r o m ğ u Yukarıdaki Ģekil incelendiğinde, psikolojik tacizi etkileyen pek çok faktör r l olduğu görülmektedir. Potansiyel faktörlerin içerisinde; u o kiģisel faktörler, iģ faktörleri, örgütsel faktörler, patalojik faktörler, iģteki ğ, sosyal çevre ile 2 l ekonomik ve sosyal nedenler yer almaktadır. Ortaya çıkacak 0 olan gerginliğin u algılanmasında, aracı bireysel faktörler ile duyguların 0, yönetimi etkili 9 olmaktadır. Mobbing sürecinin sonunda ise hem birey, hem de örgüt 2 : açısından olumsuz sonuçlar görülmektedir. Mobbingi sadece 6 mağdur ya da 0 mobbing uygulayan açısından değerlendirmek ve sadece 8 0 bireye iliģkin - sonuçlar doğurabileceğini düģünmek oldukça sınırlı bir yaklaģım 9 6 olacaktır. : ). ( P ( o P u o - 6

20 11 Leymann ise (1996) mobbingi oluģturan davranıģları 5 kategoride tanımlamaktadır: 1. ÇalıĢanların iletiģimine yönelik saldırılar (kiģinin kendisini ifade etmesini engellemeye yönelik davranıģlar, sürekli sözünün kesilmesi, bağırmak veya yüksek sesle sövmek, karar süreçlerinin dıģında tututlması, sözlü veya yazılı tehdit, aģağılayıcı bakıģ veya mimikler ile iletiģimi engelleme) 2. ÇalıĢanların sosyal iliģkilerine yönelik saldırılar (iģ arkadaģlarının ya da amirlerin mağdurla konuģmaması, mağdurun konuģmasına izin verilmemesi, yokmuģ gibi davranma) 3. ÇalıĢanların kiģisel imajına yönelik saldırılar (arkadan konuģma, mağdurun hakkında söylentiler yayılması, gülünç duruma düģürme, bir özrüyle alay edilmesi, isim takılması, uyruğuyla alay edilmesi v.s.) 4. ÇalıĢanların yaģamına ve mesleki kariyerine yönelik saldırılar (Mağdura hiç iģ verilmemesi, kapasitesinin altında veya çok anlamsız iģlerin verilmesi v.s.) 5. ÇalıĢanların sağlığına yönelik saldırılar (mağdurun sağlık açısından tehlikeli, ağır ve zor iģler yapmaya zorlanması, fiziksel Ģiddet veya cinsel taciz uygulanması v.s.) (s.170). AnlaĢıldığı üzere Leymann a göre mobbingi oluģturan davranıģlar tek bir saldırı değil, çeģitli saldırılardan oluģmaktadır. Bu saldırılar sağlık, sosyal iliģkiler, kiģisel imaj, iletiģim, yaģam ve mesleki kariyere yönelik saldırılar olarak sınıflandırılmıģtır. Ġlhan ın (2010) aktardığı Ģekli ile, aģağıdaki biçimde bir gruplama yapabiliriz (s.1178).

21 12 Tablo 2 : ĠĢyerinde Psikolojik Taciz Ġçeren DavranıĢlarının Gruplandırılması PSĠKOLOJĠK TACĠZ DAVRANIġININ TÜRÜ Hedeflenen KiĢinin KiĢisel ya da Mesleki Ġtibarını Zedelemeye Yönelik DavranıĢlar PSĠKOLOJĠK TACĠZ DAVRANIġI Hedeflenen kiģi hakkında dedikodu yapmak, Hedeflenen kiģi hakkında asılsız söylenti çıkartmak, Hedeflenen kiģi ile alay etmek, Hedeflenen kiģi hakkında yersiz suçlamalarda bulunmak, vb. Hedeflenen KiĢinin KiĢisel Tahammülünü Zorlayıcı DavranıĢlar Hedeflenen kiģiye isim takmak, Hedeflenen kiģiye alenen hakaret etmek, Hedeflenen kiģiyi alenen dıģlamak, Hedeflenen kiģiyi hor görmek, Hedeflenen kiģiyi küçümsemek, Hedeflenen kiģiye gözdağı vermek, Hedeflenen kiģiye bağırmak, Hedeflenen kiģiye ters ters bakmak, Hedeflenen kiģiye küfretmek, vb. Hedeflenen KiĢiyi DıĢlama ya da Ġzole Etmeye, Ġstifaya Zorlamaya ya da ĠĢten Çıkarmaya Yönelik DavranıĢlar Hedeflenen kiģiyi mesleki faaliyetlerin dıģında bırakmak, Hedeflenen kiģinin fırsatlara eriģimini engellemek, Hedeflenen kiģiyi fiziksel ve sosyal olarak dıģlamak, Hedeflenen kiģinin iģle ilgili önerilerini makul bir neden göstermeksizin reddetmek, Hedeflenen kiģiye örgütsel bilgileri vermemek, Hedeflenen kiģinin sorumluluklarını keyfi olarak azaltmak, Hedeflenen kiģiyi kasti olarak yasal çalıģma süresinin üstünde çalıģtırmak, Hedeflenen kiģinin terfi etmesini engellemek, Hedeflenen kiģiye fazla iģ yükü vermek, Hedeflenen kiģinin izin taleplerini makul bir neden olmaksızın sürekli reddetmek, Hedeflenen kiģiyi istifaya zorlamak, vb. Kaynak: Ġlhan (2010: 1178) Yukarıdaki tablo incelendiğinde, psikolojik taciz davranıģının hedeflenen kiģinin kiģisel ya da mesleki itibarını zedelemeye yönelik davranıģlar, hedeflenen kiģinin kiģisel tahammülünü zorlayıcı davranıģlar ve hedeflenen kiģiyi dıģlama ya da izole etmeye, istifaya zorlamaya ya da iģten çıkarmaya yönelik davranıģlar Ģeklinde türlere ayrıldığı görülmektedir. Hedeflenen kiģinin kiģisel ya da mesleki itibarını zedelemeye yönelik davranıģlar

22 13 hedeflenen kiģi hakkında dedikodu yapmak, asılsız söylenti çıkartmak, yersiz suçlamalarda bulunmak, hedeflenen kiģi ile alay etmek, vb. davranıģlar olarak sıralanmıģtır. Hedeflenen kiģinin kiģisel tahammülünü zorlayıcı davranıģlar ise hedeflenen kiģiye isim takmak, alenen hakaret etmek, göz dağı vermek, bağırmak, küfretmek, ters ters bakmak; hedeflenen kiģiyi alenen dıģlamak, hor görmek, küçümsemek Ģeklinde sıralanmıģtır. Son olarak hedeflenen kiģiyi dıģlama ya da izole etmeye, istifaya zorlamaya ya da iģten çıkarmaya yönelik davranıģlar hedeflenen kiģiyi mesleki faaliyetlerin dıģında bırakmak, fiziksel ve sosyal olarak dıģlamak, kasti olarak yasal çalıģma süresinin üstünde çalıģtırmak, istifaya zorlamak; hedeflenen kiģinin kiģinin fırsatlara eriģimini engellemek, iģle ilgili önerilerini makul bir neden göstermeksizin reddetmek, kiģinin sorumluluklarını keyfi olarak azaltmak, terfi etmesini engellemek, izin taleplerini makul bir neden olmaksızın sürekli reddetmek; hedeflenen kiģiye örgütsel bilgileri vermemek, fazla iģ yükü vermek Ģeklinde sıralanmıģtır. Tüm bu psikolojik taciz davranıģlarının mağdura yönelik olarak yapılan yıpratıcı davranıģlar olduğu görülmektedir. Gün e (2009) göre insanların iģ yerlerinde birbirlerine kötü davranma nedenlerinin kültürden kültüre değiģiklik göstermesi; kabul edilen doğru ya da yanlıģların, insanları üzen, mutlu eden, çatıģmaya sebebiyet veren nedenlerin birbirinden farklı olması ile iliģkilidir. Bu farklılığa rağmen insanları kötü davranmaya iten nedenleri bireysel, örgütsel ve yönetsel sebepler Ģeklinde üç baģlık altında toplamıģtır: 1. Bireysel Sebepler: Kıskançlık, kötü kiģilikli insanlar, kültürel, siyasi ve dini gruplaģmaların yaygınlığı, aģırı dini taassup, aģırı ırkçılık, din karģıtlığı, cinsiyet ayrımcılığı ve cinsel taciz, cinsiyet durumuna göre mobbing, bölgecilik, hemģericilik ve kabilecilik gruplaģmaları, iģine aģırı bağlılık, kiģi hakkında kötü zan sahibi olmak (önyargı), itaate zorlamak, donanımlı personele saldırı, göz alıcı bir güzellik ve yakıģıklılık, kurbanın sevilmeyen bir insana benzetilmesi, kiģinin beğenmediği bir huyunu baģkasında görmesi, daha önce yaģanılan kötü yaģam deneyimleri, ahlak savunuculuğu, psikolojik rahatsızlıklar, bilmeden yapılan mobbing,

23 14 gelenekçi modern çatıģması sonucu yapılan mobbing, dil veya aksan farklılığı, yaģ faktörü, intikam ve öç alma, sonradan bozulan iliģkiler. 2. Örgütsel Sebepler: Ekonomik kriz kaynaklı sebepler, tekdüze ortamlar, kurumsallaģmamıģ kuruluģlar, iģ ahlakının ve iģ kurallarının yozlaģtığı ortamlar, örgüt veya yönetimdeki radikal değiģiklikler, iģ yerinde maruz kalınan yüksek derecede stres. 3. Yönetsel Sebepler: Siyasi ve bürokratik nedenler, halının altına süpürme, duygusal zekadan yoksunluk, emekliliğe zorlama veya görevden almak için yapılan taciz, kötü yönetim Ģeklinde sıralanmıģtır (s ). Örgütlerde mobbingi hiyerarģik açıdan incelemekte fayda vardır. AĢağıda bu konuya değinilecektir Örgütlerde HiyerarĢik Açıdan Mobbing Türleri HiyerarĢik açıdan mobbingi incelerken, sadece üstlerin astlara uyguladığı psikoģiddet Ģeklinde yapılacak bir tanım eksik olacaktır. Çünkü iģletmelerde üstün ve astın ya da aynı konumdaki çalıģanların birbirine mobbing uygulaması söz konusu olabilmektedir. Ekiz e (2012) göre psikolojik Ģiddet (mobbing) iģletmelerde dikey veya yatay olarak uygulanmaktadır. Hem üstler astlarına, hem de aynı konumda olan birimler birbirine karģı mobbing uygulayabilmektedir. HiyerarĢik düzenin yoğun olduğu örgütlerde dikey mobbing, daha az olduğu örgütlerde ise yatay mobbing uygulamarı daha sık görülmektedir (s.42). Ayrıca psikoģiddeti davranıģ Ģekilleri açısından ele aldığımızda farklı Ģekillerde de türlere ayırmak mümkün olabilmektedir. Yaman ın (2009) da belirttiği gibi psikoģiddet örgüt içinde genel olarak dıģlama, taciz, cinsel taciz, istismar, kötü muamele, iletiģim kurmama (sosyal izolasyon/soyutlama), görev vermeme ya da kapasitesinin altında/üstünde iģler verme, yasal haklarını engelleme, kendini büyük/iģgörenleri küçük görme, yanlıģ bilgilendirme, bilgileri aktarmama, iģgöreni kendi çıkarına kullanma, küçük düģürme, aģağılama tarzında türlere ayrılabilir (s.28). Sürecin daha detaylı bir Ģekilde ele alınması, mobbing çeģitlerinin anlaģılabilmesine ıģık tutacaktır. Tınaz da (2013), mobbing süreci içerisinde

24 15 mobbingci ve mobbing kurbanı olmak üzere iki kiģinin yer aldığını varsayarak, süreç içerisinde gerçekleģen üç farklı akıģı aģağıdaki Ģekilde açıklamıģtır: Yukarıdan aģağıya doğru mobbing (dikey mobbing) : Mobbing yapan kiģi, kurbana göre daha üst konumdadır. Bir yönetici, bir bölüm yetkilisi, daha üst görevde bir çalıģan veya daha yaģlı bir iģ arkadaģı olabilir. EĢdeğerler arasında mobbing (yatay mobbing) : Mobbingci ve kurban, benzer görevlerde ve benzer olanaklara sahip aynı konumda iki iģ arkadaģıdır. AĢağıdan yukarıya doğru mobbing : Mobbingci, kurbana göre daha alt konumdadır (s.124). Yukarıda bahsi geçen mobbing türleri içerisinde yukarıdan aģağıya doğru mobbing' diğerlerine nazaran daha sık görülmektedir. Ancak nadir de olsa diğer mobbing türlerine de rastlanmaktadır. Bu üç farklı akıģı, konunun daha iyi kavranabilmesi için ayrıntılı olarak incelemekte fayda vardır Yukarıdan AĢağıya Doğru (Dikey) Mobbing Hem dünyada hem de ülkemizde sıklıkla rastlanan mobbing türlerinden biridir. Tutar a (2004) göre yukarıdan aģağıya doğru (dikey) mobbing, genellikle yöneticiden kaynaklanır. Mobbingi engellemek için yöneticilerin sadece zeki ve yetenekli olmaları yeterli değildir. Zeka, yöneticilerin duygusal körlük lerini engellemediği için, onların mobbing aktörleri tarafından kullanılmaları zor olmamaktadır (s.2). Bir amirin ya da yöneticinin, mesleki konumundan yararlanarak gücünü astları üzerine aģırı kullanmasıyla iliģkili davranıģlarda mobbing olgusundan söz edilir. Sert mizaçlı ya da dostça bir tutum sergileyen yönetici de astlarına karģı mobbing uygulayabilir. Yönetici çalıģanlarının bazılarına daha yakın, bazılarına ise mesafeli davranıyorsa mobbing olgusunun ortaya çıkması muhtemeldir (Tınaz, 2013:125).

25 16 Bu süreç boyunca mağdur, üstleri tarafından Ģiddetli bir Ģekilde cezalandırılmakta ve çalıģma ortamında küçük düģürücü hareketlere maruz bırakılmaktadır. Durum karģısında çaresiz kalan mağdur hem çalıģma ortamından, hem de çalıģma arkadaģlarından kendini soyutlamakta ve ruhsal sıkıntıları ile boğuģmaktadır (Tengilimoğlu, Atilla ve BektaĢ, 2012:333). Tınaz a (2013) göre yukarıdan aģağıya doğru mobbingin en yaygın ve en bilinen nedenleri aģağıda sıralanmıģtır: Sosyal imajın tehdit edilmesi : Amirinden daha baģarılı ve daha çok çalıģan bir astın varlığı halinde söz konusudur. Bir iģ yerinde uzmanlık gerektirmeyen görevleri yapanlara karģı uygulanabilecek mobbing, bu çalıģanlarda daha fazla iģ yapmalarını isteme ya da onları tembellikle suçlama Ģeklinde olabilir. Ancak verimliliği, yaratıcılığı ve baģarısı ile çevresi tarafından tanınan bir asta karģı uygulanacak mobbing daha farklı Ģekilde ortaya çıkar. Bu durumda amirin çalıģanını tehdit etmesi ya da haksız eleģtirilere maruz bırakması onu gülünç durumda bırakacaktır. Bu durumda mobbinge eğilimli bir amir astının yaptığı iģi sahiplenir ve bunu herkese kendi baģarısı olarak göstermeye çalıģır. Kıskançlık ve haset gibi duygulardan kaynaklanan mobbing olgusu, her kültürdeki çalıģma ortamlarında görülebilir. Ancak ülkemizde diğer ülkelere kıyasla daha fazla yaģandığı düģünülebilir. YaĢ farkı : Bir iģ yerinde astın yada üstün daha genç olması sonucunda mobbing ortaya çıkabilmektedir. Astın daha genç olması ve kariyer hedefine ulaģmak amacıyla gayret göstermesi sonucunda, amir örgüt için hala değerli ve vazgeçilmez olduğunu göstermek maksadıyla mobbing sürecini baģlatabilir. Astın daha yaģlı olması durumunda ise, genç amir kendini kanıtlamak, üstünlüğünü göstermek amacı ile yetkisini belli etmeye çalıģır. Bu Ģekilde mobbing sürecini baģlatmıģ olur. Kayırma : ĠĢyerinde ast ya da üst kayırılabilmektedir. Kayırılan kiģi üst konumunda ise arkasındaki gücün her zaman farkındadır ve her Ģeyi yapmakta özgürdür. Kendisine uymayan bir astı ile istediği Ģekilde

26 17 uğraģabilir. Ancak zeki davranmak zorundadır ve süreci baģlatırken koruyucusunun gücünü hep yanında hissetmelidir. Kayrılan kiģinin ast olması durumunda ise mobbing sürecini baģlatmak daha kolay olmaktadır. Amir bireyin bu görev için uygun olmadığını veya hak etmediğini gösterecek birçok davranıģı sergileyecektir. Amirin düģüncesine göre, kayırılan kiģinin baģarısızlığı ve yetersizliğini ortaya çıkaracak bir mobbing sürecinin uygulanması, son derece doğaldır. Politik Nedenler: Farklı politik görüģlere sahip olan ast ile üstü arasında mobbing yaģanması oldukça muhtemeldir. Özellikle politik görüģlerin açıkça belirtildiği örgütlerde mobbing ortamının oluģması çok doğaldır (s ). Yukarıdan aģağıya doğru mobbingin çeģitli nedenleri olabilmektedir. Bu nedenler dolayısıyla mobbinge maruz kalan mağdur için sosyal hayat ve psikolojik sağlık açısından olumsuz sonuçlar doğabilmektedir. AĢağıda örgütlerde eģit düzeyde bulunanlar arasında meydana gelen mobbing olgusuna yer verilmiģtir EĢdeğerler Arasında (Yatay) Mobbing Örgütlerde eģit konumda bulunanlar arasında söz konusu olan mobbinge eģdeğerler arasında (yatay) mobbing denilmektedir. Yatay Ģiddet, aralarında iģlevsel iliģkilerin bulunduğu bireyler arasında söz konusu olan Ģiddet türüdür. Yatay Ģiddet; eģit statüde bulunan çalıģanlar arasından gözlenen kıskançlık, rekabet, çekememezlik, hoģgörüsüzlük, dedikodu ve hırs gibi nedenlerden kaynaklanır. EĢit düzeydeki çalıģanlar mobbing uyguladıklarının çoğu kez farkında değillerdir ve bu onlara göre çalıģma hayatının gerektirdiği bir durumdur. Tutar a (2004) göre, eģdeğerler arasındaki çatıģmada yönetimin taraf tutması çatıģmanın Ģiddetini artırmakta ve durumu mobbinge dönüģtürmektedir. Ayrıca mağdur açısından mücadele edilmesi gereken taraf sayısı artmıģ olmaktadır (s.106). AĢağıda sık görülmemekle birlikte

27 18 karģılaģılan bir örgütsel sorun olan aģağıdan yukarıya doğru mobbing olgusu üzerinde durulacaktır AĢağıdan Yukarıya Doğru Mobbing Astların kendi aralarında birlik olarak üste karģı yönelttikleri mobbing türüdür. Tutar ın da (2004) Shain den aktardığı gibi genellikle yapılan faydalı faaliyetleri üst birime aktarmama, devamlı negatif geri bildirimler verme, iģleri vaktinde icra etmeme Ģeklinde gerçekleģebilmektedir (s.106). Üst yönetimin bu tür durumlara karģı koruyucu önlemler alması verimliliğin arttırılmasına önemli katkı sağlayabilir. AĢağıdan yukarıya doğru mobbing olgusunda mobbingciler birden fazla, hatta bir bölümdeki tüm çalıģanlar olabilir. Mobbingciler, kurbanı sabote etme stratejisi ile birlikte dıģlama stratejisini kullanırlar ve kurbanı zor durumda bırakmak amaçlarıdır. Amirlerinin direktiflerine uymazlar, kasıtlı olarak hata yaparlar, iģlerini gerektiği gibi ifa etmezler, hiyerarģik kademeye bağlı kalmayarak üstlerini atlarlar ve bir üstüne ulaģırlar. Kurban amir gün geçtikçe dıģlanmanın etkisiyle tükenir ve kendini haklı çıkarma çabaları sonuç vermez (Tınaz, 2003:145). Tezimizin ana gövdesini oluģturması bakımından aģağıda mobbingin sonuçları pek çok açıdan değerlendirilecektir Mobbingin Sonuçları Mobbingin mağdur üzerinde Ģiddetine göre, fiziksel ve psikolojik olarak yıkıcı etkileri olabilmektedir. Mobbing sadece bireyi değil, örgütü ve toplumu da olumsuz olarak etkileyen bir süreçtir. AĢağıda sürecin kurban, örgüt, aile ve toplum üzerindeki olumsuz etkileri açıklanmıģtır Kurban Üzerindeki Olumsuz Etkileri Gün e (2009) göre, çok kısa olan insan yaģamından pek çok Ģey götüren mobbingin birey üzerindeki olumsuz etkileri aģağıda sıralanmıģtır (s ): Mobbing sağlık sorunlarına yol açar.

28 19 Mobbing motivasyonun en önemli düģmanıdır. Zararlı alıģkanlıkların edinilmesine yol açar. Mobbing mağdur üzerinde sosyal ve ekonomik açıdan da negatif etkilere sahiptir. Mağdurun iģten çıkarılması ya da istifa etmesi sonucunda uğrayacağı gelir kaybı ve toplum içerisinde sergilemiģ olduğu depresif tarzda konuģmalar sonucu baģarısız ve elindekileri yitirmiģ bir birey olarak görülmesi bu etkilerdendir (Tınaz, 2013: ). Ancak mobbing sürecinin mağdurun ruhsal ve fiziksel sağlığı üzerinde yarattığı sonuçlar çok daha vahimdir. Depresyon, yüksek tansiyon, dikkat bozukluğu, taģikardi, deri hastalıkları, mide ve bağırsak hastalıkları, bağıģıklık sisteminde düģüģ, travma sonrası stres bozukluğu gibi ağır sağlık sorunları ile karģılaģılmaktadır. Travma sonrası stres bozukluğu sonucunda mağdur öz saygısını, öz güvenini yitirmekte ve çok alıngan bir kiģi haline dönüģmektedir. Bu durumdaki bir mağdurun mutlaka psikoterapi görmesi ve ilaçla tedavi edilmesi gerekmektedir (Tınaz, 2013: ). Psikolojik taciz sonrasında sadece bireyin kendisi değil, aile fertleri de zarar görmektedir. ĠĢyerinde yaģanan stresin aile içine taģınması sonucu, aile birliğinin bozulmasına kadar varan sonuçlar ortaya çıkabilmektedir. Bu durumda mağdur ayrıca sevdiği ve değer verdiği yakınlarını sıkıntıya soktuğu için de ayrıca suçluluk hisseder. Bu süreçte bazı aileler mobbing mağduru yakınlarına yardımcı olmak yerine sosyal statü ve prestij kaybı korkusuyla mağdura yüklenirler ve ona durumu düzeltmesi konusunda baskı yaparlar. Böylesi bir durumda daha ağır sonuçlarla karģılaģılmaktadır (MinibaĢ- Poussard ve Ġdiğ-Çamuroğlu, 2009: 68-69). Gürhan (2013), mobbingin mağdur üzerindeki bu olumsuz etkilerini aģağıdaki Ģekilde sistemler üzerinden ele almıģtır: Beyinle ilgili: Sıkıntı, panik atak, depresyon, yarım baģ ağrısı, baģ dönmesi, hafıza kayıpları, dikkati toplayamama ve uykusuzluk. Deriye ilgili: KaĢıntı, kızarıklıklar, deride pullanma veya döküntü gibi deri hastalıkları. Gözlerle ilgili: Göz kararması, bulanık görme.

29 20 Boyun ve sırtla ilgili: Özellikle boyun ve sırt kaslarında ağrı. Kalple ilgili: özellikle hızlı ve düzensiz kalp atımı, çarpıntı, kalp krizi. Eklemlerle ilgili: Titreme, bacaklarda halsizlik hissi, kas ağrıları. Sindirim sistemiyle ilgili: Mide yanması ve ekģimeleri, hazım zorluğu, ülser. Solunum sistemiyle ilgili: Genellikle nefes alamama gibi solunum sorunları. BağıĢıklık sistemiyle ilgili: BağıĢıklık sistem direncinin düģmesi ile hastalıklara çok kolay yakalanabilme. (s.39) Görüldüğü üzere, mobbingin kurban üzerindeki hem fizyolojik hem psikolojik olarak olumsuz etkileri çok geniģ çaplıdır ve uzun vadede tahmin edilemeyecek ölçüde büyük yıkımlara sebep olabilmektedir. AĢağıda mobbingin aile üzerindeki etkilerine değinilmiģtir Aile Üzerindeki Olumsuz Etkileri Mobbing mağdurunun ailesi açısından da elbette birtakım etkiler söz konusu olmaktadır. Bu süreçten mağdur kadar ailenin diğer üyeleri de olumsuz yönde etkilenmektedir. Gün e (2009) göre, aile içindeki bir bireyin yaģamıģ olduğu sıkıntılı durum, diğer aile fertlerinini de olumsuz bir Ģekilde etkileyecektir (s.108). Tınaz ın (2011) Akdeniz toplumu aile yapısı açısından yaptığı incelemeye göre, ilk baģlarda mağdur iģ yerinde yaģadığı sıkıntıları aile fertleri ile paylaģarak büyük ölçüde rahatlama sağlar. Ancak daha sonra bu koruyucu tavır yerini farklı düģüncelere ve davranıģlara bırakır. Aile mağdura karģı bilinçsiz bir Ģekilde farklı bir tutum sergilemeye baģlar ve sorunları onun yarattığını düģünür. Mağdur onların gözünde yanlıģ bir meslek seçmiģ ya da hayatı boyunca baģarılı olamamıģ bir birey haline dönüģür. Adeta aile için bir tehdit niteliğine bürünür (s ). Zaten zor bir dönemden geçen mağdurun ailesi tarafından göreceği destek büyük önem taģımaktadır. Ailenin toplumun temel yapı taģı olduğu göz önünde bulundurulursa, bu sürecin dolaylı olarak toplumu da olumsuz

30 21 yönde etkileyeceği aģikardır. AĢağıdaki bölümde bu etkiler üzerinde durulacaktır Örgüt Üzerindeki Olumsuz Etkileri Örgüt çalıģanı olan mobbing mağdurunun yaģamıģ olduğu sürecin iģletme verimliliği üzerinde de olumsuz etkileri bulunmaktadır. Nitekim yapılan mülakatlarda da bu durum, mağdurların ilgili sorulara verdiği yanıtlarla gözler önüne serilmiģtir. Tınaz (2011) mobbingin örgütlere getirdiği psikolojik ve ekonomik maliyetlerden bazılarını aģağıdaki Ģekilde sıralamıģtır: Mobbingin Örgütlere Psikolojik Maliyetleri Bireylerarası anlaģmazlık ve çatıģmalar Olumsuz örgüt iklimi Örgüt kültürü değerlerinde çöküģ Güvensizlik ortamı Genel saygı duygularında azalma ÇalıĢanlarda isteksizlik nedeniyle yaratıcılığın kısıtlanması Mobbingin Örgütlere Ekonomik Maliyetleri Hastalık izinlerinin artması YetiĢmiĢ uzman çalıģanların iģten ayrılmaları ĠĢten ayrılmaların artmasıyla yeni çalıģan alımının getirdiği maliyet ĠĢten ayrılmaların artmasıyla eğitim etkinliklerinin maliyeti Genel performans düģüklüğü ĠĢ kalitesinde düģüklük ÇalıĢanlara ödenen tazminatlar ĠĢsizlik maliyetleri Yasal iģlem ve/veya mahkeme maliyetleri Erken emeklilik ödemeleri. (Tınaz, 2011:164)

31 22 Gün ün (2009) kuruluģ maliyeti açısından yaptığı incelemeye göre, mobbingin verimliliği azalttığı, kurumsallaģmayı engellediği, israfa neden olduğu, iģ yerinde sinerjiyi (görevdeģlik) yok ettiği, personel kaybına yol açtığı, rekabet yeteneğini engellediği, zaman ve iģgücü kaybına neden olduğu gözlemlenmiģtir (s ). Olay hukuksal boyutta ele alındığında da çeģitli zararlar söz konusu olmaktadır. Gürhan a (2013) göre mobbing sürecinin örgütler üzerindeki olumsuz etkilerinden biri de mağdurların tazminat talepleri olacaktır. Ülkemizde bu süreç henüz yasalarda tanımlanmamıģ olmasına karģın, bazı devletler iģle ilgili stresin sebep olduğu hastalıklar için iģçilerin tazminat talebini kabul etmiģtir. Bu duruma yönelik hukuki süreçler ve yapılacak ödemeler de maliyetleri arttıracaktır (s.41). ĠĢletme yönetimleri, örgütleri içerisinde meydana gelen mobbingin devam etmesine kayıtsız kaldıkları takdirde önemli insanları yitirirler, iģgücü devir oranı aniden artar, fitne ve negatif bir örgüt iklimi ortamı oluģur. ÇalıĢanların saygı hislerinde azalma gözlenirken, örgüt kültürü değerlerinde de çöküģ yaģanır (Tetik, 2010:12) Toplum Üzerindeki Olumsuz Etkileri Bu bölümde mobbingin toplum üzerindeki etkileri incelenecektir. Bu aģamada mutsuz birey, mutsuz aile ve mutsuz toplum Ģeklinde bir tümevarım değerlendirmesi yapmak yerinde olacaktır. Tınaz ın da (2011) değindiği gibi mutsuz birey ve ailelerin yer aldığı ve huzurdan yoksun bir çalıģma hayatı büyük bir toplumsal problem olarak ele alınmalıdır (s.186). Mobbing karģısında mağdurların verdiği tepkiler farklılık arzetmektedir. Gün e (2009) göre, mobbing karģısında bazı mağdurlar bunu sineye çeker ya da zamana bırakır. Bazılarında ise psikolojik sorunlar baģgösterir. Sonuçta çaresiz kalan mağdurun Ģiddete ve intihara yönelmesi söz konusu olabilir. Bu nedenle toplum ruh sağlığı bozuk, dengesiz ve mutsuz pek çok insanın yaģadığı bir toplum haline gelmektedir (s.111). Mobbinge bağlı olarak pek çok rahatsızlık ortaya çıkmaktadır ve bu rahatsızlıkların tedavisi için ilaç kullanımı artmaktadır. Hastanelere müracaat artmakta ve iģ veriminde düģüģler gözlenmektedir. Bütün bu olaylar bireyin

32 23 yanı sıra aile ve toplumsal etkiler ve yine ailesel ve kurumsal bütçede de sıkıntılar ortaya çıkaracaktır (Gürhan, 2013:42). Görüldüğü gibi mobbing toplum üzerinde de yıkıcı ve son derece maliyetli sonuçlar doğurmaktadır. Görüldüğü üzere mobbing sadece mağdur üzerinde değil; aile, örgüt ve toplum üzerinde de olumsuz sonuçlara yol açan ve geniģ bir bakıģ açısı ile düģünülmesi gereken önemli bir kavramdır. Tezin ikinci bölümünde Türkiye de mobbingin ne Ģekilde ve hangi boyutları ile yer aldığı, hukuksal ve istatistiksel çerçeve içerisinde değerlendirilecektir.

33 24 ĠKĠNCĠ BÖLÜM TÜRKĠYE DE MOBBING Mobbing kavramı Türkiye de son dönemde daha yoğun bir Ģekilde gündemi meģgul etmektedir. Ancak Türk Hukuku incelendiğinde kanun maddelerinde henüz mobbing kavramının kullanılmadığı görülmektedir. 1 Temmuz 2012 tarihinde yürürlüğe giren 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu, hukukumuz için yeni bir kavram olan mobbing ile ilgili olarak düzenleme yapmıģ ve bu kavramı Psikolojik Taciz olarak adlandırmıģtır. Bununla beraber mobbing in engellenmesi ve bununla ilgili müeyyideler hakkında özel bir düzenleme mevcut değildir. Bazı Yargıtay kararlarında konuya dolaylı olarak değinilmektedir. Konuya iliģkin olarak yapılacak yorumlar genel düzenlemelere göre olmaktadır. Konunun farklı kanunlarda farklı Ģekillerde ele alınması; yargının tam bir karar birliğine varamamasına neden olmaktadır. Dolayısıyla mağdurlar yargı boyutunda da sıkıntıya düģebilmektedir. Mobbing, Ġsveç te 1994, Japonya da 1996, Finlandiya da 2000 de, Almanya, Fransa ve ABD de son yıllarda suç olarak nitelendirilmeye baģlanmıģ ve bu ülkelerin mevzuatlarında açık bir Ģekilde yer bulmuģtur (Özkul ve Çarıkçı, 2010:489). Ülkemizde son dönemde mobbing Ģikayetlerinin ve farkındalığın artması ile birlikte çeģitli çalıģmalar yapılmıģtır. ĠĢ Yerlerinde Psikolojik Tacizin (Mobbing) Önlenmesi ne ĠliĢkin BaĢbakanlık Genelgesi, EK-3 de yer verdiğimiz ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Eğitim ve AraĢtırma Merkezi tarafından yapılan 1. ÇalıĢma Hayatında Psikolojik Taciz (Mobbing) Panel ve ÇalıĢtayı sonuç bildirgesi, Türkiye Büyük Millet Meclisi Kadın Erkek Fırsat EĢitliği Komisyonu tarafından yayınlanan ĠĢ Yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing) ve Çözüm Önerileri Komisyon Raporu 7 bu çalıģmalara örnek verilebilir. Ayrıca tarihinde Ankara genel merkezli olarak kurulan ve çeģitli Ģehirlerde temsilcilikleri bulunan Mobbing ile Mücadele Derneği, insan haklarının korunmasını ilke edinerek mobbing mağdurlarına yol göstermek amacıyla faaliyette bulunmaktadır. 7 Bkz. (EriĢim Tarihi: )