GEÇMELER (ALIŞTIRMALAR)

Transkript

1 GEÇMELER (ALIŞTIRMALAR) Fits İmal edilen parçaların montaj sırasında bir başka parçayla eşleşmesi gerekir. Montajdan önceki boyutlarına göre delik ve mil şeklinde monte edilen iki eşleşen parça arasındaki ilişkiye geçme adı verilir. İdeal geçme, eşleşen parçaların görevlerini uygun şekilde yapmaları halidir. Delik ve milin gerçek boyutlarına bağlı olarak üç temel geçme çeşiti tanımlanabilir:

2 GEÇMELER (ALIŞTIRMALAR) 1. Boşluklu geçme 2. Sıkı geçme 3. Ara geçme Boşluklu geçme: İzin verilebilir en büyük mil çapı, en küçük delik çapından daha küçüktür. Bu çeşit geçme daima boşluk bırakır. Küçük boşluklar, araç yardımı olmaksızın kolaylıkla monte edilen hassas geçmeler sağlar. Parçaların birbirine göre hareketi gerekli olduğunda büyük boşluklar verilir, mesela burç içinde dönen mil. Boşluklu geçme halinde, boyutlar arasındaki fark daima pozitifdir. Boşluklu geçme yandaki şekilde gösterilmiştir.

3 GEÇMELER (ALIŞTIRMALAR) Sıkı geçme: İzin verilebilir en küçük mil çapı, en büyük delik çapından daha büyüktür. Bu çeşit geçme, sıkılık sağlar. Sıkı geçme, hareketsiz geçme biçimidir. İki parça sıkı geçme ile monte edilecekse araç gerelidir. İki eşleşen parça sıkı geçme ile monte edildiğinde artık tek bir parça gibi hareket eder. Parçaları monte etmek için ısıtma veya soğutma gerekebilir. Sıkı geçmede boyutlar arasındaki fark daima negatifdir.

4 Geçme Çeşitleri Boşluklu geçme = Tolerans verilmiş iki eşleşen parça, monte edildiğinde daima boşluk veya aralık kaldığında söz konusu olur. Sıkı geçme = Tolerans verilmiş iki eşleşen parça, monte edildiğinde daima sıkılık olduğunda söz konusu olur.

5 Geçme Çeşitleri Ara (Belirsiz) geçme = Tolerans verilmiş iki eşleşen parça, monte edildiğinde bazen sıkı bazen boşluklu geçme olduğunda söz konusu olur.

6 Geçmelerde Genel Terminoloji Boyut: Parçanın büyüklüğünü gösteren sayısal değer. Delik ve mil tarifinden gidildiği için boyut terimi çap ve uzunlukları kapsamaktadır. Anma boyutu: Bu, tüm boyut sınırlarının kendisine göre türetildiği boyuttur. Temel veya anma boyutu, boyutsal sapmaların verildiği temel büyüklük olarak tanımlanır. Bu genel olarak her iki bileşen için de aynıdır. Gerçek boyut: İmalat sonrası ölçme yolu ile elde edilen boyuttur. Boyut sınırları: Belirli bir boyut için izin verilen kabul edilebilir en büyük ve en küçük boyutlardır. Operatörün, parçayı bu sınırlar içinde imal etmesi beklenir. En büyük boyut sınırı, boyutun iki sınırından daha büyük olanı iken en küçük boyut sınırı, boyutun iki sınırından daha küçük olanıdır. Tolerans: Bir boyutun büyüklüğünde izin verilen toplam değişimdir. Yani, en büyük ve en küçük boyut sınırları arasındaki fark. Her zaman pozitiftir. Pay: Bu, minimum boşluk ve maksimum sıkılık arasındaki farktır. Pay, positif veya negatif olabilir. Pozitif pay boşluklu geçmeyi negatif pay sıkı geçmeyi gösterir.

7 Geçmelerde Genel Terminoloji Sınıflama: Bu, tolerans büyüklüğünün bir göstergesidir; daha düşük not, daha ince tolerans demektir. Sapma: Bir boyut ile buna karşılık gelen anma boyutu arasındaki cebirsel farktır. Pozitif, negatif veya sıfır olabilir. Üst sapma: En büyük boyut sınırı ile anma boyutu arasındaki cebirsel farktır. Delik için ES ve mil için es ile gösterilir. Alt sapma: En küçük boyut sınırı ile anma boyutu arasındaki cebirsel farktır. Delik için EI ve mil için ei ile gösterilir. Gerçek sapma: Gerçek boyut ile karşılık gelen anma boyutu arasındaki cebirsel fark

8 Geçmelerde Genel Terminoloji Sıfır hattı (çizgisi): Bu hat, sıfır sapmalı hat olarak da bilinir. Gelenek, sıfır hattını, yukarıda belirtilen pozitif sapmalarla ve aşağıda belirtilen negatif sapmalarla yatay olarak çizmektir. Sıfır hattı, grafik gösterimde anma boyutunu temsil eder. Mil ve delik: Bu terimler, herhangi bir şeklin dış ve iç unsurlarını tanımlamak için kullanılır. Silindirik olması gerekli değildir. Geçme: Montajdan önce boyutsal farka nispetle delik ve mil şeklindeki iki eşleşen parça arasındaki mevcut ilişkidir. Boşluklu, ara ve sıkı geçme olmak üzere üç şekilde olabilir.

9

10 Silindirik Alıştırmalar (Geçmeler) Birim (Normal) Delik Sistemi, Boyut Deliğe verilir Birim (Normal) Mil Sistemi, Boyut Mile verilir Birim (Normal) Delik Sistemi, Delik çapı sabittir, mil çapı gerekli boşluğu ( minimum delik çapı daima anma boyutudur) sağlamak için daha büyük veya daha küçük boyuta değiştirilir. Birim (Normal) Mil Sistemi, Mil çapı sabittir, delik çapı gerekli boşluğu ( maksimum mil çapı daima anma boyutudur) sağlamak için daha büyük veya daha küçük boyuta değiştirilir. Birim Delik Sistemi, matkap ve raybaların atölyede mevcudiyetinden dolayı tercih edilir. Ancak transmisyon sistem yatakları mile uydurulduğu (boşluklandırıldığı) için mil sistemi kullanılır. Delikler büyük harf ile miller ise küçük harf ile gösterilir. Delik: H Mil:h

11 Birim Delik ve Mil İçin Temel Sapma Harfleri. Delik için "A" dan"h" ya kadar değerler pozitif (+)dir, Mil için "a" dan"h" ya kadar negatif (-) dir. Delik için "J" den "K" ya kadar ya positif (+) ya da negatif (-) dir, Mil için "j" den "k" ya kadar ya positif (+) ya da negatif (-) dir.

12 Birim Delik Sistemi Birim delik sistemi, delik ve mil topluluğuna uygulanacak toleranslara kullanılır. Deliğin alt sapması sıfırdır.

13 Boşluklu Geçme (ör. 50H7/f6) Önce şekil sembolü verilmiştir. 50 anma boyutunu milimetre olarak gösterir. Büyük harf H deliği ve küçük harf f mili gösterir. Harf, sıfır hattına göre tolerans bölgesinin konumunu gösterir. Rakam tolerans bölgesinin genişliğini gösterir.

14 Boşluklu Geçme ( H7/f6 )

15 Boşluklu Geçme ( H7/f6 )

16 Ara Geçme İşlenen mil ve deliğin belirtilen tolerans bölgeleri içinde gerçek boyutlarına bağlı olarak boşluklu veya sıkı geçmeden biri olabilir.

17 Ara Geçme ( ör. H7/j6 )

18 Ara Geçme ( H7/j6 )

19 Ara Geçme ( H7/j6 )

20 Sıkı Geçme Eşleşen parçalar, en küçük mil çapı en büyük delik çapından daha geniş sınır değerlerine sahiptir.

21 Sıkı Geçme ( H7/n6 )

22 Sıkı Geçme ( H7/n6 )

23 Sıkı Geçme ( H7/n6 )

24 Sıkılık artar Boşluk artar Tablo C-14. Tercih edilen metrik geçme tanımları Boşluklu Geçmeler (Alıştırmalar) ISO Sembolü Birim Delik Birim Mil Tanımlama, Kullanılma yerleri H11/c11 C11/h11 Dış parçalar üzerindeki geniş ticari tolerans ve paylar için kaba geçme H9/d9 D9/h9 Hassaslığın esas olduğu yerlerdeki kullanımlar için değil, geniş sıcaklık değişimleri, yüksek hızlar ve ağır muylu basınçları için iyi olan serbest geçme H8/f7 F8/h7 Hassas makinaların çalışması ve orta hızlar ve muylu basınçlarında hassas yerleşim için döner geçme H7/g6 G7/h6 Serbestçe hızlı dönmeyecek ancak serbestçe hareket edip dönecek tutuk döner geçme H7/h6 H7/h6 Kolayca sökülüp takılması yapılabilecek sabit parçaların yerleşmesi için yüzeyleri yağlanarak geçirilen elemanlar için kaygın geçme Ara Geçmeler H7/k6 K7/h6 Boşluklu ve sıkı arasında doğru yerleşim yerinde tutuk geçme Sıkı Geçmeler H7/n6 N7/h6 Daha büyük sıkılığa izin verilen yerlerde daha fazla doğru yerleşim için çakma geçme H7/p6 P7/h6 Özel delik basıncı ihtiyacı olmaksızın yerleşimin hassaslığı ile birlikte rijitlik ve hizalama gerektiren parçalar için sıkı geçme H7/s6 S7/h6 Normal çelik parçalar veya hafif kesitler üzerindeki sıkı geçmeler, dökme demirle kullanılabilir daha sıkı geçme için pres geçme. H7/u6 U7/h6 Yüksek baskı altındaki parçalar veya ağır baskı kuvvetlerinin gerektiği sıkı geçmeler için zorlamalı pres geçme.

25 Alıştırmalara (Geçmelere) bakış. ISO Standardında tercih edilen metrik Birim Delik Boşluklu Alıştırmaları listeleyen tablonun bir kısmı aşağıda verilmiştir. a. Gerekli alıştırma çeşitlini tespit ediniz. (ör. Kaba geçme (loose running), serbest geçme (free running) vb.). Alıştırmayı, sütunların birinin üstünde bulunuz. b. İşlenen mil veya deliğin anma büyüklüğünü ihtiva eden satırı solda bulunuz. c. Doğru değerleri bulmak için sütun ve satırın kesiştiği yeri bulunuz. d. Örnek: 25 mm lik anma çapına (basic size/nominal size) sahip Kaba geçme (Loose running) sistemi

26 1. Örnek Boşluklu Alıştırma

27 2. Örnek Ara (Belirsiz) Alıştırma

28 3. Örnek Sıkı Alıştırma

29

30

31

32

33 IV- Alıştırmaların seçilmesi: Makine parçaları imal edilirken hangi tolerans sistemi kullanılmalıdır. Parçaya verilecek boşluk ve sıkılıkların ne kadar olacağı aşağıda yazılanlar dikkate alınarak seçilmelidir. Parçaların hareketi (dönme, kayma), birbirine temas eden yerlerin uzunlukları, çalışma sistemleri, çalışma sıcaklıkları ve benzeri durumlar dikkate alınır. Bunun yanı s ıra, deliklerin imalatı millere göre daha zor olduğundan alıştırmada milin delikten daha hassas yapılmasına dikkat edilmelidir. V- Tavsiye edilen alıştırmalar: ISO tolerans sisteminde mil ve deliklerin tolerans alanlarıyla bunların meydana getirdiği çeşitli alıştırmalar, Çizelgeler halinde verilmiştir. Standart olan makine parçalarının (cıvata, kama, pim perçin, rulman vb.) alıştırma kaliteleri, ilgili standartlarında ayrıca belirtilmiştir. Tablo 15.5 ve Tablo 15.6 da dikdörtgen içine alınan değerler, ISO tarafından da tavsiye edilen tolerans değerleridir. Bunların dışında makine imalatında tavsiye edilen alıştırmalar Tablo 15.7 de verilmiştir. Daha önce de belirtildiği gibi ISO tarafından tavsiye edilen tolerans değerleri Tablo da verilmiştir.

34 Normal delik sisteminin tercih edilen geçmeleri (ISO 286-1:2010) Delik Boyutu Boşluklu Geçmeler (Clearance Fits) Miller için Tolerans Sınıfları Ara (Belirsiz) Geçmeler (Transition Fits) H6 g5 h5 js5 k5 m5 n5 p5 Sıkı Geçmeler (Interference Fits) H7 f6 g6 h6 js6 k6 m6 n6 p6 r6 s6 t6 u6 x6 H8 e7 f7 h7 js7 k7 m7 s7 u7 d8 e8 f8 h8 H9 d8 e8 f8 h8 H10 b9 c9 d9 e9 h9 H11 b11 c11 d10 h10 Normal mil sisteminin tercih edilen geçmeleri (ISO 286-1:2010) Mil Boyutu Boşluklu Geçmeler (Clearance Fits) Delikler için Toleranslar Ara (Belirsiz) Geçmeler (Transition Fits) h5 G6 H6 JS6 K6 M6 N6 P6 Sıkı Geçmeler (Interference Fits) h6 F7 G7 H7 JS7 K7 M7 N7 P7 R7 S7 T7 U7 X7 h7 E8 F8 H8 h8 D9 E9 F9 H9 E8 F8 H8 h9 D9 E9 F9 H9 B11 C10 D10 H10 Not: Ekonomik nedenlerle, bir uyum için ilk seçim, mümkünse yeşil renkle gösterilen tolerans sınıflarından yapılmalıdır

35 Tercih Edilen Birim Mil Geçmeleri (ANSIB (R1984)) Tercih edilen birim mil sistemi, standart büyüklükte imal edilen miller için kullanılır.

36 Tercih Edilen Birim Delik Geçmeleri Tercih edilen birim delik sistemi, deliklere girecek miller için uygulanacak toleranslarda kullanılır. Minimum delik, tolerans ve boşlukların uygulandığı anma boyutuna atanır. Bu sistem, delik üretmek için kullanılan standart raybalardan ve delik büyüklüklerini doğru şekilde kontrol etmek için kullanılan standart boyutlu «GEÇER MASTAR» dan dolayı sanayide geniş şekilde uygulanmaktadır.

37

38

39

40

41 Sorular 1. Birim mil sistemi, Birim Delik Sistemine göre niçin tercihen kullanılır? 2. Birim Delik Sistemi tablolarını kullanarak mil ve göbeğin eksik boyutlarını hesaplayınız. Çizimi tolerans boyutlarını vererek tamamlayınız.

42 3. Birim mil sistem tablolarını kullanarak mil ve göbeğin eksik boyutlarını hesaplayınız. Çizimi tolerans boyutlarını vererek tamamlayınız. 4. Birim delik ve birim mil tablolarında verilen tolerans birimleri nelerdir?

43 5. Çap 62 H7-f8 geçmesi mil ve delik için tolerans değerlerini hesaplayınız. Delik için üst ve alt değerleri hesaplayınız Üst = Alt = Mil için üst ve alt değerleri hesaplayınız Üst = Alt = Boyut toleranslarını detay çizime ekleyiniz. Her ne kadar Normal Delik ve Normal Mil Sistemleri, fonksiyonel özellikler bakış açısından eşit ise de tercihen Normal Delik Sistemi kullanılır.

44 ra (belirsiz) geçme içle Elle itme (kakma) Kaygın geçme Tutuk döner ge Parçalar, bir başkasına göre hareket edebilir Döner geçme Boşluklu geçme Serbest geçme Kaba geçme H6 H7 H8 H9 Uygulanabilir parça Fonksiyonel sınıflandırma Uygulama örneği c9 Özellikle geniş bir boşluk barındıran veya gerektiren hareketli parça Montajı kolaylaştırmak için geniş boşluk bulunduran parça Yüksek sıcaklıklarda bile uygun boşluk gerektiren parça Görevi sebebiyle büyük boşluk gerektiren parça: Genişler. Büyük konumsal hata. Uzun bağlama boyu Azaltılması gereken maliyet: İmalat maliyeti Bakım maliyeti Piston segmanı ve piston segmanı yuvası Gevşek ayar pimi ile bağlama d9 d9 Geniş bir boşluk bulunduran veya gerektiren parça Krank kolu ve pim yatağı e7 e8 e9 Yeterli genişlikte boşluklu parça veya boşluk gerektiren hareketli parça Yeterli genişlikte boşluk ve iyi yağlanmış yatak Yüksek sıcaklık, yüksek hız ve yüksek yüke maruz kalan yatak f6 f7 f7 f8 Uygun boşluk sağlayan ve harekete izin veren geçme (yüksek kaliteli geçme) Gres veya yağ ile yağlamalı düzenli normal sıcaklıkta çalışan yatak g5 g6 Hafif yük altında hassas makinanın sürekli dönen parçası Harekete izin veren dar boşluklu geçme (tapa, konumlama) Yüksek hassasiyetli kayar parça h5 h6 h7 h8 h5 h6 js6 h9 Yağlayıcı kullanıldığında elle harekete izin veren geçme (yüksek kalitede konumlama) Yüksek hassasiyette kayan özel parça Önemsiz sabit parça Çok küçük bir müdahale ile yerleşen montaj parçası Birimler kullanıldığı yerde parçaların her ikisini de kilitleyen yüksek hassasiyette konumlama Ağaç tokmak veya kurşun çekiç kullanarak takılabilir/sökülebilir geçme js5 k6 Takma/sökme için demir çekiç veya el baskısı gerektiren geçme (içteki milin dönmesinden kaçınmak için bir anahtar veya başka bir cihaz gereklidir) Hassas konumlama Normal dönen veya kayan parça (iyi yağlanmış olmalıdır) Normal bağlama parçası (sık sık sökülen) Hemen hemen hiç boşluk olmaksızın hassas hareket gerektiren parça Parçaya zarar vermeden sökmek zordur Geçme kuvveti, kuvvet iletimi için tek başına yeterli değildir. Egzoz valfi kutusu ve yaylı yatak sürgü parçası Piston segmanı ve piston segmanı yuvası Ekzos valfi yatağının geçmesi Krank mili ana yatağı Düzenli kayar parça sıyırma cıvatası (e9) Soğutma egzoz valfi kutusunun yerleştirildiği parça Normal mil burcu Bağlantı cihazı pim ve kolu Anahtar ve anahtar yuvası Hassas kontrol valfi mili (g6) Jant ve göbek bağlantısı Hassas dişli cihazındaki dişli bağlantısı Tespit pimi (h7) İki kavrama flanşı geçmesi Regülatör yolu ve pimi Ayar mili dişlisi ve göbeği Dişli pompa mili ve gövde geçmesi Rayba civatası

45 Parçalar, bir başkasına göre hareket edebilir Boşluklu geçme Kaba geçme Döner geçme Tutuk döner ge Serbest geçme H6 H7 H8 H9 Uygulanabilir parça Fonksiyonel sınıflandırma Uygulama örneği c9 Özellikle geniş bir boşluk barındıran veya gerektiren hareketli parça Montajı kolaylaştırmak için geniş boşluk bulunduran parça Yüksek sıcaklıklarda bile uygun boşluk gerektiren parça Görevi sebebiyle büyük boşluk gerektiren parça: Genişler. Büyük konumsal hata. Uzun bağlama boyu Azaltılması gereken maliyet: İmalat maliyeti Bakım maliyeti Piston segmanı ve piston segmanı yuvası Gevşek ayar pimi ile bağlama d9 d9 Geniş bir boşluk bulunduran veya gerektiren parça Krank kolu ve pim yatağı e7 e8 e9 Yeterli genişlikte boşluklu parça veya boşluk gerektiren hareketli parça Yeterli genişlikte boşluk ve iyi yağlanmış yatak Yüksek sıcaklık, yüksek hız ve yüksek yüke maruz kalan yatak f6 f7 f7 f8 Uygun boşluk sağlayan ve harekete izin veren geçme (yüksek kaliteli geçme) Gres veya yağ ile yağlamalı düzenli normal sıcaklıkta çalışan yatak g5 g6 Hafif yük altında hassas makinanın sürekli dönen parçası Harekete izin veren dar boşluklu geçme (tapa, konumlama) Yüksek hassasiyetli kayar parça Normal dönen veya kayan parça (iyi yağlanmış olmalıdır) Normal bağlama parçası (sık sık sökülen) Hemen hemen hiç boşluk olmaksızın hassas hareket gerektiren parça Egzoz valfi kutusu ve yaylı yatak sürgü parçası Piston segmanı ve piston segmanı yuvası Ekzos valfi yatağının geçmesi Krank mili ana yatağı Düzenli kayar parça sıyırma cıvatası (e9) Soğutma egzoz valfi kutusunun yerleştirildiği parça Normal mil burcu Bağlantı cihazı pim ve kolu Anahtar ve anahtar yuvası Hassas kontrol valfi mili (g6)

46 Parçalar, bir başkasına göre hareket edemez Ara (belirsiz) geçme Sıkı geçme Kaygın geçme Elle itme (kakma) e Zorlamalı çekiçle Hafif baskı Pres geçme H6 H7 H8 H9 Uygulanabilir parça Fonksiyonel sınıflandırma Uygulama örneği h5 h6 h7 h8 h5 h6 js6 h9 Yağlayıcı kullanıldığında elle harekete izin veren geçme (yüksek kalitede konumlama) Yüksek hassasiyette kayan özel parça Önemsiz sabit parça Çok küçük bir müdahale ile yerleşen montaj parçası Birimler kullanıldığı yerde parçaların her ikisini de kilitleyen yüksek hassasiyette konumlama Ağaç tokmak veya kurşun çekiç kullanılarak takılabilen/sökülebilen geçme js5 k6 Takma/sökme için demir çekiç veya el baskısı gerektiren geçme (içteki milin dönmesinden kaçınmak için bir anahtar veya başka bir cihaz gereklidir) Hassas konumlama k5 m6 Takma/sökme yukarıdakiyle aynı. Boşluğu olmayan hassas konumlama m5 n6 Takma/sökme için dikkate değer bir kuvvet gerektiren geçme Hassas sabit geçme (yüksek tork iletimi için gerekli olan anahtar veya diğer cihaz) n5 n6 p5 p6 r6 Takma/sökme için yüksek kuvvet gerektiren geçme (yüksek tork iletimi için gerekli olan anahtar veya diğer cihaz). Ancak her iki parça da demir olmayan parça olduğunda pres geçme için sadece hafif pres geçme kuvveti gereklidir. Demir parçayı demir, bronz veya bakır parçaya sabitlemek için standart pres geçmesi kullanan bağlamalar Takma/sökme, yukarıdakiyle aynı. Büyük parçalar için büzülmeli pres geçme, soğuk pres geçme veya zorlamalı pres geçme gereklidir. Parçaya zarar vermeden sökmek zordur Parçaya zarar vermeden sökmek zordur Geçme kuvveti, kuvvet iletimi için tek başına yeterli değildir. Geçme kuvveti, küçük kuvvet iletimi için yeterlidir. Jant ve göbek bağlantısı Hassas dişli cihazındaki dişli bağlantısı Tespit pimi (h7) İki kavrama flanşı geçmesi Regülatör yolu ve pimi Ayar mili dişlisi ve göbeği Dişli pompa mili ve gövde geçmesi Rayba civatası Rayba cıvatası Tespit pimi MSTM (m6) Hidrolik cihaz pistonları ve millerinin bağlanmaları Kavrama flanş ve mili geçmesi kavrama mili ve dişlisinin esnek geçmes (Pasif taraf) Hassas geçme Punch SPAS (m5) Emme valfi ve valf kılavuzu yerleştirme Emme valfi ve valf kılavuzu yerleştirme ( Dişli ve mili birlikte sabitleme (p6) Esnek kavrama ve dişlisi (tahrik tarafı) Kavrama ve mil Geçme kuvveti, Yatak burcu geçme ve sabitleme r5 s6 Parçaların birbirine sıkıca tutturulduğu ve sökülmeyeceği, büzülme önemli bir Emme valfi ve valf yuvası yerleştirme