HAYVANSAL HÜCRELER VE DOKULAR ASLI SADE MEMİŞOĞLU

Transkript

1 HAYVANSAL HÜCRELER VE DOKULAR ASLI SADE MEMİŞOĞLU

2 KONULAR HAYVAN HÜCRESİ HAYVAN, BİTKİ, MANTAR, BAKTERİ HÜCRE FARKLARI HÜCRE ORGANELLERİ VE GÖREVLERİ DOKULAR

3 HAYVAN HÜCRESİ Sitoplazmada bulunan ve hücrenin solunumu, Granüllü endoplazmik retikulum Granülsüz endoplazmik retikulum Çekirdek beslenmesi ve boşaltımı gibi yaşamsal olaylarının gerçekleştiği yapılara organel denir. Lizozom Sentrozom Ribozomlar Golgi aygıtı Hücre zarı Mitokondri

4 Işık mikroskobunda insan epitel hücresi Floresan boya ile boyanmış insan epitel hücresi

5

6 HÜCRE ORGANELLERİ VE GÖREVLERİ Hücre zarı yapısı Yapısında protein, lipid ve karbonhidrat bulunmaktadır. Temel yapıtaşı fosfolipidlerdir Çift tabaka oluştururlar Proteinler lipid çevrelerinde kanallar oluşturarak besin geçişini sağlarlar. Karbonhidratlar, organlarda farklılaşarak hücreye özgünlük kazandırır. Hücre zarı, saydam ve akışkandır. Hücre zarı, esnek ve canlıdır

7

8 HÜCRE ORGANELLERİ VE GÖREVLERİ Hücre zarı görevleri Seçici ve geçirgen bir yapıdadır. Hücreyi dış ortamdan ayırır. Hücreye şekil verir. Hücreyi dağılmaktan ve dış etkilerden korur. Madde alışverişini sağlar. Dışarıdan içeriye sinyal iletiminde rol oynar

9 HÜCRE ORGANELLERİ VE GÖREVLERİ Mitokondri enerji üretimi oksijeni kullanarak besinlerden enerji elde ederler Sayıları hücre tipine göre değişir. enerji ihtiyacının fazla olduğu kas ve karaciğer hücrelerinde mitokondri sayısı diğer hücrelere göre daha fazladır ( arası değişir) Kendi DNA sı vardır Bölünüp çoğalabilirler. İki katlı zara sahiptir Mitokondri elektron microskop görüntüsü

10 HÜCRE ORGANELLERİ VE GÖREVLERİ Endoplazmik retikulum Hücre zarını çekirdek zarına bağlayan kanallar. Yumurta, embriyonik hücreler ve eritrositler hariç bütün ökaryotik hücrelerde bulunur. E.R kanalcıkları sabit bir yapıya sahip olmayıp, hücrenin işlevine göre değişebilir. Sitoplazmik matriksle birlikte hücreye destek sağlar. Hücre içi dolaşımı sağlar. İyon ve küçük molekülleri gerekli bölgelere taşır.

11 HÜCRE ORGANELLERİ VE GÖREVLERİ 1. Granüllü endoplazmik retikulum: Zarları üzerinde ribozom bulunduğu için granüllü bir görüntüye sahiptir. Protein sentezinin hızlı olduğu hücrelerde daha çok gelişmiştir. Ribozomlarda sentezlenen protein E. R kanallarına geçer. Buradan ya doğrudan kullanılır ya da golgi aygıtı ile hücre dışına salgılanırlar. 2. Granülsüz endoplazmik retikulum: Üzerinde ribozom bulunmaz, düz bir yapıya sahiptir. Genellikle karaciğer, testis, ovaryum, böbrek üstü bezi, bağırsak mukakozası gibi işlevleri birbirinden farklı hücrelerde bulunur. yağ sentezi yapar.

12 ENDOPLAZMİK RETİKULUM

13 HÜCRE ORGANELLERİ VE GÖREVLERİ Ribozom Protein sentezi yapar. Endoplazmik retikulumların üzerinde, çekirdek zarında veya sitoplazmada serbest olarak bulunurlar. Yapısında sadece rrna ve protein bulunur. Protein sentezi yapan ribozomların elektron mikroskop ile çekilmiş görüntüsü

14 HÜCRE ORGANELLERİ VE GÖREVLERİ Sentrozom (sentriyol) Zarsızdır ve sentriyol denilen iki silindirik proteinden oluşur. Hücre bölünmesi sırasında ikiye bölünür her biri bir kutba gider ve aralarında iğ iplikleri oluşur. Kromozomlar sentromerlerinden bu ipliklere tutunarak kutuplara doğru çekilir. Sentriyol çiftinin elektron mikroskop ile çekilmiş görüntüsü

15 HÜCRE ORGANELLERİ VE GÖREVLERİ Golgi aygıtı: Olgunlaşmamış kan ve sperm hücreleri hariç bütün ökaryotik hücrelerde görülür. Üst üste yığılmış yassı keselerden meydana gelmiştir. Keselerin çevresinde tomurcuklanma sonucu oluşan kesecikler bulunur. Başlıca görevi salgılamadır. Golgi aygıtından oluşan kesecikler hücre zarının yapısına katılırlar. Salgılanacak proteinlere farklı moleküller ekler (yağ, karbonhidrat) Salgı yapan hücrelerde çok iyi gelişmiştir. Ör: tükrük bezleri Lizozom oluşumunda görev alır.

16 HÜCRE ORGANELLERİ VE GÖREVLERİ Lizozom Alyuvar hücresi dışında bütün hayvan hücrelerinde bulunur. Zarla çevrili bir organeldir. İçinde sindirim enzimleri bulunur. Hücre içi ve dışı sindirimi gerçekleştirir. Yaşlanmış organellerin ve hücrelerin parçalanmasını sağlarlar. Bu yüzden akyuvar ve karaciğer hücrelerinde bol miktarda bulunur. Hücre savunmasında etkilidirler

17 Çekirdek : Hücrenin yönetim ve kalıtım merkezidir. Kromozom çekirdekte bulunur. Hücre bölünmesiyle bu özellikler hücreden hücreye aktarılır. 1.Çekirdek zarı: HÜCRE ORGANELLERİ VE GÖREVLERİ Çekirdek materyali çift zarla çevrilmiş olarak sitoplazmadan ayrılır. E.R un zarı ile bağlantı halindedir. Porlar çekirdek plazmasıyla sitoplazma arasında serbest geçişe ve madde alış verişine imkan sağlar. Çekirdekte sentezlenen RNA molekülleri porlardan sitoplazmaya geçer. sitoplazmada sentezlenen bazı proteinlerde bu porlardan çekirdek içine alınır.

18 HÜCRE ORGANELLERİ VE GÖREVLERİ 2.Çekirdekçik: Bölünmeye hazırlanan hücrede kromatin yoğunlaşmaya başlar Hücrede bir veya daha fazla sayıda bulunabilir. Ribozom ve protein sentezinde aktif rol oynar. Hücrede RNA ların en yoğun olduğu bölgedir. RNA lar burada proteinlerle birleşerek ribozomun alt birimlerini oluşturur. Çekirdekçiğin sayısı ve büyüklüğü hücrenin işlevine göre değişir. Kas hücreleri gibi protein sentezinin az olduğu hücrelerde çekirdekçik bulunmaz veya çok küçüktür. Salgı hücreleri gibi protein sentezinin hızlı olduğu hücrelerde çekirdekçik büyük veya çok sayıda bulunur. Çekirdek Çekirdekçik

19

20 HÜCRE İSKELETİ Ökaryot hücrelere şeklini veren ve hücre içi organizasyonu sağlayan yapıların tümü hücre iskeleti olarak adlandırılır. Prokaryot hücrelerde hücre iskeleti bulunmaz. Hücre iskeleti üç temel yapıdan oluşur. Mikroflament: Kas doku liflerinin (aktin ve miyozin) kısalıp uzamasında ve hayvan hücrelerinde bölünme sırasında boğumlanmasında görev alır. Aktin proteinlerinden oluşur Ara filamentler: Hücre şeklinin ve hücre içi yapıların sabitlenmesinde görev alır. Örneğin çekirdeğin hücre içindeki yerinin sabitlenmesini ara filamentler sağlar. Keratin yapılı ince lifler Mikrotübül: Hücre şeklinin belirlenmesinde, hücrelerin ve hücre içindeki organellerin yer değiştirmesinde, mitoz sırasında kromozomların ayrılmasında görev alır. Tübülin proteinlerinden oluşur

21

22 ayer_embedded

23 HAYVANSAL DOKULAR VE İŞLEVLERİ

24 Tek hücreli canlılar yaşamları için gereken ihtiyaçlarını doğrudan çevrelerinden alışverişle karşılarlar. Çok hücreli karmaşık organizmalarda her hücre dış çevre ile doğrudan temasta değildir ve besin, oksijen gibi temel ihtiyaçların karşılanması bir sorun teşkil eder. Bu sebeple organizmalarda iç çevre denilen ortamlar meydana gelmiş ve bu sayede farklı çevre koşullarında yaşayabilen organizmalar evrimleşmiştir. Solunum, dolaşım, boşaltım, sindirim için sistemler oluşmuştur. Bu sistemleri oluşturan hücreler de farklı görevler için özelleşmiştir.

25 HÜCREDEN ORGANİZMAYA

26 Hücrelerin DOKULAR Çoğalma Madde alışverişi Enerji üretimi gibi özellikleri benzeşir. Karmaşık organizmalarda hücreler farklılaşır Çoğalma hızları Organel sayıları (mitokondri gibi) Enerji üretim miktarı Yapıları Benzer yapı ve görevdeki hücreler dokuları oluşturur.

27 HAYVANSAL DOKULAR Epitel doku Bağ doku Kas doku Sinir doku I. Örtü epiteli II. Bez (salgı) epiteli III.Duyu epiteli I. Temel bağ doku II. Kıkırdak doku III.Kemik doku IV. Yağ doku V. Kan doku I. Düz kas II. Çizgili kas III.Kalp kası

28 EPİTEL DOKU Vücut yüzeyini örten ve iç boşlukları sınırlayan tabakadır. Dış yüzeyde altındaki bağ doku ile deriyi, iç boşluklarda mukozayı oluşturur. YAPISI Hücreler arası madde yok denecek kadar azdır. Kan damarı içermez. Bölünme yeteneğine sahip hücrelerden oluşur. Hücreleri oldukça farklı görevler üstlenmiştir. Beslenme ve solunum, bağ dokusunda bulunan damarlar aracılığı ile difüzyonla yapılır. Hücrelerinde yaptıkları işe göre özelleşmeler görülür.

29 EPİTEL DOKU GENEL GÖREVLERİ Emme (absorbsiyon) Salgılama (sekreksiyon) Taşıma (transport) Kasılma (kontraksiyon) Boşaltım Koruma Duyu

30

31 Hücre şekline göre Tek katlı silindirik epitel Çok katlı silindirik Yalancı çok katlı silindirik ÖRTÜ EPİTELİ Tek katlı Tabakalarına göre Çok katlı Yassı Tek katlı yassı epitel Çok katlı yassı epitel Kübik Tek katlı kübik epitel Çok katlı kübik epitel Yalancı çok katlı Silindirik

32 I. ÖRTÜ EPİTELİ Vücudun iç ve dış yüzeyini örter. Kimyasal, fiziksel ve mikrobik etkilere karşı vücudu korur. Tabakalaşma durumuna göre tek katlı epitel ve çok katlı epitel olmak üzere ikiye ayrılır.

33 I. ÖRTÜ EPİTELİ 1. Tek katlı epitel Hücre şekillerine göre 3 grupta incelenir a. Tek katlı yassı epitel Tek sıralı dizilmiş yassı şekilli hücrelerden oluşmuştur. Çekirdekleri hücrenin ortasındadır. Hücreler arası madde çok azdır. Difüzyon ve süzülmenin olduğu yerlerde görülür Kan damarlarının iç yüzeyinde, akciğer alveollerinde, lenf damarlarının iç yüzeyinde bulunur.

34 I. ÖRTÜ EPİTELİ b. Tek katlı kübik epitel Küp şeklinde hücreleri bazal membran üzerinde tek sıra halinde dizilmiştir. Çekirdekleri hücrenin ortasında bulunur. Örtü korumanın yanı sıra böbrek tübüllerinde salgılama ve emme işlevi de görür. Böbrek kanalında, tiroid bezinde, salgı bezlerinin iç yüzünde bulunur.

35 I. ÖRTÜ EPİTELİ c. Tek katlı silindirik epitel Hücreleri silindir şeklindedir. Hücrelerin serbest yüzeyinde mikrovillus, sil gibi yapılar bulunur. Salgıların salınması ve besinlerin emiliminde rol oynar. Mide, safra kesesi, ince bağırsak duvarında, üreme kanallarında bulunur.

36 I. ÖRTÜ EPİTELİ Yalancı çok katlı epitel Yapısında bulunduğu yere göre mukus salgılayan hücrelerle, silli hücrelerde bulunur. Salgı bezlerinin büyük kanallarında, paratroid bezde, erkek uretrasında bulunur. Silli olanları trake ve bronşlarda, gözyaşı bezinde bulunur. Görevi solunum kanallarına giren toz ve mikroorganizmaları makusla yakalayıp sillerle dışarı itmektir.

37 I. ÖRTÜ EPİTELİ 2. Çok katlı epitel Hücreleri birden fazla tabaka oluşturacak şekilde dizilmiştir. En üst sıradaki hücrelerin şekline göre 3 e ayrılır a. Çok katlı yassı epitel Koruma işlevi yürütür Üst yüzeydeki hücreleri yassıdır. Deri, yemek borusu, yutak ve ağız boşluğunda bulunur. Vücudun dış yüzeyine bakan hücreler difüzyonla besin alamadıkları için ölür, keratin maddesi birikir. Bu hücreler, altta kalan canlı hücreleri dış etkilere karşı korur, vücuttan suyun çıkışını azaltır ve mikroorganizmaların vücuda girmelerini engeller. Kıl, tırnak, boynuz, tüy gibi yapılar keratinleşme sonucu oluşur. Vücudun nemli bölegelerindeki çok katlı yassı epitel hücreleri, canlı ve çekirdeklidir. Keratin biriktirmeyen bu türe, keratinsiz çok katlı yassı epitel denir.

38

39 I. ÖRTÜ EPİTELİ b. Çok katlı kübik epitel Üst yüzeydeki hücreler küp şeklindedir. Ter ve yağ bezlerinin salgı kanallarında, ovaryum ve testisin iç yüzeyinde bulunur.

40 I. ÖRTÜ EPİTELİ c. Çok katlı silindirik epitel Üst yüzeyde bulunan hücreleri silindir şeklindedir. Tükürük bezlerinin ve süt bezlerinin salgı kanallarında, boşaltım kanallarında bulunur.

41 I. ÖRTÜ EPİTELİ d. Çok katlı değişken sıralı epitel Bazal membran üzerinde bulunan hücreleri silindir şeklindedir. Bu hücrelerin üzerinde de birkaç sıra halinde dizilmiş silindir şekilli hücreler yer alır. Üst yüzeyde bulunan hücreler bulunduğu organın işlevine göre şekil değiştirir. Böylelikle değişen miktarlarda sıvıyı hapsedebilirler İdrar kesesinin iç yüzeyini döşeyen epitel doku

42

43 II. SALGI EPİTELİ Salgı yapan epitel doku çeşididir. Epitel dokudan özelleşir. Salgılanacak olan makromoleküller hücre içinde sentezlenir ve keseciklerde depolanır. Salgı hücrleri görevlerine göre farklı makromoleküller sentezler: Sindirim enzimleri (pankreas) Lipid (yağ bezleri) Glikoprotein = karbonhidrat+protein (tükürük bezleri) Süt (meme bezleri) Devamlı veya kesintili salgılama yapılabilir. Salgı epitel hücreleri bir araya gelerek salgı bezlerini oluşturur.

44 II. SALGI EPİTELİ Hücre sayısına göre tek hücreli ve çok hücreli bez epiteli olarak ikiye ayrılır. 1. Tek hücreli salgı epiteli Tek katlı silindirik epitel hücresidir. Salgı üreten bu hücreye goblet (kadeh) hücresi denir. Goblet hücreleri mukus salgılar. Mide ve bağırsak duvarında, ayrıca kurbağa ve solucan derisinde de bulunur. Goblet hücrelerinin salgı maddesi yağ ya da glikoprotein yapıdadır. Bundan dolayı bu hücrelerde mitokondri, endoplazmik retikulum, golgi aygıtı fazladır.

45 II. SALGI EPİTELİ 2. Çok hücreli salgı epiteli Birçok bez hücresinin birleşmesiyle meydana gelen bez epiteli çeşididir. Salgılama şekillerine göre üç gruba ayrılır. a. Endokrin bezler (iç salgı bezleri) Salgılarını doğrudan kan veya lenf damarlarına veren iç salgı bezleridir. Bu bezlerde kanal yoktur. Bu bezlerin salgısına hormon denir. Hormonlar hedef organa kanla taşınır. hipofiz, tiroid, paratiroid bezi. b. Ekzokrin bezler Salgılarını doğrudan ya da bir kanalla vücut boşluğuna ya da vücut dışına boşaltırlar. tükürük bezi, ter bezi, bağırsak duvarı.

46 Örtü epitelinden endokrin ve ekzokrin bezlerin oluşumu

47 II. SALGI EPİTELİ c. Karma bezler Hem ekzokrin hem de endokrin salgı özelliğine sahip bezlerdir. Bu bezler hem enzim hem de hormon salgılar. Pankreas, mide

48 III. DUYU EPİTELİ Çevrelerindeki değişikliklikleri algılayarak sinir sistemine bilgi iletirler Dış yüze bakan kısımlarına reseptör denir. Duyu epiteli hücreleri, epitel hücrelerinin farklılaşmasıyla oluşmuştur. Örtü epiteli içine yerleşmiştir. Nöroepitel hücre olarak adlandırılırlar Kendini yenileme özelliği yoktur.

49 III. DUYU EPİTELİ 3 çeşit duyu epiteli vardır 1. Primer (birincil) duyu hücreleri Aldıkları uyarıyı kendi uzantıları ile nöronların dendritlerine iletirler. koku alma hücreleri, retinadaki uzantılar.

50 III. DUYU EPİTELİ 2. Sekonder (ikincil) duyu hücreleri Aldıkları uyarıyı nörona ulaştıracak uzantısı yoktur. Nöronların dendritleri epitel hücresine kadar uzanarak uyarıyı doğrudan alır. tat alma hücreleri. 3. Serbest sinir uçları Bazı dendritler serbest olarak epitel doku içine kadar uzanmıştır. Bu uçlar almaç olarak görev yapar. Ağrı, acı, basınç

51 Basınç Sıcak Soğuk Basınç Dokunma

52 BAĞ VE DESTEK DOKU Bu dokunun hücre sayısı az, ara madde miktarı fazladır. Epitel dokudan farklı olarak hücreleri birbirine temas etmez. Kendine özel hücreleri, hücreler arası zemin maddesi ve protein liflerden oluşur Bu dokudaki ara maddenin sertleşmesiyle kıkırdak ve kemik dokular oluşur. Görevi: çeşitli organ ve dokuları birbirine bağlamak içerdiği kan damarlarıyla hücreleri beslemek yumuşak dokuların dış etkenlerden korunmasını, desteklenmesini sağlamak savunma Temel bağ doku, kıkırdak doku, kemik doku, yağ doku, kan doku olarak ayrılırlar.

53 I. TEMEL BAĞ DOKU Organların etrafını sarıp destek sağlar Vücut savunmasında görevlidir Dokunun hücreleri az, hücreler arası maddesi fazladır. Bu dokuda 4 çeşit hücre bulunur. 1. Dokunun esas hücresi fibroblasttır. Bu hücreler dokunun ara maddesini ve lifleri üretir. 2. Mast hücresi: heparin ve histamin salgılar. Heparin kanın pıhtılaşmasını engeller, histamin ise kan damarlarının geçirgenliğini arttırır. 3. Makrofajlar: vücuda giren toz, kir parçacıkları, mikroorganizma gibi yabancı maddeleri fagositozla yok eder. 4. Melanositler: Sitoplazmalarında taşıdıkları melanosit pigmenti ile dokuya renk verirler

54 I. TEMEL BAĞ DOKU Ara maddesinde bol miktarda lif bulunur. Lifler, proteinden oluşur ve dokunun hücrelerini ve ara maddesini bir arada tutar Kollajen, elastik ve retiküler olmak üzere, üç çeşit lif vardır. 1. Kollajen Lifler Yapısındaki esas protein kollajendir. Beyaz renkte,demetler halinde bulunur. Bağ ve kıkırdak dokuda bulunur. Eğilip bükülebilirler, oldukça kuvvetli ve dirençli tellerdir. Deriye, kemikler arası ve kemik-kas arası bağlantılara güç verirler Organlar arasında ağsı bir çerçeve oluşturur ve koruma sağlarlar. Kollajen lifi Kollajen lifçiği Kollajen molekülü Üçlü sarmal Alfa zinciri Amino asit zinciri

55 I. TEMEL BAĞ DOKU 2. Elastik Lifler Esneme özelliği vardır. Sarı renklidir. Esas proteini elastindir. Bu özelliği sayesinde vücutta en çok esnemeye ihtiyaç olan yerlerde bulunurlar. Aort çeperi, kulak kepçesi, deri gibi 3. Retiküler (Ağsı) Lifler Ağsı yapıdadır ve dallar oluştururlar. Kan damarları sinir telleri gibi bağ dokunun birbirine bağlanması gereken dokuları arasında, lenf düğümü, dalak, kırmızı kemik iliği ve karaciğerde bulunur. Elastik lifler kollajen liflerden daha incedir. Retiküler lifler ise ikisinden de incedir.

56 Elastik lif Sinir lifi Makrofaj Mast hücresi Lenfosit Fibroblast Kollajen lifi Nötrofil Yağ hücresi Plazma hücresi Retiküler lif Kılcal damar

57 II. KIKIRDAK DOKU Görevi: Bazı organların şekil kazanması (burun, kulak vb.) Bazı organların yapı ve şekillerinin bozulması (Trake, bronş, östaki borusu ) Kemiklerin eklem bölgelerinde tahribatın önlenmesi, kayganlığın sağlanması Kemikleşme (Kemiklerde boyca büyümenin sağlanması ) Kıkırdağın rejenerasyonu, büyümesi ve beslenmesi, yapısında bol miktarda kan damarı ve sinirler taşıyan perikondrium isimli kıkırdak zarı ile gerçekleşir. Embriyonik dönemde omurgalıların iskeleti kıkırdak dokudan oluşur. Ergin omurgalıların iskeletinde bazı bölgelerde bulunur. Kıkırdaklı balıkların hem embriyonik hem de ergin dönemdeki iskeleti kıkırdak dokudan oluşmuştur (köpek balığı). Omurgasızlardan sadece yumuşakça ve kafadanbacaklılarda bulunur.

58 II. KIKIRDAK DOKU Hücreler: Kondrosit Kondrositler lakün denilen kapsüller içinde tek tek veya gruplar halinde bulunur. Birden fazla kondrositi kapsül ile bir arada tutan yapılara kondron denir Ara madde: Şekilsiz eleman: kondrin Şekilli eleman: elastik ve kollajen lifler

59 II. KIKIRDAK DOKU Kıkırdak doku ara maddesine göre üçe ayrılır. 1. Hiyalin kıkırdak: kollejen lifler taşımasına karşın homojen yapı gösterir. Kıkırdaklı balıklarda iskelet, embriyonal dönemde iskelet, burun, trake, kaburga uçlarında bulunur. Metabolizması çok düşük ve rejenerasyon yeteneği yoktur. 2. Elastik kıkırdak: ara madde elastik lifler taşırlar. Kulak kepçesi, ses telleri, östaki borusu, dış kulak yolunda bulunur. 3. Fibröz (lifli) kıkırdak: bol miktarda kollejen lifler taşırlar. Omurlar arasındaki diskte, diz kapağında, göğüs ve köprücük kemiğinin oynak (eklem) yerlerinde bulunur.

60

61 III. KEMİK DOKU Vücudun en sert yapılarıdır. Embriyonik dönemde kıkırdak dokuda mineral birikmesiyle oluşur. Yapısında kan damarları ve sinirler bulunur. Ara madde sert ve geçirimsizdir; beslenme, solunum ve boşaltım doku içine kadar özel kanal sistemi ile ulaşan kan damarlarından difüzyonla olur. Yaşam boyu metabolik ve hormonal etkilerle; yenilenme, büyüme ve küçülme görülür. Görevleri Kaslara ve iç organlara bağlanma ve tutunma yüzeyi sağlar. Kaslarla birlikte hareketi sağlar. Kan dokusunun bütün hücreleri kırmızı kemik iliğinde oluşur. Mineral depolar

62 III. KEMİK DOKU Hücreleri: 1- osteoblastlar: kemik dokusu ara maddesini oluşturan hücrelerdir. periost denen zarın hemen altında bulunurlar. Olgunlaştıklarında ara madde içinde kalıp osteositlere dönüşürler. 2-osteoklastlar: kemik kanalı ve boşlukların iç yüzeyinde bulunurlar. Fagositoz yetenekleri olup ara maddenin yıkılmasına neden olurlar. Kanda kalsiyum dengesinin sağlanmasında rol oynarlar. Ara madde: osein denir. organik ve inorganik olmak üzere iki kısımdan oluşur. 1-organik: kollajen lifler ve şekilsiz proteinsel yapılardan meydana gelirler. Osteositler tarafından üretilir 2-inorganik: dokuya sertlik veren esas kısımdır. Kalsiyum fosfat, kalsiyum karbonat, magnezyum fosfat, kalsiyum florid vb. maddelerden oluşur. sert olan ara maddenin kolay kırılmasını önleyen ara maddede bulunan kollejen liflerdir.

63

64 III. KEMİK DOKU Tüm kemik çeşitlerinin dışında periost adında bir kemik zarı vardır. Periost zarı kemiklerin kalınlaşmasını ve onarımını sağlar.

65 III. KEMİK DOKU Kemik doku, hücrelerinin dizilişine ve ara madde miktarına göre iki çeşittir. 1. Sert Kemik Doku Kısa ve yassı kemiklerin dış yüzeyinde, uzun kemiklerin gövdesinde bulunur. Osteositler birbirine sitoplazmik uzantılar ile bağlanarak iç içe daireler oluşturur. Bu dairelerin ortasında boyuna uzanan Havers kanalları bulunur. Havers kanallarını birbirine bağlayan ve enine uzanan kanallara Wolkman kanalı adı verilir. Bu kanallarda kan damarları ve sinirler bulunur. Hücreler gerekli olan besin ve oksijeni bu kanallardaki kan damarlarından difüzyonla alır, artık maddeleri de aynı şekilde uzaklaştırır. Uzun kemik içerisinde gövde boyunca uzanan sert kemik doku içerisinde sarı kemik iliği bulunur.

66 III. KEMİK DOKU 2. Süngerimsi kemik doku Kısa ve yassı kemiklerin iç kısmında uzun kemiklerin uçlarında bulunur. Osteositler sert kemik dokudakinden daha azdır ve dağınık halde yerleşim gösterir. Kemiklerde gözenekli yapının oluşmasını sağlar. İçerisinde kırmızı ilik bulunur.

67 IV. YAĞ DOKU Bağ dokunun özel bir şeklidir. Görevleri Vücudu mekanik etkilerden korur. Besin depolar Vücut ısısını korur. Yağların solunumla yıkılması sonucu çok fazla miktarda metabolik su açığa çıkar bu şekilde kış uykusuna yatan hayvanların su ihtiyacı sağlanır çöl hayvanları ve göç hayvanlarında bol depolanır. Yağlar hafif ve az yer kapladığı için göç eden kuşların depo besinidir.

68 IV. YAĞ DOKU Hücreleri: Dokunun yağ sentezi yapan hücrelerine lipoblast denir. İlk olarak hücrenin içinde küçük bir yağ damlacığı oluşur. Daha sonra oluşan yağlar birleşerek büyük bir yağ damlacığına dönüşür. Sitoplazma bu yağ damlacığının etrafında ince bir tabaka olarak kalır. Ara madde: Yağ hücrelerinin arasında ağsı ve kollagen lifler vardır.

69 V. KAN DOKU Akışkandır. Damar ve kalp sistemi gibi kapalı ortamda bulunur. Vücutta kaybı görülebilen tek dokudur. Akışkan olan dokuda hareket kalbin etkisiyle sağlanır. Tek hücreli ve mikroskobik organizmalarda bu doku bulunmaz. Hücreleri kısa ömürlüdür. Doku devamlı yenilenir. Görevleri: Besin ve oksijen taşır. İç salgı bezlerinden hedef dokuya hormon taşır. Vücudun ph, su ve sıcaklığını düzenler. Mikroplara karşı vücudu korur. Yaralanma durumunda kanın pıhtılaşmasını sağlar

70 V. KAN DOKU Hücreleri 1. Alyuvarlar (Eritrositler) Kanda en fazla bulunan hücredir. Sağlıklı erkeklerin 1 mm 3 kanında 5 5,5 milyon, kadınların 1 mm 3 kanında 4,5 5 milyon alyuvar bulunur. Embriyonik dönemde karaciğer ve dalakta üretilir. Ergin bireyde kırmızı kemik iliğinde üretilir. Alyuvarlar ilk üretildiğinde çekirdeklidir. Olgunlaşıp kana karışırken çekirdeğini ve endoplazmik retikulum, golgi, mitokondri gibi organellerini kaybeder. Bundan dolayı alyuvarlar bölünemez. Memeliler hariç diğer omurgalılarda çekirdeklidir. (Ancak çekirdek görev yapmaz.)

71 V. KAN DOKU Alyuvarlar (devam) Yaşlı alyuvarlar dalak, karaciğer ve lenf düğümlerinde yıkılır. Ortalama ömürleri 120 gündür. Alyuvarların esas yapısını hemoglobin oluşturur. Hemoglobin demir içeren solunum pigmentidir. Kana kırmızı renk verir, Oksijen ve karbondioksit hemoglobindeki demire bağlanarak taşınır. Eritrositler hemoglobin aracılığıyla asit baz dengesinin düzenlenmesini sağlar. Deniz seviyesinden yükseklere çıkıldıkça kandaki alyuvar sayısı artar. Eritrositlerin hücre zarında bulunan antijenler, (aglütinojenler) kan grubunu belirler

72 V. KAN DOKU 2. Akyuvarlar (Lökositler) Çekirdekli beyaz kan hücreleridir. Aktif (amipsi) hareket eder. Sağlıklı bir insanın 1 mm 3 kanında yaklaşık 6 10 bin kadar akyuvar bulunur. Vücudun savunma sistemine dahildir. Enfeksiyon, alerjik durum, beslenmeden sonra sayısı artar. Akyuvarlar kemik iliği, lenf bezleri ve dalak, timüs, bademcik gibi lenfatik organlarda üretilirler. Ömürleri 3 4 saat ile 3 4 gün arasında değişir. Damarların dışına çıkabilirler. Kan dışında bağ doku ve diğer dokularda da görülürler. Kan dokusunu geçici süre kullanırlar. Bağ dokusunda daha uzun süre kalırlar. Lenf dolaşımında bulunurlar.

73 V. KAN DOKU

74 V. KAN DOKU a. Agranulositler (Granülsüz): i) Lenfositler: En küçük akyuvarlardır. Çekirdek büyük ve düzdür. Hareket az veya hiç yoktur Vücudun savunulmasında görev alırlar. Bağ dokusuna geçip fibroblastlara dönüşebilirler. Merkezi sinir sistemi hariç her dokuda görülürler. Uzun ömürlü hücrelerdir. Fagositoz yetenekleri yoktur. Lenfosit Fibroblast

75 V. KAN DOKU ii) Monositler En büyük akyuvarlardır. Çekirdek yuvarlak, atnalı veya fasulye şeklinde olabilir. Sitoplazma granulsüz ve boldur. Çok hareketlidirler. Bakteri, yabancı cisim ve hücre atıklarını fagositozla yok ederler. Gereğinde bağ dokusuna geçerek makrofajlara dönüşürler. Makrofaj Monosit

76 V. KAN DOKU b. Granülositler (Granüllü): Sitoplazmalarında tanecikler bulunur i)nötrofiller: Çekirdekleri parçalıdır Çok hareketlidirler. Bakteriyel enfeksiyonlarda sayıları artar. Ameboid hareketlerle yabancı cisimleri fagositozla yok ederler. Fagositoz yeteneği en güçlü granülosit Gereğinde damar dışına çıkıp diğer dokularda fagositoz yaparlar.

77

78 V. KAN DOKU ii) Eozinofiller: Çekirdekleri genelde iki parçalıdır Ameboid hareket ederler Kanda ve bağ dokusunda fagositoz yaparlar. Fagositoz yetenekleri nötrofil ve monositlere göre daha azdır Alerji,paraziter hastalıklarda ve aşırı duyarlılıkta sayıları artar. iii)bazofiller: Heparin içerirler. Heparinin kan sulandırıcı özelliği vardır Bağ dokusu mast hücrelerine çok benzerler. Yangı oluşumunda rol oynarlar.

79 V. KAN DOKU 3. Trombositler (Kan pulcukları) Kemik iliğinde büyük çekirdekli hücrelerin (megakaryosit) parçalanmasıyla oluşurlar. Balık,kurbağa,sürüngen ve kuşlarda çekirdekli ve gerçek hücresel yapılardır. Memelilerde sitoplazmik partiküllerdir. Gerçek hücre değillerdir. Omurgalılarda trombositlerin yaptığı işi omurgasızlarda akyuvarlar yapar. Normalde ömürleri 8-10 gündür. Çekirdekleri yoktur, renksiz ve küçüktürler. Pasif hareketlidirler, ömürleri birkaç gündür. Görevleri Kanın pıhtılaşmasını sağlarlar. Trombositler kan damarlarının duvarı, bütünlüğü bozulan yerde birikir ve damar duvarına yapışarak tıkaç oluşturur. Pıhtılaşma mekanizmasını başlatan tromboplastin enzimini yapar. Gerçek pıhtılaşma mekanizması omurgalılarda görülür. Karaciğer ve dalakta ile fagositozla yok edilirler.

80

81 V. KAN DOKU Ara madde: Kan plazması Kan dokunun sıvı olan ara maddesidir. Plazmanın % si su, % 7 8 i protein, geri kalanı ise inorganik maddelerden oluşmuştur. Plazmada bulunan proteinler albumin, fibrinojen ve globulinlerdir. Fibrinojen, yaralanma durumunda kanın pıhtılaşmasını sağlar. Albumin, kan ve vücut sıvısının osmotik basıncını düzenler. Globulinler, antikorların yapısını oluşturur. Kan pıhtılaştıktan sonra, hücrelerinden ayrılmış açık renkli kısmına serum denir. Serumda aminoasitler, monosakkaritler, steroit, vitaminler, antikorlar, hormonlar, madensel tuzlar ve azotlu artıklar bulunur.

82 KAS DOKU İskelet sistemi ile birlikte vücudun hareketini sağlayan dokudur. İç organların yapısında da bulunur. Dokunun bölünme ve rejenerasyon yeteneği yoktur. Uyarı aldıklarında kimyasal bağ enerjisini mekanik enerjiye çevirirler. Uyarı alma, uyarı iletme ve uyarma yetenekleri vardır.

83 KAS DOKU Hücreleri: Kas hücrelerinin sitoplazmasına sarkoplazma, zarına sarkolemma denir. Hücreler mitokondri ve endoplazmik retikulum bakımından zengindir. Hücrelerde kasılıp gevşeme özelliğine sahip çok sayıda filament bulunur. Proteinden yapılmış bu telciklere miyofibril denir. Miyofibriller aktin ve miyozin olmak üzere iki çeşittir. Miyofibriller bir araya gelerek kas demetlerini oluşturur. Ara madde: Hücreler arası madde bağ dokusundan oluşur. Kas demetlerinin etrafını saran bağ dokuda bol miktarda kan damarı ve sinir bulunur.

84 Yüksek yapılı (omurgalılarda) iskelet kası (çizgili kas) dokusu, organ kası (düz kas) dokusu ve kalp kası dokusu olmak üzere üç tip kas dokusu vardır. 1. Çizgili kas İstemli çalışırlar. Motor sinirlerle uyarılır. İskelet sistemi üzerinde bulunur; vücudun hareketini sağlar. Hücrelerin kaynaşması sonucu çok çekirdekli görünürler. Kasılmaları hızlı ve şiddetlidir. Gerektiğinde oksijensiz solunum yaparlar; yorgunluk görülür. Glikojen depolarlar. KAS DOKU Actin ve miyozin flamentleri düzgün sıralanış ( bantlaşma) gösterir. Yapısındaki miyoglobulin den dolayı kırmızı renkte görülürler. (Beyaz çizgili kaslar da vardır.) Bütün hücreleri sinirlerle temas halindedir. Gelen uyarı aynı anda temas ettiği bütün hücrelerde kasılma meydana getirir.

85 KAS DOKU-Çizgili kas

86 KAS DOKU-Çizgili kas İki çeşit çizgili kas vardır: a. Beyaz kaslar: tavukların göğüs kasları, tavşanda bacak, insanda kol kasları büyük ortanda beyaz kaslardan meydana gelmiştir. Çok az miyoglobulin içerirler. Enerjilerini glikojenin oksijensiz solunumla yıkımından üretirler. Kasılmaları hızlı ve büyük güç üretirler. Çok kısa sürede yorgunluk gösterirler. Mitokondri oranı azdır. Kanlanma oranı azdır. Ani hareketler (kaçma, kurtulma vb.) için uygundur. b. Kırmızı kaslar:insanda bacak kasları, uçan kuşlarda kanat kasları gibi. Miyoglobulin çoktur. Enerjilerinin çoğunu öncelikle yağ asitlerinden karşılar. Yavaş kasılırlar. Uzun süre yorulmadan çalışırlar. Mitokondri sayısı çoktur. Kanlanma oranı fazladır. Uzun süreli hareketler (koşma, yürüme, uçma ) için uygundur.

87

88 KAS DOKU-Düz kas 2) Düz kas İğ şeklinde hücrelerden oluşur. Çekirdek tek ve ortadadır. Pembe renklidir. Kalp hariç organların yapısında bulunur. Otonom sistemin kontrolünde çalışır. İstemsiz hareket ederler. Çalışmaları yavaş olup yorgunluk göstermezler. Oksijensiz solunum yapılmaz. Glikojen depolanmaz. Omurgalılarda organ hareketini sağlar. Bazı omurgasızlarda (yumuşakça,toprak solucanı vb.) vücut hareketini de sağlar. O nedenle bu canlılarda hareket oldukça yavaştır. Bantlaşma göstermezler. Uterus hariç rejenerasyon (yenilenme) yetenekleri yoktur. Sinirler bir grup hücreyi uyarır, uyartı diğer hücrelere bu hücrelerden yayılır. bu kaslarda uyartıya verilen cevap yavaştır ve uzun sürelidir.

89 KAS DOKU-Kalp kası 3) Kalp kası Bantlaşma gösterirler. Sadece kalbin yapısında bulunur. Otonom sistem tarafından kontrol edilir. Çalışma şekli olarak düz kaslara, yapı olarak çizgili kaslara benzer. Bir veya iki çekirdekli olup çekirdekler merkezde bulunur. Mitokondri sayısı oldukça fazladır. Nöronlar belli noktalarda sinir düğümleri yaparlar;uyartılar hücrelere buradan yayılır. Çalışma temposu sinirlerle ve hormonlarla kontrol edilir. Kas telleri yan demetlerle birbirine bağlanır.( Sadece kalp kasında görülen özellik) Demetlerin arasını bağ dokusu doldurmuş olup bol miktarda kan damarları içerir. Ritmik ve otomatik olarak çalışır. Rejenasyon yetenekleri yoktur.

90 SİNİR DOKU Dış ve iç çevreden gelen uyartıları alan, merkezi sinir sistemine ileterek değerlendiren ve oluşan yanıtı tepki organlarına ileten dokudur. Nöron ve glia hücrelerinden oluşmuştur. Organizmada iç ve dış değişmelere karşı uygun tepkilerin oluşumunu sağlar. Gelişkin şekil omurgalılarda olmakla beraber, süngerler hariç diğer omurgasızlarda da bulunur. Nörotransmiter madde (sinirsel hormon) üreterek salgı bezleri gibi çalışır. Rejenerasyon yetenekleri yoktur. Ancak çevresel sinirlerde aksonları saran schwann hücrelerin etkisi ile aksonlarında oluşan dejenerasyon onarılabilir. Organizmada merkezi(beyin ve omurilik) ve çevresel sinir sistemini oluşturur. Çevresel sistemde ara madde bağ dokusundan oluşurken, merkezi sistemde ara madde nöroglia tarafından oluşturulur.

91 SİNİR DOKU Hücreleri: (nöronlar) Nöronda, hücre gövdesi, dendrit ve akson olmak üzere üç kısım vardır. Hücre gövdesinden çıkan kısa ve çok sayıda uzantılara dendrit denir. Dendritler uyarıların alınıp hücre gövdesine iletilmesini sağlarlar. Hücre gövdesinden çıkan uzun ve tek olan uzantıya akson denir. Aksonların üzerinde ince bir zar, ortasında ise yarı sıvı akıcı plazma bulunur. Aksonun dış kısmında Schwann hücrelerinden oluşan kılıf bulunur. Bazı aksonlarda Schwann hücreleri tarafından oluşturulan ve sinir hücrelerinde yalıtımı sağlayan bir örtü bulunur. Bu örtüye miyelin kılıf denir. Miyelin kılıf impulsun iletimini hızlandırır. Nöronda uyartı sırasıyla dendrit, hücre gövdesi ve aksondan geçer. Nöron aldığı uyartıyı aynı şiddetle bir sonraki nörona aktarır. Bir nöronun dendriti ile diğer nöronun aksonunun karşılaştığı yere sinaps denir. Sinapslarda bir nörondan diğerine uyartı geçişi nörotransmitter denilen aracı moleküller ile sağlanır.

92

93 SİNİR DOKU Görevlerine göre üç çeşit nöron vardır. A. Duyu nöronu Duyu reseptörlerinden aldıkları uyartıları merkezi sinir sistemine iletir. B. Ara nöronlar Merkezi sinir sisteminde bulunan nöronlardır. Gelen uyartıları değerlendirip cevap oluşturur. C. Motor nöronlar Merkezi sinir sisteminden gelen uyartıyı kas ve salgı bezi gibi tepki organlarına iletirler.

94 SİNİR DOKU Ara madde (nöroglia dokusu) Glia ve schwann hücreleri tarafından oluşturulur. Nöronların arasını, nöron hücrelerinin uzantıları ve glia hücreleri hücreler arası boşluk kalmayacak şekilde doldururlar. Glia hücreleri; sinir dokusunun, beslenmesinde, solunumunda ve desteklenmesinde rol oynar. Dokuda ölen sinir hücrelerinin yerini doldurur. Ara maddesinden izole edilen sinir hücresi ölür.

95

96 ORGANLAR Mide Epitel doku Bağ doku Bir veya daha çok çeşit doku, organı oluşturur Kas doku Bir organda dokular belirli bir düzende organize olur Sinir doku