Fatma SADIK 1 ÇOCUK VE ÇEVRE SORUNLARI: ÇOCUKLARIN ALGILADIKLARI ÇEVRE SORUNLARIYLA İLGİLİ GÖRÜŞLERİNİN İNCELENMESİ

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s Fatma SADIK 1 ÇOCUK VE ÇEVRE SORUNLARI: ÇOCUKLARIN ALGILADIKLARI ÇEVRE SORUNLARIYLA İLGİLİ GÖRÜŞLERİNİN İNCELENMESİ Özet Bu araştırma çocukların algıladıkları çevre sorunlarıyla ilgili görüşlerini belirlemek amacıyla yapılmış olgubilim deseninde, nitel bir çalışmadır. Araştırmaya Adana ilindeki üç ilköğretim okulunun 5. sınıflarına devam eden toplam 187 çocuk katılmıştır. Açık uçlu sorulardan oluşan yazılı görüş alma formuyla elde edilen verilerin analizinde içerik analizi yöntemi kullanılmıştır. Araştırma sonucunda çocukların çevre sorunlarını en fazla insanla ilişkilendirdikleri ve çevre sorunlarınım birbirinden bağımsız olmadığının farkında oldukları saptanmıştır. Çocukların yerel ve ulusal çevre sorunlarıyla ilgili farkındalıkları (atık maddeler/çöp, hava kirliliği, ormanların yok olması ve su kirliliği) yüksek, küresel sorunlarla ilgili farkındalıkları ise düşük olmuştur. Bugün ve gelecekle ilgili yaşamsal korku ve endişelerini ifade eden çocuklar, çevreyi korumaya yönelik bireysel, kurumsal ve yasal düzeyde yapılabilecek birçok öneri getirmişlerdir. Araştırma sonucunda çocukların algıladıkları çevre sorunları ve nasıl oluştuğuyla ilgili düşüncelerinde yaşadıkları çevreye göre farklar olduğu görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Çevre Sorunları, Çevresel Farkındalık, Çevre Eğitimi. CHILD AND ENVIRONMENTAL ISSUES: THE INVESTIGATION OF CHILDREN PERCEPTIONS AND VIEWS ON ENVIRONMENTAL ISSUES Abstract This study is a phenomenological design in qualitative that study aiming to reveal environmental issues perceived by children and their opinions on these problems. Total of 187 children participated in the study, who were 5th grade students 1 Yrd. Doç. Dr., Çukurova Üniversitesi, Eğitim Programları ve Öğretim, fsadik@cu.edu.tr 2 Bu makale, 20. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı nda sunulan sözlü bildirinin geliştirilmiş şeklidir (8-10 Eylül, 2011), Burdur, Türkiye.

2 115 Çocuk ve Çevre Sorunları: Çocukların Algıladıkları Çevre Sorunlarıyla İlgili Görüşlerinin İncelenmesi attending to three elementary schools located in Adana city. In data collection process Written Feedback Form consisting of open-ended questions was used and data were analyzed by content analysis method. As a result of the study, it was determined that children related environmental issues to humans most and they were aware that environmental issues were not independent of each other. Local and national environment issues (waste, air and water pollution, destruction of forests) are perceived most by children whereas global environment issues that awareness was the low. Children also expressed their vital worries about their future and they bring many suggestions to protect environment that includes personal, institutional and legal dimensions. Key Words: Environmental Issues, Environmental Awareness, Environmental Education. 1. GİRİŞ Önceleri sadece bulundukları bölgeleri ilgilendirdiği düşünülen çevre sorunları giderek tüm insanlığı ve canlı türlerini tehdit eden küresel bir sorun haline gelmiştir. Günümüzde çevre sorunlarının önemli bir oranda insanların düşünce ve davranışları ile bağlantılı olduğu vurgulanmakta (Gore, 1993; Floor, 2001) ve çevre eğitimi çevre sorunlarının çözümünde en etkili yollardan biri olarak kabul edilmektedir. Çevre eğitiminin amacı, çevreye ve onunla ilgili problemlere karşı duyarlı, bu problemlerin çözümüne ve gelecektekilerin de önlenmesine yönelik gerekli bilgi, beceri, tutum ve davranışlara sahip, sorumlu bireyler yetiştirmektir (Hsu, 2004; Roth, 1992 ). Çünkü çevrenin uzun dönemdeki durumu, gelecek kuşakların çevreye özen göstermesi ile yakından ilgilidir. Tung vd ne (2002) göre doğal çevreye saygı duymayı öğrenmek, çevreyi önemsemek ve onunla birlikte nasıl var olması gerektiğini anlamak yaşam boyu öğrenmenin temel parçalarından biridir. Benzer görüşte olan Atasoy da (2006) küresel barışın teminatı olan çevre eğitiminin sadece çevresel bilgilerin benimsenmesi ve hayat boyu uygulanmasına değil; yaşanılan ülke ve bölge, hatta tüm evren için bir sorumluluk duygusunun oluşturulmasına yönelik kesintisiz bir eğitim- öğretim süreci olduğunu vurgulamaktadır. Bu da çevre eğitiminin sadece okullarda değil, informal ve yaygın eğitim ortamlarında da sağlanan etkinliklerle bütüncül olarak ele alınması gerektiğini göstermektedir. Ancak çocukluk döneminin doğal dünyaya ilişkin farkındalık ve bilgi kazanma açısından kritik dönem olması; hayatın ilk yıllarındaki deneyimlerin hayat boyu devam edecek olan tutum ve davranışları şekillendirmesi (Cordes ve Miller, 2000; Phenice ve Griffore, 2003) nedeniyle erken yaşlarda verilen çevre eğitiminin önemi daha da artmaktadır. Bu nedenle okulların görevi tüm çocuklara çevrenin ortak bir miras olduğu ve bu konuda herkesin sorumluluk taşıdığı bilincini kazandırmak, çevrenin kalitesini koruma ve geliştirme yönünde davranışlar geliştirmektir. Bu durum özellikle ilköğretim programlarında çevre konuları ve çevresel farkındalık kazandırmaya yönelik etkinliklerinin daha fazla yer alması sonucunu doğurmuş, vatandaşlık eğitiminde de çevresel konular üzerindeki vurguyu arttırmıştır (Gilbert, 1997: 69-74). Çünkü çocuklar aile ortamından sonra ikinci önemli eğitim ortamı olan okullarla bu dönemde tanışmakta ve doğaya karşı sevgi, saygı, ekolojik kültür ve çevre bilinci bu dönemde şekillenmektedir (Atasoy, 2005: 215). Türkiye de ilköğretim programında çevre eğitimi adına önemli değişiklikler olmuş, Hayat bilgisi, Sosyal Bilgiler ve Fen ve teknoloji derslerinde çevre konularına daha çok yer verilerek, program eğitim ortamını doğayla bütünleştiren, öğrenci merkezli etkinliklerle zenginleştirilmiştir (Aktepe ve Girgin, 2009: 403). Bu açıdan çocukların

3 Fatma Sadık 116 çevre sorunları ile ilgili bilgi, tutum ve davranışlarını incelemeye yönelik yapılacak her çalışmanın uygulanmakta olan program ve çevre eğitimi çalışmalarına katkıda bulunabilme açısından önemli olduğu düşünülmektedir. İlgili literatürde çocukların çevre ve çevre sorunlarıyla ilgili bilgi ve tutumlarının birçok araştırmaya konu olduğu görülmektedir (Aktepe ve Girgin, 2009; Alp vd, 2008; Atasoy, 2005; Barraza, 2001; Gökçe vd, 2007; İşyar, 1999; Lesson vd, 1997; Negev vd, 2009; Tecer, 2007; Uluçınar Sağır vd, 2008; Yılmaz vd, 2004). Çoğunlukla anket, ölçek, test vb. nicel yöntemlerle ve daha çok 7 ve 8. sınıflara devam eden öğrencilerle gerçekleştirilen bu araştırmaların sonucunda genel olarak üst sınıflara doğru çevresel bilgisinin arttığı, çevresel bilgi düzeyleri açısından öğrenciler arasında anlamlı bir fark olmadığı ve çevresel tutumlarının kız öğrencilerde daha olumlu olduğu saptanmıştır. Çevre bilinci ve çevresel tutumlar çevresel davranışları belirlemekte (Atasoy, 2005:292), kişinin oluşturduğu çevresel tutum ve bilincin temelinde ise kişinin olayları nasıl algıladığı ve anlamlandırdığı yatmaktadır (Yardımcı ve Bağcı Kılıç, 2010: 1123). Bu nedenle nitel çalışmalarla çocukların çevre sorunlarını nasıl algıladıkları ve anlamlandırdıklarının da araştırılması gerektiği düşünülmektedir. Vygotsky e göre çocuğun zihnindeki kavramlar, görüşler ve olguların kaynağı yaşadığı çevredir (Akt. Senemoğlu, 2013: 59). Kişinin yaşadığı çevrenin sosyo-kültürel ve ekonomik özelliklerinin çevresel algılarını etkilediği göz önüne alındığında (Diekman ve Preisendorfer, 1998, Akt. İşyar, 1999: 8) farklı çevrelerde yaşayan çocukların çevre sorunları ile algı ve düşüncelerini derinlemesine inceleyen nitel bir araştırma yapmaya gereksinim duyulmuştur. Araştırmada cevap aranan sorular şunlardır: 1. Çocukların algıladıkları çevre sorunları nelerdir? 2. Çocukların algılarına göre çevre sorunları nasıl oluşmaktadır? 3. Çocukların çevre sorunları karşısında hissettikleri duygular nelerdir? 4. Çocuklar çevre sorunlarını önlemeye yönelik ne tür öneriler getirmişlerdir? 5. Çocukların algıladıkları çevre sorunları ve nasıl oluştuğu ile ilgili görüşlerinde yaşadıkları çevreye göre farklılık var mıdır? 2. YÖNTEM 2.1. Araştırmanın Modeli Çocukların algıladıkları çevre sorunlarıyla ilgili görüşlerini derinlemesine incelemeyi amaçlayan bu araştırma olgubilim (fenomoloji) deseninde nitel bir araştırmadır. Olgubilim araştırmalarında amaç, bireylerin günlük yaşamda farklı şekillerde karşılarına çıkan belli bir olguya ilişkin bireysel algılarını ya da yükledikleri anlamları ortaya çıkarmak ve yorumlamaktır. Olgular yaşadığımız dünyada olaylar, deneyimler, algılar, yönelimler, kavramlar ve durumlar gibi çeşitli biçimlerde de karşımıza çıkabilmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2011: 72). Bu araştırmada ele alınan olgu, çevre sorunlarıdır. Olgubilim araştırmalarında incelenen olgunun özüne inebilmek için farklı bireylerin görüşlerinin detaylı bir şekilde incelenmesi gerekmektedir (Patton, 2002). Bu araştırmada da, incelenen olgunun özüne inebilmek için Adana il merkezinde farklı çevrelerde yaşayan çocukların algıladıkları çevre sorunları ile ilgili görüşleri detaylı bir şekilde incelenmeye çalışılmıştır.

4 117 Çocuk ve Çevre Sorunları: Çocukların Algıladıkları Çevre Sorunlarıyla İlgili Görüşlerinin İncelenmesi 2.2. Çalışma Grubu Araştırmaya Adana ili merkezinde farklı çevrelerde bulunan üç okulun 5.sınıf şubelerine devam yaş grubunda toplam 187 çocuk katılmıştır. Araştırmanın beşinci sınıftaki çocuklarla gerçekleştirilmesinin nedeni, çevre ve çevre sorunları ile ilgili konuların dördüncü sınıf sosyal bilgiler ve fen ve teknoloji derslerinde yoğun bir şekilde işlenmiş olması ve kalıcı bilgilerin beşinci sınıfta ortaya çıkacağının düşünülmesidir. Okulların belirlenmesinde nitel araştırma geleneği içinde yer alan amaçlı örnekleme yöntemlerinden maksimum çeşitlilik izlenmiştir. Öncelikle Adana İl Milli Eğitim Müdürlüğü nden merkez ilçelerdeki okulların listesi alınmış ve random yöntemiyle şehir merkezi, şehrin yeni yerleşim bölgeleri ve azgelişmiş bölgelerinden birer okul olmak üzere üç okul belirlenmiştir. Daha sonra belirlenen okulların 5.sınıflarına devam eden ve uygulamanın yapıldığı gün sınıfta olan bütün öğrencilere ulaşılmış ve araştırmaya gönüllük esasına dayalı toplam 187 çocuk katılmıştır. Çocukların %22.0 si (41 çocuk) şehrin az gelişmiş; %41.7 (78 çocuk) yeni yerleşim bölgesi ve %36.3 (68 çocuk) şehir merkezinde bulunan okulda öğrencidir. Çocukların %53.5 i (100 çocuk) kız, %46.5 i (87 çocuk) erkektir Veri Toplama Aracı ve Verilerin Toplanması Araştırma verilerinin toplanmasında araştırmacı tarafından geliştirilen Yazılı Görüş Alma Formu (YGF) kullanılmıştır. YGF çocukların kişisel bilgilerini belirlemek amacıyla üç soru ve algıladıkları çevre sorunları ve nasıl oluştuğu ilgili düşüncelerini, duygularını ve bu sorunları ortadan kaldırmak için neler yapılabileceği ile ilgili görüşlerini almak amacıyla dört açık uçlu sorudan oluşmaktadır. Sorular ilgili literatürdeki araştırmaların veri toplama araçları ve Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler ve Fen Bilgisi Öğretmenliği ABD nda görev yapan beş öğretim üyesinin görüşleri dikkate alınarak hazırlanmıştır. Eğitim ve öğretimi aksatmamak amacıyla uygulamalar Türkçe dersinde (40 dk.) yapılmış ve uygulama anında araştırmacı sınıf öğretmeni ile birlikte sınıfta bulunmuştur Verilerin Analizi Verilerin analizinde nitel araştırmalarda kullanılan analiz yöntemlerinden biri olan içerik analizi tekniği kullanılmıştır. İçerik analizinde temelde yapılan işlem birbirine benzeyen belirli kavramları temalar çerçevesinde bir araya getirmek ve okuyucunun anlayabileceği şekilde organize ederek yorumlamaktır. Veri analizi için ilk olarak öğrencilerden elde edilen toplam 187 sayfalık ham veri metni okunaklık açısından değerlendirilmiş ve yazıların okunaklığı açısından herhangi bir sorun olmadığı için Microsoft Word ortamına aktarma yapılmamıştır. Daha sonra veriler arasında yer alan anlamlı bölümlere (sözcük, cümle, paragraf gibi) isim verme (kodlama) aşamasına geçilmiş ve genel bir çerçeve içinde kodlama yapılmıştır. Bu kodlama türünde genel kategori ya da temalar önceden belirlenir ve bu temalar altında yer alabilecek olan ayrıntılı kodlar verilerin incelenmesi sonucu ortaya çıkar. Önceden belirlenen kod listesi içerik analizini yönlendirirken, tümevarımcı bir anlayışla verilerin incelenmesi sonucunda ortaya çıkan yeni kodlar kod listesine eklenir ya da eski kodlar değiştirilir (Yıldırım ve Şimşek, 2011: ). Bu araştırmada kodlama sürecinde ilgili literatürün incelenmesi ve Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler ve Fen Bilgisi Öğretmenliği ABD nda görev yapan beş öğretim üyesinin görüşleri doğrultusunda oluşturulan kod listesinden yararlanılmıştır. Ham veri metinleri satır satır okunarak anlamlı bölümlerin altı çizilmiş ve kod yanına yazılmıştır. Bu süreçte yeni elde edilen veriler kod listesine eklenmiş ve yeni kodlara göre eski kodlar değiştirilmiştir. Kodlamanın güvenirliği için bu aşamada her okuldan ham veri

5 Fatma Sadık 118 metinlerinin % 10 unu oluşturacak şekilde tesadüfî olarak toplam 18 örnek üzerinde araştırmacı ve bu alanda çalışmalar yapan ikinci kodlayıcı ayrı ayrı kodlama yapmıştır. Miles ve Huberman ın formülü (Güvenirlik= görüş birliği/görüş birliği+görüş ayrılığı x100) kullanılarak kodlar arasındaki uyum test edilmiş (1994: 64) ve iki kodlayıcı arasındaki uyuşma oranı.97 olarak hesaplanmıştır. Daha sonra kodlar arasındaki benzerlik ve farklılıklara göre temalar oluşturulmuş ve oluşturulan temalar tekrar uzman görüşüne sunulmuştur. Son olarak nitel verilerin belirli bir ölçüde sayısallaştırılmasının tema veya kategorilerin karşılaştırılmasına olanak sağlamasından dolayı (Yıldırım ve Şimşek: 2011, 242) veriler tablolarlar da düzenlenerek betimlenmiş ve ardından yorumlanmıştır. Temalar ve kodlar sunulurken tanımlayıcı olunmaya dikkat edilmiş, AGK, YBE, ŞMK şeklinde kodlar kullanılarak çocukların ifadelerinden doğrudan alıntılar yapılmıştır (Örneğin AGK, şehrin az gelişmiş bölgesinde bulunan okuldan araştırmaya katılan kız çocuğunun görüşünden alıntı yapıldığını ifade etmektedir). 3. BULGULAR 3.1. Çocukların Algıladıkları Çevre Sorunları Analizler sonucunda çocukların birden fazla çevre sorunu birbiriyle ilişkilendirerek açıkladıkları görülmüştür. Tablo 1, çocukların algıladıkları çevre sorunlarının frekans ve yüzde dağılımını göstermektedir. Tablo 1. Çocukların (N=187) Algıladıkları Çevre Sorunları Temalar f % Temalar f % Atık maddeler/çöp Toprak kirliliği Hava kirliliği Küresel ısınma Ormanların yok olması/ormansızlaşma Gürültü kirliliği Su kirliliği Kentleşme Ozon tabakasının delinmesi/incelmesi Işık kirliliği Canlı türlerinin azalması Manyetik kirlilik Kuraklık/çölleşme Diğer (deprem, erozyon, kavga etme/şiddet) Tablo 1 de görüldüğü gibi atık maddeler/çöp (%92.5), hava kirliliği (%71.6) ve ormanların yok olması/ormansızlaşma (%58.9), araştırmaya katılan çocukların çevrelerinde en fazla algıladığı çevre sorunlarıdır. Bunları sırasıyla su kirliliği (%54.5), ozon tabakasının delinmesi/ incelmesi (%41.2), canlı türlerinin azalması (%38.0), kuraklık/çölleşme (%31.5) ve toprak kirliliği (%30.5) izlemiştir. Küresel ısınma (%25.1), gürültü kirliliği (%21.5) ve kentleşme (%15.5) çocukların açıklamalarında daha az yer alırken, ışık kirliliği (%9.1) ile manyetik kirlenme (%2.1) çocuklar tarafından en az algılanan çevre sorunları olmuştur. Tablo incelendiğinde birkaç çocuğun doğanın işleyişinden kaynaklanan deprem ve erozyon ile toplumsal bir olgu olan kavga etme/şiddeti çevre sorunu olarak algıladığı görülmektedir Çocukların Çevre Sorunlarının Nasıl Oluştuğuna Yönelik Görüşleri Tablo 2, çocukların açıklamaları doğrultusunda göre oluşturulan 5 temanın frekans ve yüzde dağılımını göstermektedir. Tablo 2 de görüldüğü gibi çocuklar çevre sorunlarının oluşmasındaki temel faktörü insanların tutum ve davranışları olarak (%92.5) ifade etmişler, çevreye zarar veren insanları cahil, bilinçsiz, bencil, düşüncesiz, sorumsuz, saygısız, duyarsız, tembel, ilgisiz umursamaz ve dikkatsiz olarak tanımlamışlardır. İnsanların çevreye zarar veren tutum ve davranışlarına örnek veren çocuklar çoğunlukla bazı insanlar, anneler, herkes, bir adam vb. gibi yetişkinlere yönelik ifadeler kullanmışlar ve kendilerinden bahsetmemişlerdir.

6 119 Çocuk ve Çevre Sorunları: Çocukların Algıladıkları Çevre Sorunlarıyla İlgili Görüşlerinin İncelenmesi Tablo 2. Çocukların Algılarına Göre Çevre Sorunlarının Nedenleri Temalar f % İnsanların tutum ve davranışları Sanayileşme Bilim ve teknolojideki gelişmeler Nüfus artışıyla birlikte artan ihtiyaçlar Doğa (erozyon, hayvanlar) Turizm Aşağıda çocukların açıklamalarından örnekler aşağıda verilmiştir. bazı insanlar çevreyi bilinçsizce kullanıyor. Gidecekleri başka bir dünyanın olmadığını bilmiyorlar. Böyle devam ederse 50 belki 100 yıl sonra dünyanın yok olacağını düşünmüyorlar. Kendilerini düşünmedikleri gibi onlardan sonraki nesli de düşünmüyorlar, bencillik (YBE) insan her zaman ister ki bir meyveyi yazında yesin kışında yesin, hormonlu meyve, sebzeler çıktı, toprak kirlendi, güzel kokalım, mis gibi ortam olsun dediler parfümler sıkmaya başladılar, ozon tabakasını deldiler, daha hızlı yaşayalım dedik motoru icat ettik, doğaya zarar verdik, doğaya hiç bakmadık (ŞME) Anneler bulaşık yıkarken suları çok fazla açıyor, gerekmeyecek kadar açıyorlar (ŞMK) bu dünyada yaşadığı ortamı en çok kirleten canlı insandır. Bir gün pislik içinde kalacağız bunu bilmelerine rağmen gene de yapıyorlar (AGK) Sanayileşme (%90.4) ve bilim ve teknolojideki gelişmeler (%55.6) çevre sorunlarının oluşmasında en çok vurgulanan diğer faktörler olurken, bunları nüfus artışıyla birlikte artan ihtiyaçlar (%34.2), doğa (%6.4) ve turizm (%4.3) izlemiştir. Örneğin; Fabrika buldular, pet şişe buldular, silah, plastik, en önemlisi elektrik buldular, buldular da ne oldu? Çevre kirlendi. İnsanlar bunları yaparken başka canlıları düşünmedi (YBK) İnsanlar her geçen gün daha da çoğalıyor. Bir düşünün bir ailede altı tane çocuk, daha çok su kullanılıyor, hem çöpler daha fazla oluyor. Bir de insanların ihtiyaçlarını karşılamak için daha fazla fabrika yapılıyor, bunlar çoğaldıkça da sorunlar artıyor (AGE) Tablo 3, çocukların algıladıkları çevre sorunlarını ve nasıl oluştuğu ile ilgili görüşlerini ayrıntılı olarak göstermektedir. Tablo 3 de görüldüğü gibi atık maddeler/çöp sorununu çocuklar insanların yerlere çöp atma davranışı ve fabrika atıklarıyla oluşan bir çevre sorunu olarak algılamışlardır. Çöp yığınları nedeniyle kötü görüntü oluştuğunu, çevreye pis kokular yayıldığını ve mikrobik hastalıkların arttığını belirten çocuklardan biri bu konuda İnsanlar içtikleri su şişelerini yerlere atıyorlar. Bunların toprağa karışması en az iki yıla mal oluyor (YBE) şeklinde görüş belirtirken bir diğer çocuk Yere atılan çöplere etraftan gelen sinekler o ortamdan geçen herkesin üstüne konuyor, evlerden içeri girip eşyalara, içerdekilere, açıkta olan yemeklere konuyor ve hastalanmamıza neden oluyor (AGE) şeklinde açıklama yapmıştır.

7 Fatma Sadık 120 Tablo 3. Çocukların Çevre Sorunlarının Nasıl Oluştuğuna Yönelik Görüşleri Temalar Kodlar f % Yerlere çöp atma Atık Maddeler/Çöp Evsel atıklar (f:173) Fabrika atıkları Hava Kirliliği (f:134) Ormanların Yok Olması/ Ormansızlaşma (f:110) Su Kirliliği (f:102) Ozon Tabakasının Delinmesi /İncelmesi (f:77) Canlı Türlerinin Azalması (f:71) Kuraklık/Çölleşme (f:59) Fabrika bacalarından çıkan dumanlar Egzoz gazları Sigara dumanı Evlerin bacalarından çıkan dumanlar Ormanların yok olmasıyla fotosentez olayının azalması Açık alanda yakılan ateşlerden çıkan dumanlar Ağaç kesimi Orman yangınları Hava kirliliği Hayvanların ağaçlara zarar vermesi (fidanları yemesi) Suya çöp atma Fabrika atıklarının akarsu/denizlere boşaltılması Şehrin kanalizasyon suları Akarsu/göl kenarlarında çamaşır ve araba yıkanması Petrol tankerlerinden sızan petrol Gemi atıkları Turistik tesislerden denize atılan çöpler Deodorant /parfüm Fabrika bacalarından çıkan dumanlar Egzoz gazları Soğutucu sistemlerin (klima) yaydığı gazlar Kentsel duman Su kirliliği Hava kirliliği Kentleşme Toprak kirliliği Ormanların yok olması/ormansızlaşma İzinsiz avlanma Kuraklık Besin zincirinin bozulması Işık kirliliği Ozon tabakasının delinmesi/incelmesi Ormanların yok olması/ormansızlaşma Küresel ısınma Erozyon Fabrika atıklarının açık arazilere atılması Evsel atıkların açık arazilere atılması Toprak Kirliliği Pillerin toprağa atılması (f:57) Çiftçilerin aşırı ilaçlama ve gübreleme yapması Anız yakma Tarım arazilerine bina yapılması İnşaat atıkları Tıbbi atıklar Küresel ısınma (f:47) Ozon tabakasının delinmesi/incelmesi Gürültü Kirliliği (f:40) İnsanların birbirleriyle bağırarak konuşmaları Yüksek sesle müzik dinleme Korna sesleri TV, klima, çamaşır makineleri gibi araçların sesleri Fabrikalardan gelen sesler İnşaat makinelerinden gelen sesler 3 7.5

8 121 Çocuk ve Çevre Sorunları: Çocukların Algıladıkları Çevre Sorunlarıyla İlgili Görüşlerinin İncelenmesi Tablo 3 ün devamı Temalar Kodlar f % Gecekondulaşma Katı atıklar/çöp Kentleşme Ormanların yok olması/ormansızlaşma (f:29) Gürültü kirliliği Yetersiz altyapı Yoğun trafik Işık Kirliliği (f:17) Manyetik kirlilik (f:4) Gece- gündüz yanmaya devam eden sokak lambaları Evde boşa yanan lambalar Tatil yerleri ve eğlence mekânlarında aşırı ışıklandırma Cep telefonu ve bilgisayarların yaydığı radyasyon Evlerde yakılan kalitesiz kömürlerden çıkan dumanlar Hava kirliliği çocukların çoğunluğu tarafından fabrika bacalarından ve egzozlardan çıkan zehirli gazlarla oluşan bir çevre sorunu olarak algılanmıştır. Bununla birlikte çocuklar sigara dumanı, evlerin bacaları ve açık alanda yakılan ateşlerden çıkan dumanlarla ilgili görüş belirterek havanın kirlenmesinde insanların da etkisi olduğunu belirtmişlerdir. On dört çocuk ise hava kirliliğini ormanların yok olmasıyla ilişkilendirmiş ve havanın fotosentez olayı azaldığı için yeterince temizlenemediğini düşünmüştür. Örneğin; Kendimizi her zaman temiz hissederiz ama bizim vücudumuzda mikroplar var. Çünkü egzozlardan çıkan gazlar havayı kirletiyor (YBE) Fabrikalardan çıkan dumanlar havayı kirletiyor ama aslında fabrikaların bacalarında filtre var mı diye bakacaklar, teftiş edecekler (AGK) İnsanlar ormanlara zarar veriyor ormandaki ağaçlar karbondioksit alıp oksijen veriyor ama kesilince de bu olay gerçekleşmiyor, hava kirli kalıyor (AGK) Çocukların algılarına göre ormanlar, insanların çoğunlukla apartman inşa etmek, yeni yerleşim yerleri açmak, kağıt, mobilya, yakacak odun yapmak için ağaçları kesmesiyle yok olmaktadır. Örneğin bir çocuk bu konuda; İnsanlar modern çağa ayak uydurmak için mi hayvanları yersiz yurtsuz bırakıyorlar. Onun için mi ağaçları kesip yerlerine beton yığını yapıyorlar (ŞMK) şeklinde açıklama yapmış bir diğer çocuk da düşüncesini ağaçlar doğamızı korur, içinde birçok canlı barındırır. Ancak kâğıtlar ağaçlardan yapıldığı için bunu sonu felaket olabiliyor. Birçok kişi kâğıtları araya veriyor, bu durumda ağaçlar da daha çok araya gidiyor (YBK) sözleriyle ifade etmiştir. Ormanların yangınlar nedeniyle yok olduğunu düşünen çocuklar yangınların da ormanlık alanda yerlere izmarit atma, cam şişe kırma, piknik ateşlerini/mangal küllerini iyi söndürmeme vb. insanların sorumsuz davranışlarıyla oluştuğunu belirtmişlerdir. Hayvanların da ağaçlara zarar verdiği görüşü ise bir erkek öğrenci tarafından bazen kıl keçileri fidanları yer ve ağaç yok olur (AGE) şeklinde belirtilmiştir. Çocukların açıklamalarından iki alıntı aşağıda yer almaktadır: ormanlara attığınız sigaraları küçücük bir kıvılcım sanıyorsunuz ama o büyüyerek koca bir ormanı yakıyor, Böylece oksijenimiz yok oluyor, erozyonla mücadelesiz kalıyoruz, toprak kaymasına yardımcı oluyoruz (YBK) pikniğe gidenlerin bazıları yiyor, içiyor çöpleri yere atıyor, camları atıyor güneş ışığı o cam kırıklarına vuruyor ve yangın çıkıyor. Bir de mangalı söndürmeden döküyorlar hem çevre kirleniyor hem de yangın çıkıyor (AGE)

9 Fatma Sadık 122 Tablo 3 incelendiğinde çocukların su kirliliğini insanların suya çöp atma davranışı ve fabrika atıkları; ozon tabakasının delinmesini ise parfüm, deodorant ve fabrika bacalarından çıkan dumanla oluşan çevre sorunları olarak algıladığı görülmektedir. Çocuklar hastalıkların artması, su da yaşayan canlıların ölmesi ve ağaçların susuzluktan kurumasını su kirliliğinin; küresel ısınma ve kuraklığı da ozon tabakasının delinmesinin sonuçları olarak ifade etmişlerdir. Örneğin; tatlı suların bu kadar azaldığı bir dönemde suların kirletilmesi çok yanlış. Kanalizasyon suları suya dökülürse sadece su kirlenmekle kalmıyor bundan su canlıları da etkileniyor (ŞME) fabrika bacalarından çıkan zehirli gazlar dünyaya zarar veriyor, ozon tabakasını deliyor, küresel ısınmaya yol açıyor, buzullar eriyor (YBE) fabrika dumanı, egzoz gazları, parfümler ozon tabakasını deliyor ve güneşten gelen zararlı ışınlar dünyaya giriyor. Suları daha çok buharlaştırıyor ve dünyada daha çok kuraklığa yol açıyor (ŞME) Canlı türlerinin azalması çoğunlukla su kirliliği, hava kirliliği, kentleşme ve ormanların yok olmasıyla ilişkili bir çevre sorunu olarak algılanmış ve diğer canlıların yaşam alanlarının kalmadığı vurgulanmıştır. Örneğin bir çocuk düşüncesini İnsanlar ormanlara zarar veriyor, aslında ormanlara zarar verirken birçok hayvanın da yuvasını bozuyor. Ormandaki kuşlar, sincaplar, ağaçkakanlar, aslanlar nerde yaşasın (AGK) şeklinde açıklarken; yasak avlanma ve besin zincirinin bozulmasının bitki ve hayvanların neslini tükettiğini ifade eden çocuklardan ikisi görüşlerini; havanın dengesi bozulursa kuşlar yazları kış, kışları yaz zannederler, ölürler ve nesilleri tükenir. Foklar ölüyor mesela, insanlar gereksiz yere avlanmayı sürdürüyorlar (ŞME) ve suları kirletiyoruz, balıkların ölümüne sebep oluyoruz ve balıkları yiyen hayvanlar da hızla tükeniyor. Balıkların yedikleri şeyler de balık olmadığı için çoğalıyor (ŞMK) şeklinde açıklamıştır. Tablo 3 de görüldüğü gibi kuraklık/çölleşme ozon tabakasının delinmesi ve ormanların yok olması; toprak kirliliği ise çoğunlukla fabrika atıklarından kaynaklı çevre sorunları olarak algılanmıştır. Bir çocuk düşüncesini ozon tabakası delindiği için güneşten gelen zararlı ışınlar dünyaya giriyor, hava ısınıyor, sular daha çok buharlaşıyor ve dünya kuraklığa gidiyor (ŞMK) şeklinde ifade ederken, erozyonun zamanla kuraklığa yol açtığını düşünen çocuklardan biri ağaçların kesilmesi, ormanların yok edilmesi erozyonu çoğaltıyor. Bu yüzden evler yıkılıyor, insanlar ölüyor, verimli toprak gidiyor, kuraklık artıyor (AGK) şeklinde açıklama yapmıştır. Çocukların toprak kirliliği ilgili görüşlerinden bazı örnekler aşağıda verilmiştir: toprak en çok fabrika atıklarından zarar görüyor. Aslında insana düşünen varlık diyorlar ama bence hayvanlar bu konuda bizden daha akıllı, pislikleri toprağa karışıyor, hiç zarar vermiyor aksine yararlı bile (AGE) çiftçiler meyvelerin olgunlaşması için kimyasal maddeler kullanıyorlar bir de toprağa attığımız plastikler ve piller var. Bunlar hep toprağa zarar veriyor (AGE) pilleri toprağa atıyoruz, attığımız pilleri toprak parçalayamadığı için toprak kirleniyor. Toprak ölü canlıları parçalayıp emiyor ama parçalayamadığı şeyler toprağı kirletiyor (YBK)

10 123 Çocuk ve Çevre Sorunları: Çocukların Algıladıkları Çevre Sorunlarıyla İlgili Görüşlerinin İncelenmesi Çocuklar küresel ısınmanın ozon tabakasının delinmesi/incelmesiyle oluştuğunu belirtmişler ve sonuçlarını hava sıcaklığının artması, kutuplarda buzulların erimeye başlaması, akarsu ve derelerin kuruması olarak açıklamışlardır. Örneğin bir çocuk görüşünü kullandığımız araçlardan çıkan gazlar atmosfere ulaşıyor ve atmosferi deliyor. Normalde atmosferde zaten küçük delikler var oradan zararsız güneş ışınları geçiyor ancak bu gazlar küçük delikleri büyütüyor ve zararlı güneş ışınlarının geçmesini sağlıyor. Bu ışınlar da sıcaklığı arttırıyor ve buzulların erimesine yol açıyor, kutup ayıları, foklar ve penguenler yuvasız kalıyor (ŞME) sözleriyle belirtirken bir başka çocuk ozon tabakasının delinmesiyle zararlı ışıklar daha çok dünyaya geliyor. Zararlı ışıklar bizim terlememize, sıcaklaşmamıza yol açar yani güneş daha yakıcı olur (AGK) şeklinde açıklama yapmıştır. Tablo 3 incelendiğinde çocukların gürültü kirliliğinin çoğunlukla insanların bağırarak konuşma ve yüksek sesle müzik dinlemeleriyle oluştuğunu düşündükleri görülmektedir. Örneğin iki çocuk bu çevre sorunu ile ilgili düşüncelerini evlerde yüksek sesle müzik dinleniyor, bebek var, hasta var, yaşlı insanlar var evde ve müzik dinleyen kişi bu insanları düşünmüyor (AGK ) ve okula geldiğim zaman etraf sessiz sakin oluyor sonra zil çalıyor herkes konuşuyor. Sonra müdür, müdür yardımcısı bağırmaya başlıyor ve gürültü kirliliği oluyor, etraftakiler bundan rahatsız oluyor (ŞMK) şeklinde ifade etmiştir. Kentleşme ise, çoğunlukla gecekondulaşma, çöp, ormanların yok olması ve gürültü kirliliğiyle ilişkili bir çevre sorunu olarak algılanmıştır. Aşağıda çocukların açıklamalarından örnekler yer almaktadır: artık her yere binalar yapılıyor, hiç yeşillik ortam kalmıyor. Her boş arsaya apartman ya da dükkânlar yapılıyor, yaylalarda ya da yeşil ortamlarda dinlenme tesisleri kuruyorlar. Yeşilliksiz, ağaçsız, bitkisiz bir dünya (YBE) düzensiz şehirlerde alt yapı sorunları var, bir yağmur yağdığı zaman nerdeyse sel oluşuyor (AGE) şehirde birçok araba var, birçok inşaat yapılıyor ve gürültü kirliliği de genellikle şehirlerde çok yaşanıyor (YBE) Çocukların algılarına göre ışık kirliliği genellikle gece-gündüz sokaklarda ve evlerde boşa yanan lambalar ile tatil yerlerindeki eğlence mekânlarında aşırı ışıklandırmayla oluşan bir çevre sorunudur. Bir çocuk görüşünü fazla ışık hem bizim için, hem doğa için, hem hayvanlar için hem de maddi durumumuz için zararlı (AGK) şeklinde belirtirken bir diğer çocuk bu konuda tatil yerlerinde yerlerini belirtmek için boşa ışık yapıyorlar, denizde olan kaplumbağalar o ışığa doğru yönelince hem kör olurlar hem de yönlerini kaybederler (ŞMK) şeklinde açıklama yapmıştır. Manyetik kirlilik hakkında görüş belirten dört çocuktan ikisi bu çevre sorununun cep telefonu ve bilgisayarların yaydığı radyasyondan, iki çocuk ise evlerde yakılan kalitesiz kömürlerden dolayı oluştuğunu düşünmüştür Çocukların Çevre Sorunları Karşısında Hissettikleri Duygular Tablo 4, çocukların ifade ettikleri duyguları ve gerekçelerini göstermektedir. Tablo 4 de görüldüğü gibi çocukların en büyük korkusu çevre sorunlarının giderek artması (%81.2), endişeleri ise gelecek nesillere kötü bir dünya kalacak olmasıdır (%34.2). Yere veya suya çöp atanları uyarmadığı, su ve elektriği tutumlu kullanmadığı ve yere çöp attığı için kendisinin de çevresine zarar verdiğini düşünen çocuklar ise pişmanlık ve suçluluk hissettiklerini belirtmişlerdir.

11 Fatma Sadık 124 Tablo 4. Çocukların Çevre Sorunlarına Karşı Duyguları Temalar Kodlar f % Çevre sorunlarının giderek artması Doğanın dengesinin bozulması ve yok olma tehlikesi Korku Yaşamın zorlaşması Artan ölümler (insan, bitki, hayvan) İnsan sağlığına etkileri (artan hastalıklar) Gelecek nesillere kötü bir dünya bırakma Endişe Açlık ve susuzluk nedeniyle savaşların çıkması Ülkelerin yok olma tehlikesi Suçluluk Yerlere çöp atanları uyarmama Pişmanlık Suyu ve elektriği boş yere kullanma Yerlere çöp atma Aşağıda çocukların açıklamalarından örnek alıntılar yer almaktadır: Bitkiler ölürse yağmur yağmaz, yağmur yağmazsa bitkiler büyüyemez ve hepsi kurur, hayvanlar da bitkileri yiyemez ölürler ve biz de yiyecek içecek bulamayız, yavaş yavaş öleceğiz (YBK) endişeliyim çünkü insan doğa olmadan yaşayamaz Bundan yüz yıl sonra herkes bir damla su için birbirini öldürmeye kalkışacak, açlık, kıtlık yaşanacak (AGK) çevre kirliliği arttıkça mikroplar ve bu mikroplarla gelen hastalıklarda artması korkutuyor. Teknoloji gelişti ama teknoloji geliştikçe de yeni hastalıklar yeni mikroplar ortaya çıkıyor. İnsan sağlığı tehlike altında (ŞME) Çevre sorunlarının insan sağlığına etkileri nedeniyle korktuklarını ifade eden 85 çocuk açıklama yaparken birçok hastalık ismi de vermişlerdir. Tablo 5, bu çocukların ismini verdiği hastalıkları ve ilişkilendirdikleri çevre sorunlarını göstermektedir. Tablo 5. Çocukların Çevre Sorunlarının İnsan Sağlığına Etkileri İle İlgili Görüşleri Temalar Kodlar f % Temalar Kodlar f % Kanser Baş ağrısı Hava Nefes darlığı Gürültü Uykusuzluk Kirliliği Kalp krizi Kirliliği Yorgunluk Tifo Sağırlık Dizanteri Kolera Ozon Ciltte yara ve lekeler Mantar Tabakasının Sakat doğumlar Su Kirliliği Amip Delinmesi Gece yanığı Zehirlenme Ayakların Işık Kirliliği Göz hastalıkları şişmesi Tablo 5 incelendiğinde çocukların çoğunlukla hava kirliliğine bağladıkları kanser, nefes darlığı ve kalp krizi gibi ani ölümlerle sonuçlanabilecek hastalıkların isimlerini verdiği görülmektedir. Aşağıda çocukların açıklamalarından üç örnek alıntı yer almaktadır: dumanlı, zehirli kirli hava bizim solumamızı etkiler yani oksijen alamayız bunun sonucunda nefesimiz daralır, nefes almakta zorlanırız (AGE) Fabrikalardan çıkan dumanlar havayı kirletiyor, insanlar bu havada kanser oluyor, ölüyor (YBE)

12 125 Çocuk ve Çevre Sorunları: Çocukların Algıladıkları Çevre Sorunlarıyla İlgili Görüşlerinin İncelenmesi Denizlerdeki sulara atılan bazı şeylerden dolayı suya giren insanların vücutlarında bazı rahatsızlıklar oluşuyor ayaklar şişiyor, yaralar çıkıyor (ŞMK) 3.4. Çocukların Çevre Sorunlarını Önlemeye Yönelik Önerileri Çocukların çevre sorunlarını önlemeye yönelik önerileri, ilgili çevre sorununun altında kodlanarak Tablo 6 da verilmiştir. Tablo 6. Çocukların Çevre Sorunlarını Önlemeye Yönelik Önerileri Temalar Kodlar f % Yerlere çöp atmama Çöp atanları uyarma Atık maddeler/çöp Çöpleri ayrıştırma/geri dönüşüm İnsanları bilgilendirme/eğitme İşbirliği yaparak çevreyi temizleme Çöp kutularının sayısının arttırılması Çöp atanların cezalandırılmasıyla ilgili yasa çıkarma Daha fazla çevreci derneklerin kurulması Okulların çevreyi korumaya yönelik projeler yapması Belediyelerin çöpleri düzenli toplaması Evlerde çöp öğütücülerin kullanılması Fabrika bacalarına filtre takılması Hava kirliliği Araba egzozlarına filtre takılması Toplu taşıma araçlarının sayısının arttırılması Kısa mesafeleri arabayla değil yürüyerek gitme Fabrika bacalarını denetleme Kurşunsuz benzin kullanma Araba yerine bisiklet, kaykay, paten kullanma Ağaç dikme Ormanların yok Kâğıt tüketimini azaltma olması İzinsiz ağaç kesenlerin cezalandırılması Bilinçli hayvancılık yapılması Kontrollü ağaç kesimi yapılması Suya çöp atmama Su kirliliği Endüstriyel atıklar için arıtma tesisleri kurulması Atıklarını akarsu/denizlere boşaltan fabrika sahiplerinin cezalandırılması Ozon tabakasının delinmesi Canlı azalması türlerinin Kuraklık/çölleşme Toprak kirliliği Gürültü kirliliği Su altı çöplükleri inşa edilmesi Atmosfere zarar veren maddeler kullanmama Elektrik tüketimini azaltma Bilim adamlarının araştırma yapması Güneş enerjisiyle çalışan araçlar kullanma Avlanmayı denetleme Nesli tükenmekte olan hayvanları koruma altına alma Ağaçlandırma yapma Su tasarrufu yapma Fabrika atıklarının uygun yerlere dökülmesi Çiftçilerin toprağa zarar veren maddeler kullanmaması Ses seviyesini denetleyen alarm sistemleri kurulması Ses yalıtımlı binalar yapılması Ses seviyesini aşan işyerlerinin cezalandırılması Kentleşme Planlı yerleşim alanları oluşturulması Işık kirliliği Sokak lambalarını uygun yerlere gerektiği kadar koyma 1 0.5

13 Fatma Sadık 126 Tablo 6 incelendiğinde çocukların daha çok atık maddeler/çöp ve hava kirliliğini önlemeye yönelik öneriler getirdikleri görülmektedir. Çocuklar yerlere çöp atmama, çöp atanları uyarma, geri dönüşüm için çöpleri ayrıştırma ve insanları bilgilendirme/eğitme yoluyla çöp sorununun önlenebileceğini düşünmüşlerdir. Hava kirliliğini önlemek için fabrika bacalarına ve araba egzozlarına filtre takılması ve toplu taşıma araçlarının sayısının arttırılması gerektiğini belirten çocukların ormanları korumaya yönelik önerileri kâğıt tüketimini azaltma ve ağaçlandırma yapmadır. Aşağıda çocukların açıklamalarından alıntı örnekleri aşağıda verilmiştir: İnsanlar çevre sorunları hakkında bilinçlendirilmelidir. Bu konuda toplantılar yapılıp çözümler üretilebilir, gelecekte dünyanın nasıl olacağı anlatılmalı bunlar hakkında filmler izletilmelidir (YBK) Ormanlarda afişler asıp insanlar uyarılsın Uymayanları görünce de Orman Bakanlığı na haber verilmesi gerek (ŞME) İnsanlar kendi arabaları ile bir yerlere gitme yerine toplu taşıma araçlarını kullansınlar. Herkes kendi arabasıyla giderse egzozdan çıkan kirli gazlar oksijeni azaltır. Ancak bir otobüsle gidilirse daha çok oksijen olur (ŞMK) bence ilk yapılacak şey gereksiz yere yakılan lambaları söndürmek olabilir. Ekonomik lambalar kullanmalıyız yani beyaz renkli lambalar (AGK) 3.5. Farklı çevrelerde yaşayan çocukların algıladıkları çevre sorunları ve nasıl oluştuğu ile ilgili görüşleri Tablo 7, çocukların algıladıkları çevre sorunlarının yaşadıkları çevreye göre dağılımını göstermektedir. Tablo 7. Çocukların Algıladıkları Çevre Sorunlarının Yaşadıkları Çevreye Göre Dağılımı Temalar AGB (N=41) YYB (N=78) ŞM (N=68) Toplam (N=187) F % f % f % f % Atık maddeler/çöp Hava kirliliği Ormanların yok olması/ormansızlaşma Su kirliliği Ozon tabakasının delinmesi/incelmesi Canlı türlerinin azalması Kuraklık/çölleşme Toprak kirliliği Küresel ısınma Gürültü kirliliği Kentleşme Işık kirliliği Manyetik kirlilik AGB: Şehrin az gelişmiş bölgesi; YYB: Şehrin yeni yerleşim bölgesi; ŞM: Şehir merkezi Tablo 7 de görüldüğü gibi ormanların yok olması, su ve toprak kirliliği ile kentleşmenin çevre sorunu olarak algılanma oranı şehrin az gelişmiş bölgelerinde yaşayan çocuklarda daha yüksektir. Ozon tabakasının incelmesi, kuraklık ve küresel ısınma ise daha çok şehir merkezinde yaşayan çocuklar tarafından algılanan çevre sorunları olmuştur. Çöp, hava, gürültü

14 127 Çocuk ve Çevre Sorunları: Çocukların Algıladıkları Çevre Sorunlarıyla İlgili Görüşlerinin İncelenmesi ve ışık kirliliği çoğunlukla şehrin az gelişmiş bölgelerinde ve şehir merkezinde; canlı türlerinin azalması ise şehrin az gelişmiş ve yeni yerleşim bölgelerinde yaşayan çocuklar tarafından çevre sorunu olarak algılanmıştır. Analizler sonucunda çocukların çevre sorunlarının nasıl oluştuğuyla ilgili görüşlerinde yaşadıkları çevreye göre farklılıklar olduğu saptanmıştır. Şehrin az gelişmiş bölgelerinde yaşayan çocuklar atık maddeler/çöp, su ve toprak kirliliğinin genellikle insan; şehir merkezi ve yeni yerleşim bölgelerinde yaşayan çocuklar ise sanayi kaynaklı oluştuğunu düşünmüşlerdir. Az gelişmiş bölgelerde yaşayan çocuklara göre ormanlar çoğunlukla yangınlar; şehir merkezi ve yeni yerleşim bölgelerinde yaşayan çocuklara göre ise ağaç kesimleriyle yok olmaktadır. Şehrin az gelişmiş bölgelerinde yaşayan çocuklar kentleşmeyi çöp, gecekondulaşma ve alt yapı sorunlarıyla ilişkili bir çevre sorunu olarak algılarken, şehir merkezi ve yeni yerleşim bölgelerinde yaşayan çocuklar ormanların yok olması, gürültü ve trafik sorunuyla ilişkilendirmişlerdir. Şehir merkezinde yaşayan çocuklar gürültü kirliliğini çoğunlukla korna, inşaat, fabrika, TV, klima vb. makinelerden çıkan seslerle oluşan bir çevre sorunu olarak algılarken az gelişmiş bölgelerde yaşayan çocuklar bu sorunun bağırarak konuşma ve yüksek sesle müzik dinlemekten kaynaklandığını belirtmişlerdir. Tatil yerlerinde, eğlence mekânlarında ve caddelerde aşırı ışıklandırmayı kirlilik olarak algılayan çocuklar çoğunlukla şehir merkezinde; evde boşa yanan lambaları ışık kirliliği olarak algılayan çocuklar ise şehrin az gelişmiş bölgelerinde yaşayan çocuklar olmuştur. Canlı türlerinin alması az gelişmiş ve yeni yerleşim bölgelerinde yaşayan çocuklar tarafından çoğunlukla su kirliliği ve ormanların yok olmasına bağlı açıklanırken; şehir merkezinde yaşayan çocuklar ormanların yok olmasıyla yaşam alanlarının azalması, kuraklık, besin zincirinin bozulması ve izinsiz avlanma gibi faktörler üzerinde de durmuşlardır. 4. TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERİLER Bu araştırma çocukların çevre sorunlarını nasıl algıladıklarını ve neler düşündüklerini ortaya çıkarmak amacıyla yapılmıştır. Araştırma sonucunda çocukların çeşitli çevre sorunlarını birbiriyle ilişkili algıladıkları, çevre sorunu olmayan konulara çok nadir değindikleri ve düşüncelerini neden-sonuç ilişkisi kurarak açıkladıkları görülmüştür. Bu sonuçlar çocukların çevre sorunlarıyla ilgili öğrendikleri kavramları doğru ilişkilendirdikleri şeklinde yorumlanabilir. Sık sık toprak ölü canlıları parçalıyor, ağaçlar havayı temizliyor, suyu tüm canlılar kullanıyor, hayvanlar doğaya zarar vermiyor vb. ifadeler kullanan çocuklar, çevre sorunlarının temel nedeninin bilinçsiz ve bencil davranışlarıyla insan olduğunu vurgulamışladır. Bu durumda çocukların çevre sorunlarında insan faktörünün oldukça farkında oldukları söylenebilir. Elde edilen bulgulara göre çocuklar tarafından algılanma oranı en yüksek olan çevre sorunu, çoğunlukla insanların çöp atma davranışıyla ilişkilendirilen atık maddeler/çöplerdir. İnsanların çevreyle ilişkisini olumsuz değerlendiren çocukların daha çok yere atılan çöpleri çevre sorunu olarak algılamaları araştırma bulgularının tutarlı olduğunu göstermektedir. Benzer sonuçlara ilgili literatürde de rastlanmakta, çocukların daha çok insan kaynaklı çöpleri çevre sorunu olarak belirttikleri görülmektedir (Demirbaş ve Pektaş, 2009; Sadık vd, 2011; Yardımcı ve Bağcı Kılıç, 2010). Bunun nedeni çocukların yakın çevrelerinde bu yönde davranışlarla sık karşılaşmaları olabilir. Ancak çocuklar düşüncelerini açıklarken genellikle diğer insanların bu şekilde davrandığını belirtmişler, kendilerini, anne- babalarını ve çocukları dışarıda tutmuşlardır. Sadece birkaç çocuk yere çöp atarak, suyu ve elektriği gereksiz yere kullanarak çevreye zarar verdiğini ifade etmiştir. Bu durumda çocukların çevre sorunlarına daha çok yetişkinlerin neden olduğunu düşündükleri veya kendilerinin de çevre sorunlarına katkıda bulunduğunun bilincinde

15 Fatma Sadık 128 olmadıkları söylenebilir. Ericson a göre bu yaş grubundaki çocuklar için takdir edilmek ve örnek gösterilmek büyük önem taşımaktadır (Gander ve Gardiner, 1998: 218). Kohlberg de ahlak gelişimi açısından bu dönemi iyi çocuk olma ve kurallara uygun hareket etme olarak ifade etmektedir (Akt. Senemoğlu, 2013: 70). Dolayısıyla bu durum, sosyal olarak beğenilme eğilimiyle çocukların hem kendileri hem de anne-babalarının davranışlarını doğru gösterme çabalarından kaynaklanmış olabilir. Hava kirliliği, ormanların yok olması ve su kirliliği çocukların farkındalıklarının yüksek olduğu diğer çevre sorunları olmuştur. İlgili literatüre (Aini vd, 2007; Aleryby, 2000; Barraza, 2001; Howe vd, 1996; Littledyke, 2004; Negev vd, 2009; Sadık vd, 2011; Yardımcı ve Bağcı Kılıç, 2010) paralel olan bu bulgular doğrultusunda çocukların son yıllarda en çok karşılaşılan çevre sorunlarını tanıdıkları söylenebilir. Ayrıca yaşında olan çocukların gelişim özellikleri dikkate alındığında olumsuz etkilerini doğrudan yaşadıkları veya diğer insanlar ve canlılar üzerinde gözleyebildikleri çevre sorunlarıyla ilgili farkındalıklarının yüksek olması doğal bir sonuçtur. Çocukların da açıklamalarında sık sık hava kirlendiğinde oksijen azalıyor, boğazımız tıkanıyor, nefes alamıyoruz, öksürüyoruz; çöpler pis kokuyor, burnumuzu tıkıyoruz; su kirli olunca hastalanıyoruz, balıklar ölüyor vb. örnekler vermeleri bu görüşü destekler niteliktedir. Hava kirliliği çocuklar tarafından çoğunlukla fabrika bacalarından çıkan zehirli gazlar; ormanların yok olması arsa açmak, kâğıt ve mobilya yapmak için ağaçların kesilmesi; katı atık/çöp ve su kirliliği ise sadece insanların attığı çöpler değil akarsu ve denizlere boşaltılan fabrika atıklarıyla oluşan çevre sorunları olarak algılanmıştır. Bu durumda çocukların çevre sorunlarında sanayi faktörünün de farkında oldukları söylenebilir. Araştırmadan elde edilen bir diğer önemli sonuç, ozon tabakasının incelmesi, canlı türlerinin yok olması, küresel ısınma, kuraklık gibi küresel çevre sorunlarının algılanma oranının düşük olmasıdır. Bu sonuç bazı araştırmaların sonuçlarıyla benzerlik, bazılarıyla farklılık göstermektedir. Sadık vd. nin (2011) yaş grubundaki çocukların çevre sorunları ile ilgili farkındalıklarını çizdikleri resimler yoluyla inceledikleri çalışmada çocukların küresel çevre sorunlarıyla ilgili farkındalıklarının düşük olduğu saptanırken; Yardımcı ve Bağcı Kılıç ın (2010) çalışmasında 8. sınıf öğrencilerinin ozon tabakasının incelmesi, küresel ısınma gibi sorunlarla ilgili bilgi sahibi oldukları görülmüştür. Benzer şekilde Aleryb nin (2000) çalışmasında da 7-13 yaş grubundaki çocukların kötü dünyayı yakın çevrelerindeki çöp ve kirlilikle; 16 yaşındaki çocukların ise küresel ısınma ve ozon tabakasının incelmesi gibi sorunlarla resmettikleri saptanmıştır. Bu bulgular yaşın çocukların hangi çevre sorunlarını, nasıl algıladıklarını etkileyen önemli bir değişken olduğunu göstermektedir. DiEnno ve Hilton a (2005) göre çevresel algılar, çevresel bilgiyle ilişkilidir. Bir diğer ifadeyle çevresel farkındalığın oluşması için öncelikle çevreyle ilgili bilgi edinilmesi gerekmektedir. Türkiye de 2005 yılından bu yana uygulanmakta olan ilköğretim programı çevre konuları açısından oldukça yeterli bulunmaktadır (Alım, 2006). Ancak çevre ile ilgili kavramların çoğunlukla Fen ve Teknoloji dersinin bir parçası olarak ele alındığı, Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler derslerinde belli bir oranda söz edildiği, kazanımların küresel olmaktan çok yerel olduğu ve ülke sorunlarını temele aldığı belirtilmektedir (Tanrıverdi, 2009). Dolayısıyla bu sonuç çocukların küresel sorunlarla ilgili yeterli bilgi sahibi olmamasından da kaynaklanmış olabilir. Bununla birlikte bu araştırmaya katılan bazı çocukların (yaklaşık %30) sanayi kaynaklı (fabrika bacaları, endüstriyel atıklar, zehirli gazlar, petrol tankerleri vb.) ve küresel etkileri olan çevre sorunlarının (küresel ısınma, ozon tabakasındaki incelme, kuraklık/çölleşme) oldukça farkında oldukları ve detaylı bilgiler verdikleri görülmüştür. Bunun nedeni aile, okul ortamı,

16 129 Çocuk ve Çevre Sorunları: Çocukların Algıladıkları Çevre Sorunlarıyla İlgili Görüşlerinin İncelenmesi öğretmen özellikleri, çocuk-doğa ilişkilerinin niteliği, kitle iletişim araçları vb. gibi öğretim sürecini etkileyen diğer etkenler olabilir. Birçok araştırma doğayla etkileşimin çevre konularını anlamada daha etkili olduğunu (Ballantyne ve Packer, 2002; Lindeman- Matthies, 2002; Özdemir, 2010); ailenin eğitim ve gelir düzeyi yükseldikçe, kırsaldan kente doğru geldikçe çocukların çevre bilgisinin arttığını (Erol, 2005; Ekici, 2005, Uzun ve Sağlam, 2007), öğrencilerin çevresel bilgilerini daha çok televizyon ve internetten edindiklerini (Nagel, 2004; Aini vd, 2007) göstermektedir. Bu araştırmada da küresel ısınma, ozon tabakasındaki incelme, kuraklık/çölleşme gibi küresel çevre sorunlarını algılayan çocukların çoğunlukla şehir merkezinde yaşıyor olması bu görüşü destekler niteliktedir. Gürültü kirliliği, kentleşme ve ışık kirliliği ise oldukça az çocuk tarafından algılanan çevre sorunları olmuş, manyetik kirlenme ise sadece dört öğrenci tarafından algılanmıştır. Araştırmanın Adana merkez ilçelerinde geçekleştirildiği ve bu sorunların kent ve sanayi merkezi sorunları (Güney, 2004) olduğu dikkate alındığında bu sonuç şaşırtıcı olmuş ve çocukların bu çevre sorunlarını tanımadıklarını düşündürmüştür. Ancak kentleşmenin çoğunlukla çöplerin düzenli toplanmaması, yeşil alanların azalması ve alt yapı eksikliği; gürültü kirliliğinin bağırarak konuşma, yüksek sesle müzik dinleme, korna sesleri; ışık kirliliğinin caddelerdeki gereksiz aydınlatma, manyetik kirliliğin ise cep telefonları ve bilgisayarlardan yayılan radyasyon ile açıklanması çocukların bu sorunlarla ilgili doğru bilgilere sahip olduklarını göstermektedir. Bu durumda çocukların açıklamalarında bu çevre sorunlarına daha az yer vermelerinin nedeni diğer çevre sorunlarını daha önemli veya etkilerini daha olumsuz değerlendirmeleri olabilir. Çevre sorunlarının artması nedeniyle şimdi ve geleceğe yönelik korku ve endişelerini belirten çocukların daha çok hava kirliliği, su kirliliği ve çöpler nedeniyle oluşan hastalık ve ölümlerle ilgili açıklama yapmaları bu görüşü doğrular niteliktedir. Araştırma sonucunda çocukların çevreyi korumaya yönelik getirdikleri önlemlerin çoğunlukla çöp sorunu ile ilgili olduğu görülmüştür. Çocuklar yerlere çöp atmama, çöp atanları uyarma, çöpleri ayrıştırma/geri dönüşüm, insanları bilgilendirme, cadde ve sokaklarda çöp kutularının arttırılması, çöplerin düzenli toplanması gibi mantıklı öneriler getirmişlerdir. Bu durumda çevre sorunlarının nedeninin insan olduğunu düşünen çocukların sorunları önlemenin de insanın davranış biçimini değiştirmekten geçtiğinin farkında oldukları ve bunun için yerel yönetimlerin yapması gerekenler hakkında bilgi sahibi oldukları söylenebilir. Çocukların hava kirliliğini önlemede çoğunlukla fabrika bacalarına filtre takılması ve denetlenmesi gibi kurumsal ve yasal çözümler önermeleri bu sorunu sanayi kaynaklı algılamaları açısından doğaldır. Bununla birlikte bazı çocukların araba egzozlarına filtre takılması, kurşunsuz benzin kullanılması, kısa mesafeleri yürüme gibi çözümler getirmeleri zehirli gazlar konusunda da bireysel olarak yapılabilecekleri de bildikleri şeklinde yorumlanabilir. Canlıları korumaya yönelik önlemlerin dile getirilmemiş olması ise çocukların canlıları koruyarak çevreyi koruyabileceklerini henüz algılayamadıkları ya da bu yönde bir yaşantı geçirmedikleri şeklinde yorumlanabilir. Su, elektrik ve kâğıt kullanımında tasarruf yapma ise oldukça az sayıda öğrencinin ifade ettiği önlemler olmuştur. Bireysel olarak çok kolay alınabilecek tedbirler olmasına rağmen bu sonucun elde edilmesi, çocukların kendilerinin ve anne-babalarının bu kaynakları zaten tutumlu kullandıklarını düşünmelerinden kaynaklanmış olabilir. Sonuç olarak bu araştırmada çocukların çevre sorunları ile ilgili bildikleri kavramları doğru ilişkilendirdikleri, çevre sorunlarının birbirinden bağımsız olmadığını anladıkları görülmüştür. Çevre sorunlarında insan faktörünün yanı sıra sanayi faktörünü de anladıkları görülen çocuklar açıklamalarında çoğunlukla doğrudan konuyla ilgili ve anlamlı kavramlar

17 Fatma Sadık 130 kullanmışlardır. Diğer taraftan birkaç çocuğun çevre sorunlarını ifade ederken eksik ya da yanlış öğrenmelere sahip olduğu görülmüştür. Çocukların yerel ve ulusal düzeyde çeşitli çevre sorunları tanımakla birlikte küresel sorunlarla ilgili farkındalıklarının genel olarak düşük olduğu saptanmıştır. Yakın çevrelerinde olmasına rağmen çocukların ışık ve gürültü kirliliği ile kentleşmeyi çevre sorunu olarak algılamadığı, bilgisayar, cep telefonu vb. gibi araçların yaydığı radyasyonun farkında olmadığı görülmüştür. Çevre sorunlarını önlemeye yönelik bireysel olarak yapılabilecek birçok mantıklı öneri getiren çocukların kurumsal, yerel yönetim ve yasal boyutta yapılması gerekenler hakkında bilgi sahibi oldukları belirlenmiştir. Elde edilen bu sonuçlar doğrultusunda öğretmenlere çocukların farkındalıklarını arttırmak ve yanılgılarını gidermek için çevre konularına disiplinler arası yaklaşmaları, çevre kavramını sadece yakın çevre olarak değil uzak çevreyi de kapsayacak şekilde ele almaları önerilebilir. Çevre konusunda farkındalığı yüksek ve çevre sorunlarına çözüm getirebilen bireyler yetiştirmek için öğretmenler güncel örneklerle ilgili konuların somutlaşmasını sağlamalı, bu amaçla film, belgesel, fotoğraf, resim, gazete haberleri, karikatürler, örnek olaylar vb. daha fazla yararlanmalıdır. Doğru rol-model olarak ağaç dikme, kâğıt, plastik vb. atıkların geri dönüşümü, çevre temizliği gibi uygulamalar yapılmalı, çocukların çevre sorunlarını önlemeye yönelik getirdikleri önerileri yaşamlarına uyarlamalarına yardımcı olunmalıdır. Çocukları doğayla bütünleştiren gezi-gözlem-inceleme çalışmalarına ağırlık verilerek, ulusal/uluslararası çevreci kuruluşların çalışmaları tanıtılarak çocukların insanların çevreye olumlu etkilerini/etkileyebileceklerini de fark etmeleri sağlanmalıdır. KAYNAKLAR AINI, Mat Said; NURIZAN, Yahaya; FAKHRU L-RAZI, Ahmadun, (2007), Environmental Comprehension and Participation of Malaysian Secondary School Students, Environmental Education Research, 13 (1): AKTEPE, Sema; GİRGİN, Sönmez, (2009), İlköğretimde Eko-Okullar ve Klasik Okulların Çevre Eğitimi Açısından Karşılaştırılması, İlköğretim Online, 8 (2), ALERBY, Eva, (2000), A Way of Visualizing Children s and Young People s Thoughts about the Environment: A Study of Drawings, Environmental Education Research, 6(3), ALIM, Mete, (2006), Avrupa Birliği Üyelik Sürecinde Türkiye de Çevre ve İlköğretimde Çevre Eğitimi, Kastamonu Eğitim Dergisi, 14 (2), ALP, Elvan; ERTEPINAR, Hamide; TEKKAYA, Ceren; YILMAZ, Ayhan, (2008), A Survey on Turkish Elementary School Students Environmental Friendly Behaviors and Associated Variables, Environmental Education Research, 14 (2), ATASOY, Emin, (2006), Çevre İçin Eğitim Çocuk-Doğa Etkileşimi, Ezgi Kitapevi, Bursa. ATASOY, Emin, (2005), Çevre İçin Eğitim: İlköğretim Öğrencilerinin Çevresel Tutum Ve Çevre Bilgisi Üzerine Bir Çalışma (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.

18 131 Çocuk ve Çevre Sorunları: Çocukların Algıladıkları Çevre Sorunlarıyla İlgili Görüşlerinin İncelenmesi BALLANTYNE, Roy; PACKER, Jan, (2002), Nature-based Excursions: School Students Perceptions of Learning in Natural Environments, International Research in Geographical and Environmental Education, 11 (3), BARRAZA, Laura, (2001), Perception of Social and Environmental Problems by English and Mexican School Children, Canadian Journal of Environmental Education, 6, Spring, CORDES, Colleen; MILLER, Edward (Ed.), (1999), Fool s Gold: A Critical Look at Computers in Childhood. Alliance for Childhood, ( Erişim Tarihi: ). DEMİRBAŞ, Murat; PEKTAŞ, Hüseyin Miraç, (2009), İlköğretim Öğrencilerinin Çevre Sorunu İle İlişkili Temel Kavramları Gerçekleştirme Düzeyleri, Necatibey Eğitim Fakültesi Elektronik Fen ve Matematik Eğitimi Dergisi, 3 (2), DIENNO, Carla Marie; HILTON, Sunita C, (2005), High School Students Knowledge, Attitudes, and Levels of Enjoyment of an Environmental Education Unit on Nonnative Plants, The Journal of Environmental Education, 37(1), EKİCİ, Gülay, (2005), Lise Öğrencilerinin Çevre Eğitimine Yönelik Tutumlarının İncelenmesi, Eğitim Araştırmaları Dergisi, 18, EROL, Gül Hanım, (2005), Sınıf Öğretmenliği İkinci Sınıf Öğrencilerinin Çevre Ve Çevre Sorunlarına Yönelik Tutumları (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Pamukkale Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Denizli. FLOOR, Anthoni J, (2001). Seafriends: Summary of Threats to the Environment, (Erişim Tarihi: ). GANDER, Mary J; GARDINER, Harry W, (1998), Çocuk ve Ergen Gelişimi, (Yayına Hazırlayan: Bekir Onur), İmge Kitabevi, Ankara. GILBERT, Rob, (1997), Issues for Citizenship in a Postmodern World, (Ed. Kerry J. Kennedy), Citizenship Education and the Modern State, s.65 81, London. GORE, Albert Jr, (1993), Earth and Balance: Ecology and the Human Spirit, MA: Houghtan-Mifflin, Boston. GÖKÇE, Nazlı; KAYA, Erdoğan; AKTAY, Sayım; ÖZDEN, Muhammet, (2007), İlköğretim Öğrencilerinin Çevreye Yönelik Tutumları, İlköğretim Online, 6 (3), GÜNEY, Emrullah, (2004), Çevre Sorunları, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. HOWE, Daniel C; KAHN, Peter H; FRIEDMAN, Batya, (1996), Along the Rio Negro: Brazilian Children s Environmental Views and Values, Developmental Psychology, 32 (6), HSU, Shih-Jang, (2004), The Effects of an Environmental Education Program On Responsible Environmental Behavior and Associated Environmental Literacy Variables in Taiwanese College Students, The Journal of Environmental Education, 35 (2):

19 Fatma Sadık 132 İŞYAR, Nilüfer, (1999), İlköğretim (3, 4, 5. Sınıf) Öğrencilerinin Olumlu Çevresel Tutumların Yaş Ve Sosyoekonomik Düzeye Göre Değerlendirilmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa. LESSON, Emma; STANISSTREET, Martin; BOYES, Edward, (1997), Children s Ideas about the Environmental Impact of Cars: A Cross Age Study, International J. Environmental Studies, 52, LINDEMAN- MATTHIES, Petra, (2002), The Influence of an Educational Program on Children s Perception of Biodiversity, The Journal of Environmental Education, 33 (2), LITTLEDYKE, Michael, (2004), Primary Children s Views on Science and Environmental Issues: Example of Environmental Cognitive and Moral Development, Environmental Education Research, 10 (2), MILES, Matthew B, HUBERMAN, A. Michael, (1994), Qualitative Data Analysis (2 nd Ed.), Sage Publications, London. NAGEL, Michael, C, (2004), Lend Them an Ear: The Significance of Listening to Children s Experiences of Environmental Education, International Research in Geographical and Environmental Education, 13(2), NEGEV, Maya; GARB, Yaakov; BILLER, Roni; SAGY, Gonen; TAL, Alon, (2009), Environmental Problems, Causes, and Solutions: An Open Question, The Journal of Environmental Education, 4(2), PATTON, Michael Quinn, (2002), Qualitative Research Evaluation Methods, Sage Publications, California. PHENICE, Lillian A; GRIFFFORE, Robert J, (2003). Young Children and the Natural World, Contemporary Issues in Early Childhood, 4 (2), ROTH, Charles E, (1992), Environmental Literacy: Its Roots, Evolution and Directions in the 1990s. Columbus, OH: ERIC Clearinghouse for Science, Mathematics, and Environmental Education, (Erişim Tarihi: ). SADIK, Fatma; ÇAKAN, Halil; ARTUT, Kazım, (2011), Perceptions about Environmental Problems in Elementary School Children s drawings, Interactive Discourse: The International Online Journal of Higher Education Learning and Teaching, (3), SENEMOĞLU, Nuray, (2013), Gelişim, Öğrenme ve Öğretim (23. Baskı), Gazi Kitapevi, Ankara. ÖZDEMİR, Oğuz, (2010), Doğa Deneyimine Dayalı Çevre Eğitiminin İlköğretim Öğrencilerinin Çevrelerine Yönelik Algı ve Davranışlarına Etkisi, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S.27, TANRIVERDİ, Belgin, (2009), Sürdürülebilir Çevre Eğitimi Açısından İlköğretim Programlarının Değerlendirilmesi, Eğitim ve Bilim, 34 (151),

20 133 Çocuk ve Çevre Sorunları: Çocukların Algıladıkları Çevre Sorunlarıyla İlgili Görüşlerinin İncelenmesi TECER, Selcen, (2007), Çevre İçin Eğitim: Balıkesir İlköğretim Öğrencilerinin Çevresel Tutum, Bilgi, Duyarlılık Ve Aktif Katılım Düzeylerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Çalışma (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Karaelmas Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Zonguldak. TUNG, Chen-Yin; HUANG, Chyan-Chyuan; KAWATA, Chieko, (2002), The Effects of Different Environmental Education Programs on the Environmental Behavior of Seventh-Grade Students and Related Factors", Journal of Environmental Health, 64 (7), ULUÇINAR SAĞIR, Şafak; ASLAN, Oktay; CANSARAN, Arzu, (2008), İlköğretim Öğrencilerinin Çevre Bilgisi ve Çevre Tutumlarının Farklı Değişkenler Açısından İncelenmesi, İlköğretim Online, 7 (2), UZUN, Naim; SAĞLAM, Necdet, (2007), Çevreye Yönelik Bilgi ve Tutumun Ailenin Gelir Seviyesi Ve Birey Sayısı Açısından İncelenmesi, XVI. Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi (Sözlü Bildiri), 5 7 Eylül 2007, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Tokat. YARDIMCI, Esra; BAĞCI KILIÇ, Gülşen, (2010), Çocukların Gözünden Çevre ve Çevre Sorunları, İlköğretim Online, 9 (3), YILDIRIM, Ali; ŞİMŞEK, Hasan, (2011), Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri (8.Baskı), Seçkin Yayıncılık, Ankara. YILMAZ, Özgül; BOONE, William J; ANDERSEN, Hans O, (2004), Views of Elementary and Middle School Turkish Students toward Environmental Issues. International Journal of Science Education, 26 (12),