Hasan ÇİÇEK* Murat TANDOĞAN**

Transkript

1 Kuş gribi salgını ve Afyonkarahisar tavukçuluk sektörü Hasan ÇİÇEK* Murat TANDOĞAN** Öz: Türkiye nin ticari yumurta üretiminin yaklaşık %12 sini karşılayan Afyonkarahisar, coğrafi konumu nedeniyle ülkenin hem önemli bir kavşak noktası, hem de kuş gribinin yayılmasında önemli bir etken olduğu düşünülen, göçmen kuşların göç yolu ve sulak alanların yoğun olarak bulunduğu bir bölgede bulunmaktadır. Türkiye de kuş gribinin görüldüğü Ekim 2005 ve Aralık 2006 tarihlerinde İl de herhangi bir vak aya rastlanmamıştır. Buna rağmen ülke geneline paralel olarak İl de kanatlı ürünlerinin hem üretim miktarı, hem de ürün fiyatlarında azalmalar meydana gelmiştir. Salgın sonrası ülke genelinde alınan tedbirler neticesinde sektörün tekrar bir ivme yakaladığını söylemek mümkündür. Yine de salgının dünyadaki genel durumuna dayanarak Türkiye de tekrar ortaya çıkma ihtimali nedeniyle koruyucu önlemler devam etmelidir. Bu çalışmada kanatlı sektörünün İl in ekonomisindeki önemine değinilerek; salgın dolayısıyla yaşanan gelişmeler; üretim, işletme sayısı, fiyatlar ve alınan önlemler yönünden değerlendirilmiştir. Anahtar sözcükler: Afyonkarahisar, broiler, kuş gribi, yumurta Epidemic Bird Flu and Afyonkarahisar Poultry Sector Abstract: Afyonkarahisar has an importance as a junction point due to its geographical location where 12% commercial egg production is done in Turkey. Afyonkarahisar, having well watered places, is on the way of migrant birds which are considered to be an important factor in spreading of bird flu. No cases were reported in the Province during the outbreak of bird flu in Turkey between October 2005 and December However, in parallel to situation in Turkey, the amount of poultry products as well as their prices decreased. It is possible to say that after the epidemic of bird flu there has been a recovery in poultry sector following the preventive measures. Nevertheless, due to the possibility of re-occurance in Turkey based on the overall situation of outbreak in the world, preventive measures should continue. In this review, considering the importance of poultry sector in the economy of Afyonkarahisar, changes occurred in the number of enterprises, amount of production, and prices due to bird flu, and preventive measures taken were evaluated. Key words: Afyonkarahisar, broiler, bird flu, egg Giriş İlk defa 1997 yılında Hong Kong da ortaya çıkan kuş gribi (Avian Influenza), 2003 ten bu yana dünya genelinde 192 kişinin ölümüne neden olmuştur. Virüsün insandan insana bulaşabilecek bir tipe dönüşmesi durumunda yayılma hızının artacağı belirtilmektedir. Bu durumda, daha fazla can kaybına yol açmasının yanı sıra, küresel ekonomiye büyük bir darbe indirmesinden endişe duyulmaktadır. En fazla etkilenecek sektörler olarak, gıda ürünleri (tavuk ve yumurta), turizm ve havayolu ulaşımı sayılmaktadır (4, 13). Salgının yaşandığı ülkelerde tavuk ve ürünlerine uygulanan dış ticaret yasağı, başta Çin ve Tayland gibi dünyanın önemli piliç eti ihracatçısı ülkeler için salgının ekonomik boyutlarını daha da artırmıştır. Türkiye ise söz konusu virüs ile ilk olarak Ekim 2005 tarihinde tanışmış ve eradike edilmiştir. Daha sonra Aralık 2006 da ortaya çıkan salgın, halkta paniğe neden olmuş, iç piyasalarda tavuk ve ürünleri talebi, dolayısıyla da tavuk ve ürünleri fiyatlarında ciddi düşüşler yaşanmıştır. Bu durum kanatlı sektörünü ve bu sektörün ilişkili olduğu diğer sektörleri önemli yönde etkilemiş; sektörler arası etkileşim nedeniyle salgının meydana getirdiği olumsuz etkiler tüm ekonomi katmanlarına yansımıştır (14). * Yrd. Doç. Dr., AKÜ Veteriner Fakültesi, Hayvan Sağlığı Ekonomisi ve İşletmeciliği AD, 03200, Afyonkarahisar ** Araş. Gör., AKÜ Veteriner Fakültesi, Hayvan Sağlığı Ekonomisi ve İşletmeciliği AD, 03200, Afyonkarahisar 43

2 Türkiye de kanatlı sektörü, piliç etinde 1990 yılında 217 bin ton üretim seviyesinde iken, 2000 yılında 752 bin ton, 2006 yılında ise 1 milyon tonluk üretim seviyesine ulaşmıştır. Yılda ortalama 10 milyar adet yumurta üretimi de dikkate alındığında, sektörün ülkenin bir numaralı hayvansal protein kaynağı durumuna ulaştığını söylemek mümkündür. Bununla birlikte sektörde faaliyet gösteren toplam işletmede yaklaşık adet broiler, adet de yumurtacı kümes mevcuttur. Yaklaşık kişinin istihdam edildiği sektörün yıllık cirosu 3 milyar ABD Doları civarındadır. Üretimde dünyada piliç etinde 14., yumurtada 10. sırada bulunan Türkiye kanatlı sektörü, 1994 ve 2001 ekonomik kriz yılları dışında kalan arası dönemde gelişimini hızlı bir şekilde sürdürmüştür. Kuş gribi dolayısıyla yıllarında bir durgunluk yaşayan sektör, üretimde aşırı düşüşler yaşamadan tekrar bir ivme yakalamaya başlamıştır (1). Türk hayvancılığında böylesine ağırlıklı bir yapıya sahip olan kanatlı sektörü, ülkenin değişik bölgelerinde ve farklı üretim biçimleriyle (broiler, ticari yumurta ve damızlık) varlığını sürdürmektedir. Dolayısıyla yaşanan kuş gribi salgınının sektörel etkileri, üretimin yapıldığı bölgeye (göçmen kuşların göç yolu ve sulak alanların varlığı bakımından) ve üretim şekline göre de değişebilmektedir. Bu bölgelerden birisi de daha ziyade ticari yumurta üretiminin yoğun olarak yapıldığı Afyonkarahisar İli dir. Türkiye de kanatlı sektöründe önemli bir potansiyele sahip olan İl de kuş gribi salgınından etkilenmiştir. Yapılan bu çalışmada kanatlı sektörünün İl in ekonomisindeki önemine değinilmiş; bunun yanında kuş gribinden dolayı yaşanan gelişmeler; üretim, işletme sayısı, fiyatlar ve alınan önlemler yönünden değerlendirilmiştir. Kanatlı Sektörünün Afyonkarahisar Ekonomisine Katkısı Afyonkarahisar da kanatlı sektörünün en önemli ayağı ticari yumurta tavukçuluğudur. Bu alandaki gelişim, 1987 yılında başlayıp 1995 yılında sona eren Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu (KKDF) Projesi yle sağlanmıştır. Söz konusu proje kapsamında İl de işletme kurulmuş; bunlardan 551 i sığır besi, 433 ü ticari yumurta tavukçuluk ve 85 i de diğer hayvansal üretim işletmelerinden oluşmuştur (6) yılı verilerine göre İl de, toplam kırsal ürünler üretiminde değer olarak hayvancılık %30 luk bir pay almış ve bunun içerisindeki hayvansal ürünlerin dağılımı da Tablo 1 deki gibi meydana gelmiştir (11). Tablo 1. Afyonkarahisar ili hayvansal ürünler üretim değerleri (11). Ürünler Üretim Değeri (Cari Fiyatlarla YTL) Üretim Değeri (%) Toplam Kırsal Üretimdeki Oranı (%) Kırmızı Et Yumurta Süt Beyaz Et Diğer Toplam Tabloya göre üretim değeri bakımından ilk iki sırayı kırmızı et ve yumurta almakta, bunları da süt üretimi izlemektedir. İl de toplam kırsal ürünler üretiminde hayvancılığın payı Türkiye geneli ortalamasına (%31) paralel, Avrupa Birliği ortalamasından (% 42) ise düşük bir değerdedir (7). Afyonkarahisar da Kanatlı Sektörünün Üretim Potansiyeli ve Salgının Etkisi 2006 yılı rakamlarıyla Türkiye de toplam yumurtanın %12.25 i Afyonkarahisar da üretilmektedir. Piliç etinde ise ciddi bir üretim potansiyeli bulunmamaktadır (Tablo 2). İl de halen 18 işletme broiler, 226 işletme ise ticari yumurtacı olarak faaliyetlerini sürdürmektedir. İşletme sayısı bakımından 2002 yılına göre, broilerde %44 lük düşüş; ticari yumurtacıda ise %34 lük bir artış meydana gelmiştir (1, 9) yılının ilk altı ayı verilerine göre ise İl de broiler ve yumurtacı işletme sayısı 2005 yılına göre sırasıyla %36 ve %7 oranında azalmıştır. İl in yumurta üretimindeki bu potansiyeline rağmen, bölgede sadece bir damızlık işletmesi bulunmaktadır. İhtiyaç duyulan yumurtacı civcivin önemli bir bölümü İl dışından temin edilmektedir. 44

3 Üretim genellikle civciv döneminden başlamakta ve işletmeler hem büyütme (yarka), hem de yetiştirme işlevini birlikte yerine getirmektedir. Kümeslerde katlı kafes sistemi kullanılmakta ve bölge üreticisinin önemli bir bölümü ihtiyaç duyduğu yemi kendi işletmesinde hazırlamaktadır yılı verilerine göre İl sınırları içinde faaliyet gösteren 30 adet yem fabrikasında yılda ton (karma + pelet) yem üretilmektedir. Bunun sadece %12.32 si kanatlı yemidir. Bununla birlikte 2 adet kanatlı kombinası da broiler üreticisi için hizmet sunmaktadır. Afyonkarahisar ın Başmakçı İlçesinde 1976 da kurulan yumurta tavukçuluğu kooperatifi daha sonra bir borsa hüviyetini kazanmıştır. Burada belirlenen haftalık yumurta fiyatları sadece İl genelinde değil, ülkedeki tüm üretici, toptancı ve perakendeciler için referans fiyat olarak kabul edilmektedir (5, 9). Tablo 2. Yıllar itibariyle Afyonkarahisar ve Türkiye kanatlı sektörü üretim potansiyeli (5,9). Afyonkarahisar Türkiye Yıllar (Ton) Ticari Yumurta (Milyon Adet) (Ton) Ticari Yumurta (Milyon Adet) Türkiye de kuş gribi 2005 yılının sonlarında (Ekim ve Aralık 2005) görüldüğü için salgının sektörel etkisi daha ziyade 2006 yılında kendisini göstermiştir. Tablo 2 ye bakıldığında yılları arasında İl de piliç eti üretimi %19.8; yumurta üretimi ise %13.5 oranında azalırken, aynı değerler Türkiye genelinde sırasıyla %3.3 ve 2.4 oranında düşüş yaşamıştır. Salgının Ürün Fiyatlarına Etkisi Kuş gribi salgınının sektöre yönelik en önemli etkisi pazara sunulan ürünlerin fiyatlarındaki düşüşler olmuştur. Zira bir ürünün arz ve talebini ilgilendiren ortak nokta fiyat seviyesidir. Bu nedenle salgından dolayı tüketimde yaşanan endişe ve panik havası kanatlı ürünlerinin talebini olumsuz etkilemiş, bu da öncelikle fiyatlara yansıyarak, ürün arzında ve üretiminde azalmalara neden olmuştur. Tablo 3 de Eylül Aralık 2006 arasında hem İl hem de Türkiye de özellikle piliç eti ve yumurtada üretici fiyatlarında meydana gelen değişmeler görülmektedir. Bu dönemde özellikle piliç etinde görülen talep daralmasının tüketiciyi kırmızı ete yönelttiği düşünülerek bu fiyatlara kırmızı et fiyatları da dâhil edilmiştir (1, 2, 3, 12). Tabloya bakıldığında İl de yumurta fiyatlarının Ocak 2006 da 40 Ykr a kadar indiği (Eylül 2005 e göre düşüş oranı %56), ancak salgının etkisini gösterdiği dönem sonunda tekrar başlangıç (Eylül 2005) fiyatlarına geri döndüğü hatta üzerine çıktığı (Eylül ve Aralık 2006) görülmüştür. Piliç eti fiyatlarında ise dönem içinde %30 lara varan düşüşler, dönem sonunda %11 lik düşüş oranında kalmıştır. İncelenen dönemde kırmızı et fiyatlarının ise %10 oranında arttığı belirlenmiştir. Türkiye genelinde de İl dekine paralel bir gelişme izlenmiştir. Daha ziyade piliç eti fiyatlarının salgından etkilendiği, Kasım 2005 de %37 lere varan düşüşlerden sonra, sözkonusu dönemde genel olarak %17 lik bir değer kaybının oluştuğu görülmüştür. Buna mukabil kırmızı et fiyatlarının %13 oranında arttığı tespit edilmiştir. Türkiye ve Afyonkarahisar da Salgın Dolayısıyla Alınan Önlemler Türkiye de hastalık Ekim 2005 ten bu yana köy tavukçuluğu başta olmak üzere, 53 İl e yayılmış, adet muhtelif kanatlı ve adet reforme tavuk kontrol amacıyla itlaf edilmiştir. En son Şubat 2007 de Batman İlinden, H5N1 in yol açtığı ve 80 kanatlı ölümüyle sonuçlanan, 200 adet köy tavuğunda salgın vakası bildirilmiştir. Alınan tedbirler sonucunda hastalık mihrakı Nisan 2007 tarihinde tamamen sona ermiş olup, uygulanan karantina ve kordon kaldırılmıştır. 45

4 Tablo 3. Afyonkarahisar ve Türkiye de bazı hayvansal ürünlerin üretici fiyatları (1, 2, 3, 12). Aylar Yumurta (YTL/adet) Afyonkarahisar Kırmızı Et Yumurta (YTL/adet) Türkiye Kırmızı Et Eylül (2005) Ekim Kasım Aralık Ocak (2006) Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yabani kuşların göç güzergâhları (Şekil 1) üzerinde olan Türkiye nin risk altında olması nedeniyle Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı ilk defa 2002 de bir Acil Eylem Planı hazırlamış ve onu 2005 de güncelleştirmiştir da ise Sağlık Bakanlığı bir Pandemik Grip Eylem Planı yayınlamıştır (8, 10). Şekil 1. Türkiye de göçmen kuşların göç yolları (8, 10). 46

5 Şekil 2. Türkiye de sulak alanlar (8, 10). Gelinen noktada Avrupa Birliği Merkezi Finans ve İhale Birimi nin Kuş Gribine Karşı Hazırlıklı Olma ve Müdahale için Teknik Yardım konulu bir projesi hayata geçirilmiştir. Proje; etkin ve verimli Avian Influenza hastalığı teşhisi, kontrolü ve ortadan kaldırılması tedbirlerinin uygulanmasına yönelik olarak, Avian Influenza ya karşı hazırlıklı olma ve kontrole ilişkin politika ve stratejileri geliştirmelerinde ve insan gücü ve teknik kaynaklar dahil veteriner hizmetlerini güçlendirmelerinde Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı na teknik destek verecektir (8). Salgının görüldüğü günden bugüne kadar Türkiye genelinde Bakanlık tarafından YTL tutarında bir tazminat ödemesi yapılmıştır (10). Afyonkarahisar da ise bu süreçte herhangi bir vak a görülmemiştir. Ancak tedbir amacıyla, 2006 yılında (Şubat, Mart, Nisan) imha edilen adet çıkma yumurtacı tavuk için üreticiye YTL; yine 2006 yılında kombinada kesilen adet çıkma yumurtacı tavuk için de kombina ve yetiştiricilere YTL ödeme yapılmıştır (9). Sonuç Kısa bir sürede tüm dünyanın üzerine odaklandığı kuş gribi salgınlarının ciddi ekonomik kayıplara neden olması, salgının kontrol ve eradikasyon çalışmalarını da gündeme getirmiştir. Ancak bu çalışmalar hem zor hem de oldukça masraflıdır. Örneğin Hollanda 280 milyon, Vietnam 120 milyon ABD $, Hong Kong 22 milyon ABD $, Çin 36 milyon ABD $, Endonezya 170 milyon ABD $ gibi rakamları salgınla mücadele için harcamıştır (14). Salgının yaşandığı ülkeler bu çalışmaları farklı boyutlarda sürdürmektedir. Örneğin gelişmiş ülkelerde henüz salgın başlamadan meydana gelebilecek sosyo-ekonomik kayıplar için bir analiz yapılmakta ve mücadele stratejileri buna göre ele alınmaktadır. Diğer taraftan bu ülkelerde teknolojinin de kullanılmasıyla kurumlar arasındaki koordinasyon daha etkin bir biçimde sağlanabilmekte ve salgın kısa sürede eradike edilebilmektedir. Oysa az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerde (Asya ülkeleri; Tayland, Endonezya, Vietnam, Kamboçya, Lao PDR, Çin) süreç biraz daha sıkıntılı ve uzun sürmektedir. Zira bu tip ülkelerde sektör geleneksel bir yapıda ve koordinasyondan yoksun bir biçimde varlığını sürdürmektedir. Teknolojiden ise sınırlı bir yararlanma söz konusudur. Bunun neticesinde, kuş gribi salgınının eradikasyonu çok uzun sürmekte, kısa zamanda yeni mihraklarda patlak vermektedir. Çoğu ülkede de hastalık endemik hale geçmiş durumdadır. Dolayısıyla, hastalıktan kaynaklanan sosyo-ekonomik olumsuzluklar büyüyerek devam etmektedir (14). Türkiye ise salgının görüldüğü Ekim 2005 ten bugüne kadar durumdan etkilenen ülkelerden birisi olmuştur. Bunda en önemli etken Türkiye nin göçmen kuşların göç yolunda bulunmasıdır. Kanatlı sektöründe ülkenin sahip olduğu üretim potansiyeli nedeniyle, salgından kaynaklanan sosyoekonomik olumsuzluklar sorunun önemini bir kat daha artırmıştır. Ne var ki salgının görülmesiyle birlikte alınan tedbirler ve toplumun duyarlılığı neticesinde sektördeki sıkıntı 2005 in son çeyreği ve 2006 nın tamamıyla sınırlı kalmıştır. Yaşanan bunalım şu an için atlatılmış görünse de hastalıkla ilgili kontrol mekanizması geçerliliğini sürdürmek zorundadır. Aksi takdirde ülke hayvancılığının lokomotifi 47

6 olan kanatlı sektörü bu durumdan daha ciddi yaralar alabilir. Özellikle ihracatta yaşanacak darboğaz sektörün üretim hacmini önemli ölçüde etkileyebilir. Ticari yumurta üretiminde ciddi bir potansiyeli elinde bulunduran Afyonkarahisar da şimdiye kadar herhangi bir vak aya rastlanılmamış olması büyük bir şanstır. Ancak İl de mevcut coğrafi özellikleri nedeniyle hastalık kontrol çalışmalarına daha fazla önem verilmelidir. Çünkü İl, hem göçmen kuşların göç yolu ve sulak alanların yoğun olarak bulunduğu bir bölgede (Şekil 1 ve 2), hem de ülkenin önemli bir kavşak noktasında bulunmaktadır (Ankara-İzmir ve İstanbul-Antalya güzergâhı). Son yıllarda önemli bir ticaret merkezi konumuna gelen İl in gelişimi özellikle hayvansal üretim potansiyelini koruyabilmesine bağlıdır. Zira İl in toplam kırsal üretim gelirlerinin neredeyse dörtte birini karşılayan kırmızı et ve yumurta üretimi, lokomotif sektör pozisyonundadır. Kaynaklar 1. Anonim (2007a): Kanatlı bilgileri yıllığı Besd-Bir Yayınları, No:7. Ankara. 2. Anonim (2007b): Başmakçı Yumurta Borsası Kayıtları. Erişim:[ Erişim tarihi: Anonim (2007c): Afyonkarahisar Ticaret Borsası Kayıtları. Erişim:[ Erişim tarihi: Anonim (2006): Kuş gribi ve Dünya ekonomisi. Erişim:[ story/2006/01/060111_birdflu_economy.shtml]. Erişim tarihi: Çiçek H, Tandoğan M, Cönk E (2006): Afyonkarahisar İli yumurta tavukçuluğu işletmelerinde karlılık ve verimlilik analizleri ile işletmelerde üretim, pazarlama ve örgütlenme sorunlarının araştırılması. A.K.Ü. B.A.P.K. Proje No: 051.VF Çiçek H (2005): Afyon da hayvancılık potansiyeli ve sektörün ekonomiye katkısı. Üçüncü Sektör Koop Derg, 147: DPT (2006): Devlet Planlama Teşkilatı, IX. Beş Yıllık Kalkınma Planı Ö.İ.K.R., Gıda sanayii. Ankara. 8. TKB (2007a): Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Kayıtları. Erişim: [ gov.tr/arayuz/9/menu.asp]. Erişim tarihi: TKB (2007b): Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Afyonkarahisar Tarım İl Müdürlüğü Kayıtları. 10. TKB (2007c): Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü basın açıklamaları. Erişim: [ Erişim Tarihi: TKB (2005): Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Afyon Tarım İl Müdürlüğü Brifing raporu. 12. TÜİK (2007): Türkiye İstatistik Kurumu, Fiyat istatistikleri. Erişim: [ Erişim tarihi: WHO (2007): World Health Organization Kayıtları. Erişim: [ who.int/csr/disease/avian_influenza/ en/index.html]. Erişim tarihi: Yalçın C, Sipahi C (2006): Kuş gribi nin ulusal düzeyde sosyo-ekonomik etkileri. Vet Hek Der Derg, 77 (1), Geliş Tarihi: / Kabul Tarihi: Yazışma Adresi: Yrd. Doç. Dr. Hasan ÇİÇEK Afyon Kocatepe Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Sağlığı Ekonomisi ve İşletmeciliği Anabilim Dalı Afyonkarahisar E-posta: hascicek@hotmail.com Tel: (138) Faks: