Kapak sayfasındaki fotoğraflar: Üst : Tuilières balık asansörü (U. Schwevers, Uygulamalı Ekoloji Enstitüsü, Kirtorf-Wahlen) Sol : Dattenfeld balık

Transkript

1

2 Kapak sayfasındaki fotoğraflar: Üst : Tuilières balık asansörü (U. Schwevers, Uygulamalı Ekoloji Enstitüsü, Kirtorf-Wahlen) Sol : Dattenfeld balık rampası (G. Marmulla, FAO, Balıkçılık Dairesi, Roma) Alt : İzleme amacıyla yürütülen elektrikle avcılık çalışması(u. Schwevers, Uygulamalı Ekoloji Enstitüsü, Kirtorf-Wahlen)

3 Balık geçitleri Tasarım, boyutlandırma ve izleme Tercüme: Dr. Ömer Murat TÜFEK Published by arrangement with the Food and Agriculture Organization of the United Nations and with the permission of the German Association for Water, Wastewater and Waste by the General Directorate of State Hydraulic Works, Turkish Ministry of Environment and Forestry Ankara, 2009

4 ii Bu çalışma ilk olarak, Su, Atık Su ve Atık Teşkilatı (DWA) tarafından Almanca olarak, daha sonra DWA ile Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Teşkilatı (FAO) tarafından Fish passes: design, dimensions and monitoring başlığı altında İngilizce olarak yayımlanmıştır. Bu çalışmanın Türkçe tercümesi ise, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ) tarafından düzenlenmiştir. Tercüme kalitesi, DSİ nin sorumluğundadır. Çelişki olması durumunda, İngilizce baskısı geçerlidir. Bu kitapta kullanılan gösterimler ve materyal sunumu; herhangi bir ülke, bir devletin hükümranlığı altındaki bölge, şehir veya alanın ya da nüfuzu altındakilerin yasal statüsü ile ilgili veya hudutların veya ara sınırların tahdidi ile ilgili olarak Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Teşkilatı tarafından herhangi bir şekilde bir görüş beyanı anlamı taşımaz. Belirli şirketlerin veya imalatçıların belirli mamullerinin adının zikredilmesi, patent almış olsun veya olmasın, benzer yapıda olan ve adı zikredilmeyen diğer kuruluşlara göre FAO tarafından bu şirket veya mamullerin uygun bulunduğu veya tavsiye edildiği anlamı taşımaz. Bu kitapta ortaya konulan görüşler yazarlarına ait olup, hiçbir suretle FAO nun görüşlerini temsil etmez. DSİ ISBN: DSI, 2009 (Türkçe baskı) FAO, 2002 (İngilizce baskı) DVWK (yeni adı DWA), 1996 (Almanca baskı)

5 iii Bu kitabın hazırlanması FAO ve DVWK nin (Alman Su Kaynakları ve Arazi İyileştirmesi Kuruluşu) bu ortak yayını, DVWK tarafından Almanca olarak ilk kez 1996 yılında yayımlanmış bir kitabın tercümesidir. FAO Balıkçılık Dairesi, özellikle doğala benzer balık geçidi tipleri hakkında bugüne kadar dünya çapında mevcut çalışmalarla kıyaslanamayacak ölçüde çok kıymetli bilgiler içeren bu teknik dokümanın İngilizce baskısını hazırlamaya karar vermiştir. Bu doküman İngilizce ye Sayın D. d Enno (Tercüman, Birleşik Krallık) ve Sayın G. Marmulla (Balıkçılık Kaynakları Görevlisi, FAO, Roma) tarafından çevrilmiştir. Editörlüğünü ise G. Marmulla (FAO Uzmanı) ve Dr. R.Welcomme (FAO Balıkçılık Dairesi eski personeli) yapmıştır. Fischaufstiegsanlagen Bemessung, Gestaltung, Funktionskontrolle isimli Almanca baskısı, DVWK nin Balık yolları Teknik Komitesi tarafından hazırlanmış olup, teknik ve bilimsel gönüllü bir ortak çalışma sonucunda kamu kullanımına sunulmak üzere DVWK Su Yönetimi Kılavuz Bilgileri içerisinde yayımlanmıştır. Almanca baskının masrafları, Federal Almanya Eyaletlerarası Su Çalışma Grubu (LAWA) tarafından karşılanmıştır. Bu kitapta sunulan tavsiyeler, teknik kılavuz için bir standart oluşturduğundan, normal şartlarda uzmanlık gerektiren işler için önemli bir bilgi kaynağıdır. Bununla birlikte, kısıtlayıcı başka tedbirlerin alınmasını gerektiren özel durumlar bu kitapta ele alınmamıştır. Buradaki kılavuz bilgilerin kullanımı ve bununla ilgili riskler, uygulayan kişinin kendi sorumluluğundadır. Teşekkür Tercümeyi gözden geçiren Dr. Alex Haro (Ekolog, S.O. Conte Anadrom Balık Araştırma Merkezi, Turners Falls, ABD) ve Dipl.-Ing. Ulrich Dumont a (Floecksmühle Mühendislik Müşavirlik, Aachen, Almanya) çok teşekkür ederiz. Ayrıca Sayın D. Barion (DVWK) ve Sayın W. Schaa nın (Devlet Su ve Atık Yönetimi Ajansı, Köln Bölgesi, Bonn Şubesi) yanı sıra, Dr. B. Adam ve Dr. U. Schwevers in (Uygulamalı Ekoloji Enstitüsü, Kirtorf-Wahlen) nazik katkıları için şükranlarımızı sunarız. En özel teşekkürü, sayfa düzenini profesyonel bir biçimde sabırla hazırlayan Sayın G. Ellis (Roma) hak etmektedir.

6 iv DSİ/FAO/DVWK Balık geçitleri Tasarım, boyutlandırma ve izleme Ankara, DSİ p Özet Anahtar kelimeler: balık geçidi; balık yolu; balık merdiveni; teknik balık geçitleri; doğala benzer tipler; hidrolik hesaplama; memba göçü; serbest geçiş; nehir rehabilitasyonu; restorasyon; dikey bağlanabilirlik; izleme Birçok balık türü normal davranışı gereği, hayatlarının belirli dönemlerinde uzun ya da kısa mesafeli göç etmektedir. Bu türlerin en çok bilinenlerine örnek olarak denizden nehirlerdeki yumurtlama alanlarına dönerken binlerce kilometre yol kat eden somon (Salmo salar) ve mersin balığı (Acipenser sturio) verilebilir. Uzun mesafeli göç eden bu türlerin yanı sıra diğer balıklar ve omurgasızlar da, yaşam döngülerinin belirli aşamalarında nehrin bir bölümünden diğer bölümüne kısa süreli ya da küçük çaplı göçler yapmaktadır. Su canlılarının nehir kaynağına doğru yolculuğunda önüne çıkan engelleri aşmasını mümkün kılan tek yol balık geçitleri olduğundan, nehirlerdeki balık ve diğer sucul türlerin serbest geçişi için yapılan restorasyon çalışmalarında bu yapıların önemi gittikçe artmaktadır. Dolayısıyla balık geçitleri, akarsuların ekolojik yönden iyileştirilmesi için önemli araçlar hâline gelmiştir. Nehirlerdeki serbest geçişin yeniden temini için bunların etkin bir biçimde çalışması ön şarttır. Bununla birlikte, mevcut yapılarla ilgili çalışmalar bunların birçoğunun gerektiği gibi çalışmadığını göstermiştir. Bu yüzden, mühendis, biyolog ve idareci gibi çeşitli paydaşlar, mevcut en güncel bilgi ve tecrübeyi yansıtan kullanışlı tasarım kriterleri ve talimatlara çok ilgi göstermektedir. Bu kitapta, öncelikle temel alınan ekolojik bilgilere atıf yapılmakta, ardından meslekler arası karmaşık konuların hassas bir biçimde uygulanabilmesi için bilinmesi gereken genel kurallar verilmektedir. Bu genel değerlendirmeleri, balık geçitlerinin tasarımı ve değerlendirilmesine ilişkin teknik tavsiyeler ile hidrolik boyutların doğru seçilmesi ve işlerliğin denenmesine ilişkin öneriler izlemektedir. Balık yolları, teknik olarak kullanışlı bir biçimde veya doğayı taklit ederek inşa edilebilmektedir. Yan geçit kanalları ve balık rampaları doğal çözümler arasında yer alırken, teknik çözümler, klasik havuzlu tip geçit, yarıklı geçit, balık asansörü, hidrolik balık eklüzü ve yılan balığı merdivenlerini içermektedir. Bu tiplerin tamamına bu kitapta yer verilmiştir. Ayrıca ayrıntılı izleme faaliyetinin önemine özel bir yer ayrılmıştır. Bu kitabın Almanca ilk baskısının hazırlandığı 1996 yılında mansap göçünün iyileştirilmesine ilişkin bilgiler çok sınırlı olduğundan, bu baskıda sadece memba göçü ele alınmıştır. Mansap göçünün ne denli karmaşık bir konu olduğuna değinilmekle birlikte, ayrıntılı bilgi verilmemiştir.

7 v DSİ nin ön sözü Hızla artan dünya nüfusu, sanayileşme, şehirleşme ve küresel iklim değişikliği gibi güncel sorunlar su kaynakları üzerinde önemli bir baskı oluşturmaktadır. Bu nedenle su kaynaklarının etkin yönetimi hemen hemen her ülkenin öncelikli konuları arasında yer almaktadır. Ülkemiz su kaynakları açısından kendine yeten bir ülke olmasına rağmen kaynakların sınırlı olması, su kaynaklarının daha etkili ve sürdürülebilir bir temelde geliştirilmesi ve yönetilmesini gerekli kılmaktadır. Ülkemizde su ile ilgili en yetkin kuruluş olan Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, 1954 yılından bu yana ağırlıklı olarak su kaynaklarının planlanması, yönetimi, geliştirilmesi ve işletilmesi konularında faaliyet göstermektedir. Su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesi maksadıyla inşa edilen baraj, gölet, regülatör, bent gibi su yapılarının akarsuların doğal akış düzeni ile sucul organizmaların beslenme ve üreme habitatlarını etkilemesi kaçınılmazdır. Kuruluşumuz bu etkiyi asgariye indirmek maksadıyla gerek tek başına gerekse ilgili kurum, kuruluş ve sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği içerisinde Su Kaynaklarının Sürdürülebilir Geliştirilmesi çalışmalarını yürütmektedir. Özellikle son yıllarda Su Kullanım Hakkı Anlaşması Yönetmeliği ile özel sektöre açılan hidroelektrik enerji sektöründe önemli gelişmeler yaşanmış ve özel sektör tarafından adet proje için başvuru yapılmıştır. Bu projeler ülkemiz hidroelektrik enerji potansiyelinin değerlendirilmesi açısından büyük öneme sahip olmakla birlikte ağırlıklı olarak dereler üzerinde gerçekleştirilecek olmaları sebebiyle göçmen balık hareketlerinin kısıtlanmasına sebep olabilecektir. Ortaya çıkabilecek bu etkinin önüne geçebilmek ve su canlılarının neslinin sürdürülebilmesine katkıda bulunmak maksadıyla habitatlar arasındaki göçleri kolaylaştıracak balık geçidi gibi yapıların inşa edilmesi gerekmektedir. Balık geçitleri konusunda ülkemizde hâlihazırda yeterli sayıda yayın bulunmamaktadır. Bu bağlamda, FAO dan alınan izinle orijinali İngilizce olan bu kitabın dilimize tercümesi sağlanarak bu eksikliğin bir nebze giderilmesi hedeflenmiştir. Konu ile ilgili çalışmaların artan bir ivmeyle devam ettirilmesi gerekmektedir. Balık geçitleri alanında çalışan ilgililere faydalı olacağını ümit ettiğimiz ve önemli bir boşluğu dolduracağına inandığımız bu eserin hazırlanmasında emeği geçenlere teşekkür ederim. Haydar KOÇAKER Devlet Su İşleri Genel Müdürü

8

9 vii FAO nun ön sözü Dünyadaki pek çok ülkede iç su ürünleri istihsali, farklı yönleriyle gıda ve gelir temininin güvence altına alınmasında ve gıda veya rekreasyonel balıkçılık vasıtasıyla geçim sağlamada önemli bir rol oynamaktadır. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Teşkilatı (FAO) kaynak kullanımındaki sürdürülebilirlik kavramını yıllardır kararlı bir şekilde teşvik etmiş ve su ürünleri faaliyetlerinin tamamında sürdürülebilir gelişme, ulaşılması istenilen en yüksek hedef olmaya devam etmiştir. Ancak özellikle su ürünleri istihsalinde bu hedefe ulaşmak için sadece balıkçılık yönetiminin iyileştirilmesi yeterli olmamakta, ayrıca doğru bir ekosistem yönetimine de ihtiyaç duyulmaktadır. Tatlı su kaynakları gün geçtikçe çok kıymetli bir hâle dönüşmekle birlikte, tarım, balıkçılık, hidroelektrik enerji, taşımacılık gibi farklı sektörler arasında bu kaynağın kullanımına yönelik rekabet de artmaktadır. Genel olarak balıkçılık, bu sektörler arasında ekonomik bakımdan en az önemi haizdir. Sucul ekosistemin korunmasına ilişkin sorumluluk çoğunlukla balıkçılığın dışında yer almakta ve pek çok durumda balıkçılığın, dış sektörlerden kaynaklanan sınırlamalar çerçevesinde yönetilmesi gerekmektedir. İçme suyu temini ve hidroelektrik enerji için baraj inşası, taşımacılık ve taşkın kontrolü için kanal açma, toprak drenaj, tarımsal ve kentsel amaçlı sulak alan ıslahı gibi faaliyetlerin, sucul ekosistem ve dolayısıyla doğal balık populasyonları üzerinde önemli etkileri bulunmaktadır. Baraj ve bentlerin en kötü etkilerinden biri, nehir dikey bağlanabilirliğinin kesilmesidir; bir başka deyişle balıkların artık serbestçe göç edemeyecek olmasıdır. Bu sorun sadece uzun mesafeli göç eden türlerle ilgili değildir; bütün balıkların yaşam döngülerinin belirli evrelerinde nehir boyunca dikey hareket etmesi gerekir. Balıkçılık Dairesi nin Çalışma Programı ve arazi çalışmaları, en iyi uygulamalara ilişkin yönetim tavsiyeleri sağlayacak ve Sorumlu Balıkçılık İlkeleri ve ilgili Teknik Kılavuzların uygulanmasına yardımcı olacak şekilde oluşturulmuştur. Bu Daire nin Ana Programı çerçevesinde İç Su Kaynakları ve Su Ürünleri Yetiştiriciliği Servisi (FIRI), diğer faaliyetlerin yanı sıra, habitat bozunmasının önlenmesi ve iç su balıkçılığı rehabilitasyonu ile ilgili faaliyetler de yürütmekte olup, balık göçü ve etki hafifletme tedbirleri de bu kapsamda ele alınmaktadır. Bu faaliyet başlığı altında FIRI, barajlar ve bentler ile bunların balık ve balıkçılıkla etkileşimi hakkında bilgiler toplar, bunları gözden geçirir, analiz eder ve ilgililerle paylaşır; ayrıca iç suların yönetimine ilişkin uygun bir araç olarak sucul çevrenin rehabilitasyonunu teşvik eder. Sucul kaynakların sürdürülülebilir kılınmasına yönelik çabalarla ilgili olarak FIRI, bütün dünyada önemi her geçen gün artan ilgi çekici konular olması sebebiyle, balık geçişinin iyileştirilmesi ve serbest dikey bağlanabilirliğin yeniden sağlanması hususlarına özel bir önem vermektedir. Orijinali Almanca olarak (Deutscher Verband für Wasserwirtschaft und Kulturbau e.v.), DVWK (Alman Su Kaynakları ve Arazi İyileştirmesi Kuruluşu) tarafından yayımlanan Balık geçitleri tasarım, boyutlandırma ve izleme adlı bu kitap, engellenen balık geçişinin yeniden sağlanmasına çok değerli katkı sağlayacaktır. Kitapta, öncelikle temel alınan ekolojik bilgilere atıf yapılmakta, ardından meslekler arası karmaşık konuların hassas bir biçimde uygulanabilmesi için bilinmesi gereken genel kurallar ele alınmakta, balık geçitlerinin tasarımı ve değerlendirilmesine ilişkin teknik tavsiyeler ile hidrolik boyutların doğru seçilmesi ve elverişliliğin değerlendirmesi konularına yer verilmektedir. Temel olarak Avrupa ve Kuzey Amerika daki bilgi ve tecrübeden yararlanılarak hazırlanan bu eserde, doğala benzer çözümlere özel bir yer verilerek çeşitli balık geçidi tipleri anlatılmaktadır. İzleme konusu başarının en önemli unsuru olarak ele alınmıştır. FAO Balıkçılık Dairesi, bu teknik dokümanda yer alan kıymetli bilgilerin herkes tarafından kullanılabilmesi için İngilizce baskının ortaklaşa yayımlanmasına karar vermiştir. İngilizce kaynaklarda, özellikle doğala benzer balık geçitleri bakımından şu ana kadar kapsamlı başka bir kitap bulunmadığından bu eserin önemi daha da artmaktadır. Bu kılavuzun, engelsiz balık geçişine olan ihtiyacın herkesçe anlaşılmasına ve yerküremizde yitirilen göç yollarının yeniden sağlanmasına yönelik iyi tasarımlanmış balık geçitleri sayısının gün geçtikçe artmasına katkı sağlaması ümidiyle Jiansan JIA Şef, İç Su Kaynakları ve Su Ürünleri Yetiştiriciliği Servisi (FIRI) Balıkçılık Kaynakları Şubesi Balıkçılık Dairesi, FAO

10 vi

11 ix DVWK nin İngilizce baskı için ön sözü Son yıllarda Almanya daki yüzey sularının kalitesinin kabul edilebilir bir seviye olan ve Alman biyolojik su kalitesi sınıflandırmasına göre hafiften orta düzeye kadar yüklenmiş olarak belirtilen duruma getirmek için büyük çabalar gösterilmiştir. İyileşme, büyük ölçüde kentsel ve endüstriyel atık suların arıtılması için arıtım tesislerinin inşası ile elde edilmiştir. Günümüzde suların korunmasına ilişkin çalışmalar, nehir yatağı, şevler ve eski taşkın yatağına ait doğal ekosistem işlevlerinin yeniden sağlanmasına doğru yönelmektedir. Bu sebeple, yatak morfolojisindeki değişiklikler mümkün olduğunca eski şekline dönüştürülmeli ve göçmen balıkların aşamadığı engeller ortadan kaldırılmalıdır. Avrupa nın üçüncü büyük nehri olan Ren Nehrine kıyısı olan ülkelerin sorumlu bakanları ile Avrupa Komisyonu nun ilgili Müdürlüğü, 1986 yılında bu akarsuyun restorasyonu için siyasi gündem oluşturmuş, somon ve diğer göçmen balıkların Ren Nehrine ve kollarına yeniden dönüşünü sağlamak amacıyla 2000 yılına kadar gerçekleştirilecek faaliyetler konusunda mutabık kalmıştır. Bu hedefe ulaşmak amacıyla birçok yerde çok sayıda balık geçidi inşasına gerek duyulmuştur; bu ihtiyaç hâlen devam etmektedir. Bununla birlikte, tam işlevsel balık yollarının inşası ve özellikle doğala benzeyen ve doğaya görsel uyum sağlayan çözümler için geçerli tasarım kriterleri mevcut değildi. Bu talebi karşılamak üzere, su ve peyzaj yönetiminde çalışan Alman uzmanların oluşturduğu, kâr amacı gütmeyen profesyonel bir sivil toplum teşkilatı olan Alman Su Kaynakları ve Arazi İyileştirmesi Kuruluşu, DVWK (Deutscher Verband für Wasserwirtschaft und Kulturbau e.v.) 1996 yılında bu Kılavuz u hazırlamış ve yayımlamıştır. Bu arada, Ren Nehrinde ve bazı kollarında somonlar yeniden görünmeye başlamıştır. İşte arzu edilen gelişme! Biyologlar ve mühendislerden oluşan meslekler arası çalışma grubu, Almanya da ve diğer ülkelerde bu alanda kullanılan en son teknolojiyi yansıtan araştırma sonuçlarını ve tecrübeleri derlemiştir. Bu Kılavuz un İngilizce yayımlanması ile DVWK, yüzey akarsuların dikey bağlanabilirliğinin yeniden tesisine ilişkin edinilen tecrübe ve kılavuz bilgileri diğer ülkelerdeki su mühendisleri ve balıkçılık uzmanlarıyla paylaşmayı hedeflemektedir. Bu kitabın, bilginin ulusal sınırları aşarak bütün dünyaya yayılımına katkı sağlamasını umuyor, Avrupa ve dünyanın diğer bölgelerinde suların ileri görüşlü yönetimi için faydalı tavsiyeler sağlamasını diliyoruz. Bonn, Ekim 2002 Dr. Eiko Lübbe, DVWK Uluslararası İşbirliği Daimi Komitesi Başkanı

12 viii

13 xi Ön söz 1 Nehirlerdeki balık ve diğer sucul türlerin serbest geçişinin yeniden tesisi için balık geçitlerinin önemi her geçen gün artmaktadır. Bu tür yapılar, çoğunlukla su canlılarının nehir kaynağına doğru yolculuğunda önüne çıkan engelleri aşmasını mümkün kılan tek yoldur. Bu sebeple balık geçitleri, akarsuların ekolojik yönden iyileştirilmesi için önem kazanmaktadır. Nehirlerdeki serbest geçişin yeniden tesisi için balık geçitlerinin etkin bir biçimde çalışması ön şarttır. Mevcut yapılarla ilgili çalışmalar bunların birçoğunun gerektiği gibi çalışmadığını göstermiştir. Bu sebeple birçok uzman, mevcut en güncel bilgi ve tecrübeyi yansıtan genel olarak geçerli tasarım kriterleri ve talimatlara çok ilgi göstermektedir. Alman Su Kaynakları ve Arazi İyileştirmesi Kuruluşu tarafından oluşturulan özel Teknik Komite, biyologlar ve mühendisler arasındaki meslekî işbirliğiyle balık geçitlerinin inşası ve işletmesine ilişkin en yeni teknolojiyi belirlemiştir. Bu çalışmada diğer ülkelerin araştırma sonuçları ve raporları da dikkate alınmıştır. Bu kitapta, öncelikle temel alınan ekolojik bilgilere atıf yapılmakta, ardından meslekler arası karmaşık konuların hassas bir biçimde uygulanabilmesi için bilinmesi gereken genel kurallar verilmektedir. Bu genel değerlendirmeleri, balık geçitlerinin tasarımı ve değerlendirilmesine ilişkin teknik tavsiyeler ile hidrolik boyutların doğru seçilmesi ve işlerliğin denenmesine ilişkin öneriler izlemektedir. Bu Kılavuz hazırlanırken, özellikle hidroelektrik enerji üretimi amaçlı barajlardaki balık geçitlerinin tasarımı ve tesise dâhil edilmesiyle ilgili bazı sorulara tatmin edici cevaplar bulunamamıştır. Bunun birinci sebebi, balık yollarının işlevselliğine ilişkin güvenilir verilerin az sayıda olması ve geçidin hemen çevresinde balık davranışı ile ilgili ayrıntılı çalışmalara olan ihtiyaçtır. İkincisi ise, mevcut hidrolik hesaplama modelleri uygulanarak doğala benzer yapıların boyutlarının sadece genel olarak belirlenebilmesidir. Bu yüzden, mevcut bilgi açığının giderilmesi için önemli ölçüde araştırma yapılması gerekmektedir. Aynı sebeple, konuyla ilgili pek çok uzmanın da ifade ettiği üzere, balık yönlendirme düzenekleri ve mansap göçü yapılarına ilişkin standartların önerilmesi talebine, ne yazık ki hemen cevap verilememektedir. Teknik Komite, müşavirlik firmaları, mühendislik büroları, enerji üretim şirketleri, üniversiteler ve özel idarelerin aşağıdaki temsilcilerinden oluşmaktadır: ADAM, Beate BOSSE, Rainer DUMONT, Ulrich GEBLER, Rolf-Jürgen GEITNER, Verena HASS, Harro KRÜGER, Frank Dr., Dipl.-Biol., Institut für angewandte Ökologie (Uygulamalı Ekoloji Enstitüsü), Kirtorf- Wahlen Dipl.-Ing., RWE Energie AG, Bereich Regenerative Stromerzeugung (KR) [Ren-Vestfalya Elektrik Kurulu, Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi Başkanlığı (KR)], Essen Dipl.-Ing., Ingenieurbüro Floecksmühle (Floecksmühle Mühendislik Bürosu), Aachen Dr.-Ing., Ingenieurbüro Wasserbau und Umwelt (Su Mühendisliği ve Çevre Mühendisliği Bürosu), Walzbachtal Dipl.-Ing., Ingenieurbüro Prein-Geitner (Prein-Geitner Mühendislik Bürosu), Hildesheim Dipl.-Biol., Fischereidirektor, Niedersächsisches Landesamt für Ökologie, Dezernat Binnenfischerei (Aşağı Saksonya Ekoloji Bölge Müdürlüğü, Tatlısu Balıkçılığı Başkanlığı), Hildesheim Dr.-Ing., Landesumweltamt Brandenburg, Referat Gewässergestaltung, Wasserbau und Hochwasserschutz (Brandenburg Bölgesel Çevre Müdürlüğü, Nehir Tasarım, Su Mühendisliği ve Taşkın Koruma Başkanlığı), Frankfurt/Oder RAPP, Robert Dr.-Ing., Abteilungsdirektor, Bayerische Wasserkraftwerke AG BAWAG (Bavyera Hidroelektrik Şirketi BAWAG), Münih 1 Orijinal Almanca baskının ön sözü

14 xii SANZIN, Wolf-Dieter SCHAA, Werner SCHWEVERS, Ulrich Dr., Dipl.-Biol., Regierungsdirektor, Bayerisches Landesamt für Wasserwirtschaft (Bavyera Su Yönetimi Bölge Müdürlüğü), Münih Dipl.-Ing., Regierungsbaudirektor, Staatliches Umweltamt Köln, Außenstelle Bonn (Su ve Atık Yönetimi Kurumu Köln Bölgesi, Bonn Şubesi), Bonn, (bu Teknik Komite nin Başkanı) Dr., Dipl.-Biol., Institut für angewandte Ökologie (Uygulamalı Ekoloji Enstitüsü),Kirtorf- Wahlen STEINBERG, Ludwig Dipl.-Biol., Oberregierungsrat, Landesanstalt für Ökologie, Bodenordnung und Forsten/Landesamt für Agrarordnung Nordrhein-Westfalen, Dezernat für Fischerei [Kuzey Ren-Vestfalya Ekoloji, Toprak ve Orman Ajansı/Recklinghausen daki Kuzey Ren-Vestfalya Tarımsal Kalkınma Bürosu (LÖBF), Fisheries at Kirchhundem-Albaum daki Balıkçılık Dairesi), Kirchhundem-Albaum (bu Teknik Komite nin Başkan Yardımcısı). Teknik Komite üyeleri olarak, Komite çalışmalarına özel katkı ve görüşle destek olan balıkçılık dernekleri, olta avcılığı klüpleri, Alman Balıkçılık İdarecileri ve Balıkçılık Uzmanları Derneği, baraj işleten şirketlerin temsilcilerine, kamu kurum ve kuruluşlarından katılan uzmanlara teşekkürü bir borç bilir, mütalaa aşamasında yapıcı görüşlerini gönderen kişilere de teşekkür ederiz. Bonn, Kasım 1995 Werner Schaa

15 xiii İçindekiler sayfa 1 Giriş Ekolojik prensipler Akarsu ekosistemleri Jeoloji ve iklim Su hızı Kesme gerilmesi ve substrat dağılımı Sıcaklık Oksijen Nehir sürekliliği Akarsuların biyolojik kuşaklara ayrılması Potansiyel doğal tür bileşimi Su canlılarının göç davranışı Baraj ve bentlerin sucul faunaya zararları Balık geçitleri ile ilgili genel kurallar En uygun balık geçidi konumu Balık geçidi girişi ve çağırma suyu Balık geçidi çıkışı ve çıkış şartları Balık geçidindeki su debisi ve akıntı şartları Uzunluk, eğim, dinlenme havuzları Taban tasarımı Çalıştırma zamanları Bakım Balıkları rahatsız etmemek ve balık geçidini korumakla ilgili tedbirler Doğaya görsel uyum sağlama Doğala benzer balık geçidi tipleri Taban rampaları ve meyilli tabanlar Prensip Tasarım ve boyutlar Yapım şekli Üstten görünüş Boy kesit Su düşülerinin yeniden modellenmesi Regüle edilebilen bentlerin dağınık veya basamaklı rampalara dönüştürülmesi Genel değerlendirme Örnekler Yan geçit kanalları Prensip Tasarım ve boyutlar Üstten görünüş Boy kesit Kanal en kesiti Büyük kayalar ve kayalık eşikler Yan geçit kanalında su giriş ve çıkış yerlerinin tasarımı Geçiş yerleri Genel değerlendirme Örnekler Balık rampaları Prensip Tasarım ve boyutlar Üstten görünüş... 50

16 xiv Boy kesit Rampa gövdesi Büyük kayalar ve kayalık eşikler Kıyı koruması Balık rampasının mansabındaki sağlamlaştırılmış bölge Özel durumlar Pürüzlü kanal tipinde havuzlu geçit Kazıklı geçit Genel değerlendirme Örnekler Hidrolik tasarım Akış eşitlikleri Enerji kırıcı kayaların akış direnci Kayalık eşiklerle ilgili hesaplama Taban rampaları ve meyilli tabanlar üzerindeki kritik debi Deneme çalıştırmaları Teknik balık geçitleri Havuzlu geçitler Prensip Tasarım ve boyutlar Üstten görünüş Boy kesit Havuz boyutları Perde duvar yapıları Klasik havuzlu geçit Paralelkenarlı geçit Hörgüçlü geçit Hidrolik tasarım Genel değerlendirme Örnekler Yarıklı geçitler Prensip Tasarım ve boyutlar Üstten görünüş Boy kesit Havuz boyutları Yapısal karakteristikler Taban substratı Hidrolik hesaplama Genel değerlendirme Örnek Denil geçidi Prensip Tasarım ve boyutlar Üstten görünüş Boy kesit Kanal Kanal en kesitindeki yapılar Geçitteki su giriş ve çıkış yapısı Hidrolik hesaplamalar Genel değerlendirme Örnek Yılan balığı merdivenleri Yılan balığı göçünün özellikleri... 95

17 xv Tasarım Genel değerlendirme Balık eklüzü Prensip Tasarım Genel değerlendirme Örnek Balık asansörü Prensip Yapı Genel değerlendirme Örnek Balık geçitlerinin izlenmesi İzleme amacı Yöntemler Balık tuzakları Kapatma yöntemi Markalama Elektrikle balık avcılığı Otomatik sayma donanımı Sonuçların değerlendirilmesi Yasal mevzuat Yeni tesisler Mevcut tesisler Kaynaklar Kitapta kullanılan semboller ve işaretler çizelgesi Terimler ve tarifleri Fotoğraflar

18 xvi

19 xvii Şekil ve Çizelge Listesi sayfa Şekil 2.1: Balıkların vücut biçimlerinin farklı su hızlarına uyumu... 3 Şekil 2.2: Mayıs sineği larvasının su içerisindeki duruşu... 4 Şekil 2.3: Bir nehirdeki akış karakteristiklerinin farklı debi koşullarında değişimi... 5 Şekil 2.4: Akış hızına göre substrat malzeme dağılımı... 5 Şekil 2.5: Nehir Sürekliliği Kavramı... 8 Şekil 2.6: Felda Nehrindeki (Hesse) alabalık kuşağı Şekil 2.7: Ilz Nehrindeki (Bavyera) gölge balığı kuşağı Şekil 2.8: Lahn Nehrindeki (Hesse) bıyıklı balık kuşağı Şekil 2.9: Oder Nehrindeki (Brandenburg) çapak balığı kuşağı Şekil 2.10: Belirteç balık kuşaklarının belirlenmesi Şekil 2.11: Şayak sineği (Anabolia nervosa) larvaları Şekil 2.12: Dere iskorpiti (Cottus gobio) Şekil 2.13: Kababurun (Chondrostoma nasus) Şekil 2.14: Somon (Salmo salar) Şekil 2.15: Huchen (Hucho hucho) Şekil 2.16: Katadrom göçmen balıkların yaşam döngüsü Şekil 2.17: Anadrom göçmen balıkların yaşam döngüsü Şekil 3.1: Aşılamaz dik düşü Şekil 3.2: Yol altındaki menfez Şekil 3.3: Moselle Nehrindeki Neef barajının havadan görünüşü Şekil 3.4: Bir nehirdeki akış deseni Şekil 3.5: Yan geçit kanalı ve teknik balık geçidi için en uygun yer Şekil 3.6: Dar açılı engellerde balık geçidi inşa yeri Şekil 3.7: Yan geçit tipi hidroelektrik santrallerde balık geçidi yeri Şekil 3.8: Ön odalı balık geçidi Şekil 3.9: Balık geçidi girişi Şekil 3.10: Toplama galerisi olan hidroelektrik santrali Şekil 3.11: Toplama galerisinin en kesiti Şekil 3.12: Değişken memba kotları için farklı su girişleri (balık çıkışları) Şekil 3.13: Dinlenme havuzları olan teknik balık geçidi Şekil 3.14: Kaba malzemeli taban substratı Şekil 4.1: Doğal görünümlü balık geçidi tipleri Şekil 4.2: Doğal görünümlü taban eşiklerinin tasarımı için model alınacak doğala benzer özellikleri olan nehir kesimi Şekil 4.3: Taban rampaları ve meyilli tabanların yapılış tipleri Şekil 4.4 Kaya dolgu yapılışlı meyilli taban Şekil 4.5: Kaya dizisi şeklindeki taban basamağı Şekil 4.6: Kavisli taban rampasının üstten görünüşü Şekil 4.7: Yapay düşünün pürüzlü meyilli tabana dönüştürülmesi Şekil 4.8: Regüle edilebilen bir bendin koruma eşiği hâline dönüştürülmesi Şekil 4.9: Grossweil/Loisach taban rampası Şekil 4.10: İyileştirme öncesi Bischofswerder ahşap bendi Şekil 4.11: İyileştirme sonrası Bischofswerder koruma eşiği Şekil 4.12: Mangfall Nehrindeki basamaklı tabanın boy kesiti Şekil 4.13: Mangfall Nehrindeki basamaklı taban Şekil 4.14: Mühlenhagen/Goldbach taban rampası yerleşiminin üstten görünüşü Şekil 4.15: Mühlenhagen/Goldbach taban rampası Şekil 4.16: Yan geçit kanalı Şekil 4.17: Lapnow Değirmenindeki yan geçit kanalı Şekil 4.18: Yan geçit kanallarının tabanının ve kıyılarının sağlamlaştırılmasına örnekler... 43

20 xviii Şekil 4.19: İçerisine enerji kırıcı kayaların yerleştirildiği yan geçit kanalı Şekil 4.20: Bir yan geçit kanalında eğimi parçalara ayırmak için kayalık eşiklerin kullanılması Şekil 4.21: Kinsau daki Lech barajındaki yan geçit kanalının su giriş yapısındaki kontrol düzeneği Şekil 4.22: Varrel Estate yakınındaki Varrel Bäke deresinde bulunan yan geçit kanalı Şekil 4.23: Seiferts Değirmenine ait bendin konumunu gösteren şema Şekil 4.24: Seifert Değirmenindeki yan geçit kanalı Şekil 4.25: Kinsau yan geçit kanalının vaziyet planı Şekil 4.26: Kinsau yan geçit kanalı Şekil 4.27: Bentlerdeki balık rampalarının konumu Şekil 4.28: Krewelin bendindeki balık rampası Şekil 4.29: Eitorf bendindeki balık rampası Şekil 4.30: Pürüzlü kanal tipinde havuzlu geçit Şekil 4.31: Pürüzlü kanal tipinde havuzlu geçit Şekil 4.32: Kazıklı geçit Şekil 4.33: Eselsbrücke balık rampası Şekil 4.34: Dattenfeld balık rampası Şekil 4.35: Dattenfeld balık rampası Şekil 4.36: Delmenhorst balık rampası Şekil 4.37: Pürüzlü kanallı Uhingen havuzlu geçidi Şekil 4.38: Spillenburg bendindeki balık rampası Şekil 4.39: Spillenburg bendindeki balık rampası Şekil 4.40: Spillenburg bendindeki balık rampası Şekil 4.41: Spillenburg bendindeki balık rampası Şekil 4.42: Yan geçit kanalı Şekil 4.43: Hesaplama örneğini gösteren çizim Şekil 4.44: Taban eşikler için hidrolik hesaplama Şekil 4.45: Kinsau daki Lech barajındaki balık geçidi Şekil 4.46: Batık akışta azalma faktörü σ Şekil 4.47: Kayalık eşikteki akış Şekil 4.48: Hesaplama örneğine ilişkin çizim Şekil 4.49: Eitorf-Unkelmühle balık rampasındaki deneme çalıştırması Şekil 5.1: Klasik havuzlu geçit Şekil 5.2: Havuzlu geçitler Şekil 5.3: Havuzlu geçit Şekil 5.4: Havuzlu geçit Şekil 5.5: Havuzlu geçitlerde kullanılan terimler Şekil 5.6: Paralelkenarlı geçidin perde duvar tasarımı Şekil 5.7: Lehmen de Moselle bendindeki paralelkenarlı geçit Şekil 5.8: Elbe Nehri üzerindeki Geesthacht bendine inşa edilen hörgüçlü balık geçidi Şekil 5.9: Havuzların en kesiti Şekil 5.10: Havuzlu geçidin boy kesiti Şekil 5.11: Koblenz/Moselle balık geçidi Şekil 5.12: Dahl havuzlu geçidi Şekil 5.13: Dahl havuzlu geçidi Şekil 5.14: Çift yarıklı balık geçidi Şekil 5.15: Bergerac bendindeki yarıklı geçit Şekil 5.16: Yarıklı geçitlere ilişkin boyutlar ve terimler Şekil 5.17: Yarıktaki akış hızı dağılımı Şekil 5.18: Yarıklı geçidin boy kesiti Şekil 5.19: Yarıklı geçidin ayrıntısı Şekil 5.20: Yarıktan geçen su akıntısı Şekil 5.21: Yarıklı geçitteki su debisi Şekil 5.22: Keskin kenarlı yarıklar için debi katsayısı Şekil 5.23: Hesaplanan örnek değerlerle birlikte şematik gösterim... 83