Transkript

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19 BÖLÜM 2. ÇORAKYERLER LOKALİTESİ 2.1. Çorakyerler Lokalitesi Konumu Çorakyerler, Çankırı Çorum havzası içerisinde yer alan ve Geç Miyosen Döneme tarihlendirilen bir fosil lokalitesidir. Kazı alanı, Çankırı nın kuzeyinde, şehir merkezinden yaklaşık 4-5 km uzaklıkta, Yapraklı yolu üzerinde yer almaktadır (Şekil 1). Geç Miyosenle tarihlendirilen bu fosil lokalitesi 1: lik haritada G31 d3 paftasında yer almaktadır. Çalışma alanının deniz seviyesinden yüksekliği m dir (Sevim ve Kiper, 2000). Şekil 1 İnceleme alanının yer bulduru haritası 5

20 2.2. Çorakyerler Lokalitesinin Tarihçesi Omurgalı fosillerce çok zengin olan Çorakyerler lokalitesi, Türkiye de bilinen diğer pek çok omurgalı fosil lokalitesi gibi (Çandır, Paşalar, Sinap), ilk olarak yıllarında Türk-Alman araştırma ekibi tarafından yapılan linyit araştırmaları sırasında bulunmuştur (Sickenberg ve Tobien, 1971, Sickenberg, 1975). Türkiye omurgalı fosil yatakları projesi çalışmaları sırasında yeniden gün ışığına çıkarılan lokalitenin ayrıntılı araştırılması sonuncunda, zengin bir fosil potansiyele sahip olduğu ve önemli buluntular verebileceği anlaşılmış, 1997 yılında Ankara Üniversitesi ile Çankırı Müzesi Müdürlüğü birlikte kurtarma kazısı başlatılmıştır (Sevim ve diğ., 2004). Çorakyerler lokalitesinin paleontolojik önemli nedeniyle kazı 2001 yılında Doç. Dr. Ayla Sevim in bilimsel başkanlığında Bakanlar Kurulu kararı ile kazıya dönüştürülmüş ve çalışmalar halen devam etmektedir (Sevim ve Kiper, 2001). Burası, ele geçen buluntuların zenginliği, orijinalliği ve hominoid buluntu vermesi açısından hem Türkiye, hem de dünyada oldukça önemli bir fosil yatağı konumuna gelmiştir (Resim 1-2). Lokalite faunal karşılaştırma ile 7,5-8,6 milyon yıla tarihlendirilmiştir (Sevim ve Pehlevan, 2003). Resim 1-2. Çorakyerler kazı alanının uzaktan görünümü 6

21

22

23

24

25

26

27

28 BÖLÜM 3. ÇORAKYERLER KAZI ALANI VE ÇEVRESİNİN JEOLOJİSİ Çorakyerler kazı alanı, İç Anadolu nun en önemli Tersiyer havzalarından biri olan Çankırı-Çorum Havzası içinde yer almaktadır (Şekil 2 ). Bu alan 1/ lik topografik haritalardan G31 paftasına dâhildir. Şekil 2. Çankırı-Çorum Havzasının konumu (İZ: İstanbul zonu, SK: Sakarya kıtası, KB: Kırşehir Bloğu) [MTA 1/ jeolojik harita, Okan ve Tüysüz (1999), Seyitoğlu vd. (2000)] 14

29

30

31

32

33

34

35

36 bulunduğu killi tabaka yer almaktadır. Fosilli tabakanın altında ise pedojenik karbonat çökelleri bulunmaktadır. Bunun yanı sıra Çorakyerler in litostratigrafik kesiti incelendiğinde iki ortamdan söz edilebilir. Bunlardan birincisi; yeşil kil ara katmanlı nodüler jipsin yer aldığı gölsel evaporit ortamı, ikincisi ise kaba kumtaşı ara katmanlı kırmızı çamurtaşı ile masif pedojenik karbonat ve kırmızı çamurtaşı tabakalarının bulunduğu karasal ortamdır. Çankırı Havzasında birçok çalışma yapılmıştır. Aşağıda bölgenin Oligosen sonrası karşılaştırmalı stratigrafisi yer almaktadır (Şekil 7). Ancak kazı alanında birebir çalışma Kaymakçı ve diğ. (2004) tarafından yapıldığı için bu çalışma göz önüne alınacaktır. Karadenizli ve diğ. (2004) Kuzey Güney Şekil 7. Bölgenin Oligosen sonrası stratigrafisinin karşılaştırılması (Karadenizli vd. 2004) 22

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61 İNCELEN NUMARALI FOSİLLERİN AİLE DAĞILIMI ARTİODACTYLA BELİRSİZ BOVİDAE CARNİVORA EQUİDAE GİRAFFİDAE HOMİNOİDEA MİKRO MEMELİ PERRİSSODACTYLA PLİOHRACİDAE? PROBOSCİDAE RHİNOCEROTİDAE RODENTİA SUİDAE TESTUDAE Grafik yılları arasında çıkartılan numaralı fosillerin aile dağılımını gösteren histogram Mevcut fosiller genç ve yetişkin bireylere aittir; bununla beraber araştırmaların şimdiki durumuna göre bunun oranını kesin olarak vermek mümkün değildir. Çorakyerler fosil lokalitesinden ele geçen fosillerin arasında et yiyicilerin sayısına oldukça az rastlanılmıştır, daha çok ot oburlar bulunmaktadır. Buradan ele geçen memeli faunası kurak ve açık alanların varlığını gösteren üyelerden oluşmuştur. Fauna incelemeleri sonucunda elde edilen bulgulara göre çalılıklardan oluşan alan ağaçsız açık alanların olduğu bir çevreyi yansıtmaktadır. İyi korunmuş Planorbis sp., ve Lymnaea sp türlerine ait gastropodlar karasal olup, göl ortamında yaşayan cinstendir. Bu durum tortulların genellikle karasal kökenli olduğunu gösterir ve bu da taşınma olaylarının sınırlı bir rolü olan karasal oluşum tezini doğrular. Burada balık fosillerinin yokluğu, fosil yatağı oluşumunun farklı safhaları boyunca bu bölgede önemli ve sürekli bir su akışı olmadığını belgelemektedir. 47

62

63 İNCELEN NUMARALI FOSİL BULUNTULARININ DAĞILIMI AYAK KEMİKLERİ BACAK KEMİKLERİ BELİRSİZ BİLEK KEMİĞİ BOYNUZ COSTA COXA DEFANS DİŞİ DİŞ KABUK KAFATASI KAFATASI+BOYNUZ KOL KEMİKLERİ MANDİBULA MAXİLLA METACARPAL/METATARSAL METAPODİUM PATELLA PELVİS PHALANX SCAPULA UZUN KEMİK VERTEBRA Grafik yılları arasında çıkartılan numaralı fosillerin element dağılımını gösteren histogram Elde edilen buluntular çok fazla bir kısmı parçalanmış olmakla birlikte bazı fosillerin ise eklem yerleri bitişik olarak ele geçirilmiştir. Bu durum bize taşınmanın varlığını, ancak uzun mesafede bir taşınma olmadığını göstermektedir (Resim 2-3). 2 3 Resim 2-3. Eklemleri bitişik (Artikule) olan fosil örnekleri. 49

64

65

66 TAFONOMİK ETKİLER KEMİK KORUNUMU DEFORMASYON OKSİTLENME MANGA N KIRIK HAVA KOŞULU 1 HAVA KOŞULU 2 BİTKİ KÖKÜ İZİ DİĞER a- Histogram TAFONOMİK ETKİLER DİĞER 4,10% BİTKİ KÖKÜ İZİ HAVA KOŞULU 2 21,90% 29,30% HAVA KOŞULU 1 43,20% KIRIK 5,10% Seri 1 MANGAN 21,40% OKSİTLENME 54,30% DEFORMASYON 69,90% KEMİK KORUNUMU 4,70% b- Dağılım çubukları Grafik 3. İncelenen numaralı fosil kemiklerin element dağılımı üzerindeki tafonomik kriterlerin grafiksel görünümleri. 52

67

68 TAFONOMİK ETKİLER KEMİK KORUNUMU DEFORMASYON OKSİTLENME MA NGAN KIRIK HAVA KOŞULU 1 HAVA KOŞULU 2 BİTKİ KÖKÜ İZİ DİĞER a-histogram TAFONOMİK ETKİLER DİĞER BİTKİ KÖKÜ İZİ HAVA KOŞULU 2 HAVA KOŞULU 1 KIRIK MANGAN OKSİTLENME DEFORMASYON KEMİK KORUNUMU 5,48% 34,14% 26,21% 42,40% 26,21% 18,90% 57,31% 67,07% 82,90% Seri 1 b-dağılım Çubukları Grafik 4. İncelenen numarasız fosil kemiklerin element dağılımı üzerindeki tafonomik kriterlerin Histogramdaki dağılımları. 54

69 İncelenen Fosillerin Kemik Korunumu Çorakyerler fosillerinin korunma durumları iyi, orta, kötü korunum olmak üzere üç aşamada değerlendirilmiştir. Değerlendirmede tafonomik izlerin daha çok kötü korunumu dikkate alınmıştır (Resim 4-5). 4 5 Resim 4- kemikteki kötü korunumu, 5- kemikteki iyi korunumu Fosil yatağında birbiriyle eklemli kemiklerin bulunmasına rağmen, bir bireye ait bütün iskeletin bulunmayışı, memelilerin öldükleri yerin, depolandıkları yerden göreli uzakta olduğunu ve taşınma sırasında eklemlerinde ayrıldığnı ya da ölümden sonra et yiyici hayvanların iskelet parçalarını daha uzaklara taşımış olduklarını düşündürmektedir. Bununla birlikte fosil yatağında, tam olmamakla birlikte birbirleriyle eklemli bölümlerde ele geçmiştir. Bu gözlemlerden anlaşılmaktadır ki kalıntıların uzun zaman açık havada kalmadığı ve taşınmanın kısa bir mesafe içinde 55

70 gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Kafa iskeletlerinin ve kolay parçalanabilen kemiklerin iyi korunmuş olması bu görüşü destekler niteliktedir İncelenen Fosillerde Deformasyon Kafa iskeletlerinin ve uzun kemiklerin gövdelerinin az ya da çok ezilmiş, uzun kemik uçlarının asıl şeklini yitirmiş olması deformasyon olarak değerlendirilmiştir. Deformasyonların nedeni fosilli seviyenin geçirmiş olduğu tektonik zonlanmalarda aranmaktadır Fotoğraf Fosil kemikler üzerinde görülen deformasyonlara ait örnekler. 56

71 Malzemenin taşınması esnasında çarpması, ezilmesi ve sediman yükü altında kalmasına bağlı kalmakla birlikte kemik üzerinde fiziksel aşınma, yuvarlaklaşma gibi etkileri de deformasyon içerisinde değerlendirilmiştir. Deformasyon etkisi fosilli dolguların oluşumundan sonra tektonik olayların meydana geldiğini göstermektedir İncelenen Fosillerde Oksitlenme ve Mangan Oluşumu rastlanılmıştır. Fosillerin birçoğunda oksitlenme ve mangan oluşumlarını gösteren bulgulara Fotoğraf Fosil kemikler üzerindeki oksitlenmeler 57

72 12 13 Fotoğraf Fosil kemikler üzerindeki mangan oluşumları Fosillerin depolandığı alan göz önüne alınacak olursa bu alanın su etkisinde kalması ve zaman zaman hidrotermal akışkanlarca yıkanması bağlı olarak kemik üzerinde mangan oluşumları gerçekleşmiştir İncelenen Fosillerdeki Kırık ve Çatlaklar Fosil kemiklerdeki kırık durumu İyi, orta, kötü korunumun olmak üzere üç katagoriye ayrılmıştır. Değerlendirmede kırık durumu kötü olanlar dikkate alınmıştır.. Fosil oluşumları sırasında kemikler kalsiyum kaybettikleri için yüzeye çıktıklarında korunmaya alınmadığı zaman kolayca kırılabilirler. Bazı hallerde kemiklerdeki bu bozulma, Carnivora, Rodentia gibi hayvanların faaliyetine de bağlı olabilir. Bununla birlikte sedimanların basınç etkisiyle ya da kazı çalışmaları ve fosillerin laboratuara nakli sırasında veya çalışmaları sırasında kırıklar oluşabilmektedir. 58

73 İncelenen Fosillerde Üzerindeki Hava Koşulları Fosil Kemikler üzerinde yapılan çalışmalarda hava etkisi 0 ile 5 aşama arası değerlendirilmeye alınmıştır. Ancak incelenen materyal üzerinde fazla bozunma olmamasına bağlı olarak hava koşullarının sadece 1 ve 2 derece arasında olduğu görülmüştür (Resim 14-15) Resim 14-2 nolu hava koşulu, 15-1 nolu hava koşulu Hava koşullarının etkisi canlının ölümünden gömülmesine kadar geçen süre içinde kendini göstermektedir. Bu durum kemiklerin depolanmadan önce bir süre açık havada kalarak güneş, sıcaklık, soğuk gibi iklimsel süreçlerin altında kaldığını göstermektedir. Özellikle kemikte görülen çatlamalar hava etkisinin karakteristik özelliği olduğu bilinmektedir. Bu durum incelenmesiyle kemiğin ne kadar süre açıkta kaldığını tespit etmek mümkün olabilmektedir. 59

74 İncelenen Fosillerdeki Çiğneme/ezme ve Aşınma izleri Kemikler üzerinde çiğneme, aşınma türü izlerin bir kısım makroskobik incelemeler sırasında gözlemlenmekle birlikte, bir kısmında mikroskobik analize ihtiyaç duyulmuş fakat imkanların yetersiz olması nedeniyle bu izler yeterince tespit edilememiştir İncelenen Fosillerde Bitki kökü izleri İncelenen örneklerin bir çoğunda bitki köklerine ait çeşitli izler saptanmıştır Resim Bitki kök izleri Bitki kökü izlerinin genellikle ölüm ve gömülme arasında kalan süre boyunca oluştuğu bilinmekle birlikte, burada belirlenen izlerin, kemik henüz gömülmeden önce bitki köklerinin kemiği sarması sonucu oluşan izler olduğu düşünülmektedir. Bitki kökü izleri diğer tür asit aşındırmalarından farkı olarak, oluklu ve kanallı bir yüzey oluşturmasından anlaşılmaktadır. Kemiklerdeki kök izlerinin varlığı, 60

75 kemiklerin gömülme öncesi bitkilerin yoğun olduğu yerlerde açıkta kaldığını belgeler niteliktedir İncelenen Fosiller Üzerinde Belirlenen Yırtıcı İzleri Araştırmanın makroskobik boyutta yapılması bu izlerin olup olmadığının saptanmasında bazı güçlükler oluşturmuştur. Bu izlerin belirlenmesi için elektron mikroskop gerekmektedir. Laboratuar çalışmaları sırasında yırtıcılarından kaynaklanmış olabileceği düşünülen bazı izler saptanmıştır İncelenen Fosillerdeki Diğer İzler Kazı alanında fosil çıkartma işlemleri ve laboratuarda fosillerin temizlenmesi aşamasında da çeşitli kimyasal madde ve alet izlerine rastlanılmıştır

76 20 21 Resim Çeşitli izler 6.2. Çorakyerler Omurgalı Fosil Yatağındaki Mineralojik İncelemeler Ve Buna Bağlı Oluşum Yapılan Mineralojik incelemelerde bölgede kalsit, dolomit, kuvars, feldispat gibi kil dışı mineraller ile illit ve sepiyolit, paligorskit gibi kil minerallerinin varlığı belirlenmiştir (Tablo 9). Kazı alanında da yine kalsit, dolomit, kuvars, feldispat, paligorskit, illit ve malahit mineral birlikteliği bulunmuştur. Özellikle kazı alanında yeşil renkli çamurtaşı ve krem-bej kiltaşı örneklerinde malahit mineralinin egemen mineral konumunda olduğu belirlenmiştir. Malahit mineraline kalsit, kuvars, paligorskit ve feldispat mineralleri eşlik etmektedir (Şekil 8). Bir bakır karbonat bileşiminde olan malahit minerali 6.01 A o, 5.03 A o, 3.69 A o ve 2.94 A o daki pikleri ile tanımlanmıştır. Kuvars 3.34 A o daki, kalsit 3.02 A o daki, dolomit 2,88 A o daki, feldispat 3.18 A o -3.20A o ve 3.22 A o daki pikleri ile ayırt edilmişlerdir. Ayrıca, kil minerallerinden paligorskit 10.5 A o daki, sepiyolit 12.5 A o daki ve İllit minerali ise 10A o, 5 A o daki, pikleri ile tanımlanmıştır. 62

77 Şekil 8. XRD Difraktogramı Tablo 8. Kazı alanı ve yakın çevresindeki farklı renk ve litolojideki birimlerin bolluk sırasına göre mineral bileşimi ( ÇD-1, ÇD-2, ÇD-3: Kazı alanı yakın çevresi; MK-1, YF-1, ÇY-1a, ÇY-1b: Kazı alanı). Örnek No Litoloji Mineral Bileşimi ÇD-1 Kırmızı renkli Kuvars, feldispat, dolomit, kalsit, illit, çamurtaşı sepiyolit. ÇD-2 Beyaz renkli kiltaşı Dolomit, kalsit, kuvars, feldispat. ÇD-3 Kırmızı renkli Kuvars, dolomit, kalsit, feldispat, illit. killi karbonat MK-1 Krem renkli karbonat Kalsit. YF-1 Krem-bej renkli Kalsit, kuvars, Paligorskit, feldispat. karbonat ÇY-1A Yeşil renkli kiltaşı Malahit, kalsit, kuvars, paligorskit, feldispat,. ÇY-1B Yeşil renkli kiltaşı Kalsit, kuvars, malahit, paligorskit, feldispat. 63

78 Ayrıca, kazı alanında X-Işınları yöntemi ile malahit, kalsit, kuvars, paligorskit ve feldispat minerallerinin yoğun olarak izlendiği yeşil renkli kiltaşı örneği, Taramalı Elektron Mikroskobu (SEM) ile incelenmiştir. Bu çalışma sonucunda malahit minerali ile diğer eşlikçi minerallerin mikro morfolojileri ve dokusal özelliklerini yansıtan görüntüler yorumlanmıştır. SEM de incelenecek örnek cm 3 lük parçalar halinde alınmış ve doğal rölyefleri altın ile kaplanarak analize tabii tutulmuştur. Literatürde malahit mineralinin sfer şekilli olduğu ve sferik tanelerin üzerinde levhamsı plakaların yer aldığı yapılan çalışmalarda gösterilmiştir (Xu and Xue, 2005). Örneklerimizde de her ne kadar sferik yapılar belirlenmemiş olsa da, levhamsı şekilli kristallerin varlığı belirlenmiş ve yapılan EDS analizi sonucunda bunların Cu elementince zengin malahit minerali olduğu test edilerek doğrulanmıştır (Resim 22). fotosu (ÇY-1a no lu örnek) Resim 22. Yeşil renkli kiltaşı örneğindeki malahit mineralinin SEM 64

79

80

81

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107