SABT ORTODONTK TEDAV SONRASI RETANSYON RETENTION AFTER FIXED ORTHODONTIC TREATMENT

Transkript

1 SABT ORTODONTK TEDAV SONRASI RETANSYON Cumhuriyet Üniversitesi RETENTION AFTER FIXED ORTHODONTIC TREATMENT Dt.Zeynep DEG.RMENC.* Yrd.Doç.Dr.Ömür Polat ÖZSOY* ÖZET Retansiyon, ortodontik tedavi sonuçlarnn korunmas amacyla uygulanan prosedürleri kapsar ve tedavinin ayrlmaz bir parçasdr. Retansiyon sonras dönemde görülen relaps büyüme paterni, orijinal malokluzyonun tipi, tedavi ekli gibi pek çok faktörden etkilenir. Bu derlemede relaps etkileyen belli faktörler ve sabit ortodontik tedavi sonrasnda uygulanan güncel retansiyon prosedürleri detayl bir biçimde incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Retansiyon, relaps, retansiyon apareyleri, ortodontik tedavi, sabit retainerlar GR Ortodontik apareyler yardmyla hareket ettirilen dilerin, büyümesi yönlendirilen veya cerrahi tedavi ile yeniden konumlandrlan iskelet yaplarn orijinal durumlarna dönme eilimlerine relaps ad verilir. Retansiyon ise tedaviyle elde edilen en uygun fonksiyonel ve estetik sonuçlarn korunmas amacyla aktif ortodontik tedaviyi takip eden pasif tedavi aamasdr. Retansiyonun tipi ve süresi kaç diin ne kadar hareket ettirildii, hastann oklüzyonu ve ya, maloklüzyonun nedeni, yaplan düzeltmenin hz, dilerin tüberkül yükseklii ve çevre dokularn sal, eimli düzlemlerin ilikisi, arklarn büyüklüü ve harmonisi, kas basnçlar, proksimal temas alanlar, hücre metabolizmas ve atmosferik basnç gibi pek çok faktöre baldr 1. Retansiyona ihtiyaç duyulmasnn üç ana nedeni vardr: 1) gingival ve periodontal yaplar ortodontik di hareketinden etkilenirler ve apareyler çkartld zaman reorganize olmalar zaman alr; 2) diler tedavi sonunda tam stabil olmayan bir pozisyonda olabilirler ve bu durumda yumuak dokularn devaml basks relapsa neden olabilir; 3) büyüme nedeniyle oluan deiimler ortodontik tedavinin sonucunu etkileyebilir 2. RETANSYONU ETKLEYEN FAKTÖRLER 1) Di hareketi sonras periodontal ve gingival dokularn reorganizasyonu: Deneysel çalmalarda di hareketini destek dokularn remodelinginin takip SUMMARY Retention includes the procedures, which are applied to preserve the outcomes of orthodontic treatment and is an inseparable part of the treatment. Relapse, which is seen at postretention period, is affected by several factors including growth pattern, type of original malocclusion and type of treatment. This review implies the factors affecting relapse and the actual retention procedures, which are applied after fixed orthodontic treatment. Key Words: Retention, relapse, retention appliances, orthodontic treatment, fixed retainers etmemesi sonucunda dilerin önceki pozisyonlarna dönme eiliminde olduu gösterilmitir 3. Bu periodontal ligament (PDL) reorganizasyonu, di pozisyonunu normal olarak kontrol eden dengelere olan katksndan dolay stabilite açsndan önemlidir. Gingival lif gruplarnn her biri di hareketlerine PDL den farkl cevap verir. Gingival lifler kemie bal olmamalar nedeniyle daha zor reorganize olurlar ve gingival konnektif dokunun turn-over hz PDL den daha yavatr 4. Gingivadaki kollajen fibril alarnn reorganizasyonlar 4-6 ay içerisinde tamamlanr, ancak elastik suprakrestal lifler çok daha yava ekillenirler ve ortodontik apareylerin çkmasndan bir yl sonra bile oklüzal kuvvetler karsnda dilerin yer deitirmesine neden olacak kuvvetler üretebilirler. 2) Büyümeyle ilikili okluzal de*iimler: Ortodontik tedavi görmemi bireylerde aktif büyüme geliim dönemi bittikten sonra ikinci ve üçüncü dekadlarda iskeletsel ve dentoalveoler yaplarda, yumuak dokularda anlaml deiiklikler olduu yaplan çalmalarda gösterilmitir 5,6. 30 bireyin 10 yllk periyotta incelendii çalmada alt yüz yüksekliinin artmasyla beraber mandibulann anterior rotasyona urayarak toplamda aa ve öne hareket ettii gösterilmitir 6. Ark genilii ve uzunluunun zaman içerisinde azald pek çok çalmada gösterilmitir 7,8. Devam eden büyüme kadar erikin dönemde de oluan bu deiiklikler retansiyon açsndan büyük önem tar. Büyüme geliim dönemi devam eden çocuklarda retansiyon, özellikle iskeletsel bozukluklarn düzeltilmesi açsndan önemlidir. * Bakent Üniversitesi Di Hekimlii Fakültesi Ortodonti AD, Ankara 83

2 3) Alt keser çaprakl*: Dental arklar incelendiinde tedavi edilmemi bireylerde mandibular arkn interkanin geniliinin en fazla yalar arasnda azald, 20li ve 30lu yalarda bu azalmann yavalad ve 4. ve 5. dekadda tekrar hzland izlenmitir 9,10. Düzgün sralanm bir alt dental arkta zamanla artan çaprakln nedeni tam anlalamamtr. 4) 3. molarlarn etkisi: Alt keser çapraklna en fazla neden olduu düünülen faktörlerden biri de 3. molar dilerdir. Tek tarafl olarak 3. molar dilerin veya germlerinin alnd çalmalarda 3. molarn olmad tarafta anlaml miktarda daha az çapraklk olutuu izlenmitir Broadbent 14 ise mandibular çapraklkta 3. molarlarn etkisi olmadn bildirmitir. Bu konuda tam bir fikir birlii olmamakla beraber, 3. molarlarn mandibular çapraklkta küçük bir rolü olduu genel olarak kabul edilen bir görütür 15. 5) Tedavi tipinin relaps üzerine etkisi: 5.A. Büyüme yönüne göre elde edilen tedavi sonuçlar: a) Transvers Yön: Storey 16, suturada devam eden büyümeyle beraber yaplan yava ekspansiyonun stabilite açsndan en iyi yol olduunu göstermitir. Yava ve devaml kuvvetlerle yaplan ekspansiyonun daha stabil sonuçlar verdii ve histolojik açdan distraksiyona benzedii bir çok yazar tarafndan onaylanmtr b) Anteroposterior Yön: Anteroposterior yöndeki uyumsuzluklarn tedavisinde erken dönemde kullanlan headgear veya fonksiyonel apareyler büyümenin yönlendirilmesine izin verir. Hastann snf II problemi ne kadar fazla ise ve aktif tedavi bitim ya ne kadar küçükse retansiyon apareyi olarak headgear veya fonksiyonel aparey kullanm o kadar uygun olur. Diferansiyel büyümeden kaynaklanan relaps önlemek için tedavinin geç yalara braklmas da bir seçenek olabilir. Snf III maloklüzyonda retansiyon büyük bir problemdir. Chin cap ile yaplan retansiyon ile mandibula aa ve geriye rotasyon yapar. Eer hastann büyüme yönü vertikal yönde ise chin cap alt yüz yüksekliini daha fazla arttrr ve bu da istenmeyen bir sonuçtur. Bu nedenle snf III iliki iddetli ise hastann cerrahi tedaviye braklmas daha uygundur. c) Vertikal Yön: Derin örtülü kapan, vertikal büyümenin onlu yalarn sonuna kadar devam etmesi nedeniyle tedaviden sonra uzun süre retansiyon gerektiren bir maloklüzyon tipidir. Retansiyon sonras derin kapanta relaps miktarnn tedavide düzeltilen kapan miktarna bal olduu, bununla beraber düzelmenin %30 ila %50 sinin korunduu bulunmutur 20. Stabilite için istenen kriterler salandktan sonra kapan derinlii retansiyon apareyinin sadece gece kullanlmas ile korunabilir 2. Derin örtülü kapan tedavisinde ar düzeltme yaplmas ortodontide genel olarak kabul gören bir yaklamdr. Açk kapan ortodontide en sk relaps görülen malokluzyon tiplerinden biridir. Açk kapan tedavisinden sonra relapsn nedeni molar ekstrüzyonu, keser intrüzyonu veya bunlarn kombinasyonu olabilir. Parmak emme veya dil itimli yutkunma gibi alkanlklar varlnda açk kapann alkanlk kesilmeden düzeltilmesi mümkün deildir. 5.B. Çekimli ve çekimsiz tedavilerle elde edilen sonuçlar: Çekimli ortodontik tedavilerde çekim zamanlamasnn relaps üzerindeki etkisi hakknda çeitli görüler mevcuttur. Seri çekimden sonra ortodontik tedavi görmeyen 55 birey üzerinde yaplan bir çalmada tedaviden sonraki 10 yl boyunca çapraklkta art olduu gösterilmitir 21. Persson ve ark 22 tarafndan yaplan çalmada ise 42 hastada seri çekimden sonra çaprakln 20 ylda artt, ancak tedavi öncesi dönemden daha az olduu bulunmutur. Seri çekimden sonra ortodontik tedavi gören bireyler üzerinde yaplan çalmalarda çelikili sonuçlar mevcuttur. Tweed 23 erken dönemde dilerin kendi kendilerine sralanmalarnn ileriki dönemlerde stabiliteyi arttrdn belirtmitir. Little ve ark 24 ise bu ekilde tedavi edilen bireylerin %79 unda retansiyon sonras dönemde çaprakln klinik olarak kabul edilemez olduunu bildirmitir. Geç dönemde yaplan dört premolar çekimli tedavilerde tedavi sonras çaprakln ark uzunluundaki azalmayla ilikili olmad ve tedavi srasndaki interkanin mesafe deiimlerinin ve retansiyonun süresinin bu çapraklk üzerinde etkili olmad gösterilmitir 24. Ayn çalmann materyali üzerinde yaplan sefalometrik çalmada ise retansiyon sonras dönemde oluan çaprakl açklayabilecek herhangi bir indikatör bulunamamtr 25. Birinci ve ikinci premolar çekimlerinin çapraklk üzerindeki etkilerinin karlatrld bir çalmada iki grup arasnda retansiyon sonras çapraklk açsndan fark 84

3 bulunamamtr 26. Riedel ve ark 27 tarafndan bir veya iki alt keserin çekildii 42 hasta üzerinde yaplan çalmada retansiyon sonras dönemde tek çekimli grupta %29, iki çekimli grupta %56 orannda kabul edilemez miktarda çapraklk saptanmtr. Bununla beraber retansiyon sonras ortalama çapraklk dört premolar çekimli vakalardan daha az olarak bulunmutur. Çekimsiz tedaviler üzerine yaplan çalmalarda retansiyon sonras dönemde çekimli tedavilere oranla daha fazla relaps olduu gözlenmitir. 28,29 Buna karn öncesinde RPE yaplan çekimsiz tedavilerin daha stabil sonuçlar verdii görüü de ileri sürülmütür Çekimli ve çekimsiz tedavileri karlatran çalmalarda genel bir görü birlii bulunmamaktadr. Çekimli tedavilerde daha az relaps gerçekletiini savunan Paquette ve ark., 33 Luppanapornlarp ve ark 34 ve Kahl-Nieke ve ark na 35 ait sonuçlarla çekimsiz tedavide daha az relaps olduunu ileri süren Artun ve ark 36 ile Rossouw ve ark 37 tarafndan bulunan sonuçlar arasnda istatistiksel ve klinik olarak anlaml bir fark yoktur. 38 Shah, 38 çalmalar arasnda salkl bir karlatrma yapmann tam doru olmad savunmutur ve bu görüünü u sebeplere balamtr: 1) çaprakln ölçülmesinde kullanlan yöntemlerin çeitlilii; 2) tedavi yann geni bir aralk göstermesi; 3) retansiyon ve retansiyon sonras dönemlerin sürelerinde farkllk olmas; 4) tedavi sonras uygulanan ek prosedürler (örn. stripping); 5) farkl Angle malokluzyon gruplarnn varl. Bu görüler dorultusunda ortodontik tedavilerin tedavi tipinden bamsz olarak genellikle relaps gösterdii ve bu tipler arasnda göreceli olarak en stabil olann RPE ile beraber çekimsiz tedavi olduu sonucuna varlmtr. SABT TEDAV SONRASI KULLANILAN RETANSYON APAREYLER: a) Hareketli Retansiyon Apareyleri: Yaygn olarak kullanlan hareketli retansiyon apareyleri hasta kooperasyonu gerektirmeleri nedeniyle riskli olabilirler. En sk kullanlan hareketli retansiyon apareyleri: I) Hawley Apareyi (Mekil 1): En sk kullanlan ve en eski hareketli retansiyon apareyi Hawley apareyidir 39. Çekim boluklarnn açlmasn engelleyecek ekilde vestibül arkn kollar molar kroelerine lehimlenerek dental ark bir bütün haline getirmesi salanabilir. Böylece çekim boluklarnn açlmas engellenir. Bu apareyin bir avantaj disiz alanlar olan hastalarda akril plak üzerine di eklenerek hem bu boluklarn korunmasna hem de estetiin iyiletirilmesine olanak salamasdr. Hawley plann vakumlu retansiyon apareylerine göre vertikal hareketlere daha fazla izin vermesi nedeniyle özellikle balangçta lateral açk kapan olan hastalarda daha iyi bir retansiyon seçenei olduu öne sürülmütür. 40 ekil 1. Alt ve üst Hawley Apareyi II) Hareketli Wraparound Aparey (WA) (Mekil 2): Tam ark bir WA temel olarak periodontal problem nedeniyle dilerin splintlenmesini gerektiren vakalarda endikedir 2. Alt anterior bölgede kullanlan kanin- kanin aras WA varyasyonu özellikle hafif çapraklk gelien olgularda aktif retansiyon apareyi olarak tekrar sralanma için kullanlabilir. Periodontal destek kayb olan yetikinlerde üst çenede kullanlabilir, ancak genç hastalarda okluzal interferenslere neden olaca için iyi tolere edilemez. ekil 2. Hareketli Wraparound Aparey III) Positioner (Mekil 3): Positioner genellikle bitirme apareyi olarak kullanlmasna ramen baz durumlarda retansiyon apareyi olarak da görev yapabilir. Açk kapann tedavi edildii vakalarda positioner kullanm ile kapann tekrar açlmas engellenir. Aparey 85

4 hastann aznda pasif olarak durur ve hasta apareye devaml olarak bir çineme kuvveti uygulayarak molarlarn intrüze ve keserlerin ekstrüze olmasn tevik eder. Temizliinin kolay olmas, krlmaya dirençli olmas, doku tonusunu stimüle etmesi ve devaml olarak di pozisyonlarn iyiletirici yönde kuvvet uygulamas avantajlar arasndadr 1. Apareyin büyük olmas ve hastann yeme, içme gibi temel fonksiyonlarn engellemesi kullanmn kstlar. V) Jensen Apareyi (Mekil 5): Molar diler üzerinde C kroe içeren bu apareyin en önemli özellii vestibül arknn farkl olmasdr 42. Vestibül ark 0,017 0,025 köeli çelik telden lateral- lateral arasn alacak ve dilerin labial yüzeylerine tam temas salayacak ekilde bükülür. Bu bükümün amac keserlerin tork kontrollerinin salanmasdr. ekil 5. Jensen Apareyi ekil 3. Positioner IV) Vakumlu Retansiyon Apareyi (Essix Retainer- VRA) (Mekil 4): VRA lar son yllarda popüler hale gelen retansiyon apareyleridir. Isyla ekillendirilen plastik, kopoliester yapdadr. Sklkla tercih edilmelerinin nedeni olarak estetik olmalar, üretim kolayl ve düük maliyetleri saylabilir. 41 Rowland ve ark 41 tarafndan 310 hasta üzerinde yaplan ve Hawley apareyi ile VRA nn 6 aylk retansiyon sonu stabilitelerinin deerlendirildii çalmada VRA nn Little Çapraklk.ndeksi baznda maksiller ve mandibular anterior segmentlerde Hawley plandan iki kat üstün olduu gösterilmitir. ekil 4. Vakumlu Retansiyon Apareyi (Essix Retainer) b) Sabit Retansiyon Apareyleri (SRA): SRA larn kullanm direkt bonding mekanizmalarnn gelitirilmesinden sonra yaygnlamtr. Literatürde ilk sabit retainer kullanm Newman tarafndan 1965 ylnda bildirmitir 43. SRA larn en bilinen avantajlar arasnda hasta uyumu gerektirmemeleri, estetik olmalar ve labial segmentte daha az relaps göstermeleri saylabilir. Bununla beraber uygulamalarnn zaman alc olmas, teknik hassasiyet gerektirmesi ve baz bireylerde az hijyeninin korunmasn zorlatrarak plak ve di ta birikimine yol açmas en büyük dezavantajlar arasndadr. 44 Sadece kaninlere yaptrlan teller yeterince salam, yerletirilmeleri kolaydr ve hijyeniklerdir. Bu özelliklerine ek olarak tüm dilere yaptrlan retainerlar kadar güvenlidirler. Ancak yine de balangçta iddetli çaprakl olan baz vakalarda sadece kaninlere yaptrlan retainerlar relaps engellemede yeterli olmayabilir. Böyle durumlarda alt diin birden retansiyona dahil edilmesi daha doru bir yaklam olur. SRA larn genel baarsna bakldnda %10,3 45 ila %47 46 arasnda deien baarszlk oranlar bildirilmitir. Baarszlk nedenleri arasnda uygulama srasnda kontaminasyon nedeniyle di- adeziv arasndaki ayrlma ve adezivin yetersizliine veya anmasna bal tel- adeziv arasndaki ayrlma saylabilir. 47 SRA yapmnda kullanlan iki ana materyal vardr: teller ve kompozit rezinler. SRA lar ilk gelitirildikleri 86

5 günden bu yana kullanlan teller açsndan jenerasyonlara ayrlmlardr. 1) 1. jenerasyon kalnlklar 0,025 ile 0,036 arasnda deien yuvarlak paslanmaz çelik veya Blue Elgiloy tellerdir. Terminal uçlarnda tutuculuu salamak için loop bükümleri bulunur. Bunlar yalnzca kaninlere yaptrlrlar. 2) 2. jenerasyon ise tüm anterior segmente yaptrlan 0,032 kalnlnda üç katl sarmal telleri içerir. Sarmal teller mekanik retansiyonlarnn fazla olmas, retansiyon için ek bükümlere ihtiyaç duyulmamas ve fizyolojik di hareketlerine izin vermeleri nedeniyle düz yüzeyli tellere tercih edilmitir. Sarmal olmalar nedeniyle daha fazla plak birikimine neden olabilecekleri düünülse de yaplan çalmalarda düz tellerden farkl olmadklar gösterilmitir 48. 3) 3. jenerasyon SRA lar 0,030 altn kapl veya 0,032 paslanmaz çelik telin 90 mikron kalnlnda kumla ilenmesiyle elde edilir. Mandibular kanin- kanin aras kullanlrlar 49. 4) 4. jenerasyon SRA lar 0,0215 be katl koaksiyal sarmal tel ile uygulanr (Mekil 6). ekil Jenerasyon Sabit Lingual Retainer 5) 5. jenerasyon SRA lar 0,032 kumlanm, düz Blue Elgiloy tellerdir ve sadece kanin dilere yaptrlrlar (Mekil 7). ekil Jenerasyon Sabit Lingual Retainer Tellerin yaptrlmasnda kullanlan kompozitlerde çok çeitlilik bulunmaktadr. Literatürde kompozit seçimiyle ilgili çalmalarda gözlem sürelerinin farkl olmas nedeniyle markalar arasnda doru bir karlatrma yaplamamakla birlikte uygulama kolayl açsndan genel olarak düük viskoziteli olanlar önerilmektedir 50. SRA ile uzun dönem retansiyonun periodontal salk üzerindeki etkilerinin incelendii bir çalmada SRA 20 ylda hem periodontal salk hem de retansiyon açsndan baarl bulunmutur 51. Pandis ve ark 52 SRA larn periodontal salk üzerindeki etkilerinin apareyden çok hastann sosyokültürel durumuna bal olduunu ileri sürmülerdir. SRA larn uzun dönemde di sal üzerinde olumsuz bir etkisi olduunu gösteren bir çalma bulunmamaktadr 53. YARDIMCI RETANSYON ÖNLEMLER Literatürde relaps önlemek amacyla diler ve çevre dokular üzerinde yaplan iki yöntem bildirilmitir. Bunlar: 1) :nterproksimal Stripping (:S):.S, keserlerin protrüzyonun istenmedii hafif- orta derecede (4-8 mm) çaprakla sahip vakalarda bir yer kazanma yöntemidir. Ayrca Bolton fazlal olan dentisyonlarda bu fazlaln giderilmesi için de kullanlr..s ile yer kazanmann yan sra keserler arasnda düz kontak alanlar elde edilir 2. Elde edilen bu düz yüzeyler ark stabilitesinin arttrlmasna katkda bulunur. Mine andrmas yaplmadan önce eer stripping diskinin veya frezinin interproksimal alana girmesini engelleyecek düzeyde çapraklk varsa önce sralama yaplmaldr. Andrma miktarnn belirlenmesi için periapikal radyograf alnarak her di için mine kalnl belirlenmelidir. Andrma mine kalnlnn yarsndan fazla olmamaldr, çünkü bu miktar geçen andrma diin çürüe yatkn hale gelmesine ve souk, tatl gibi uyaranlara kar hassasiyet göstermesine neden olur 54. Zachrisson 55 tarafndan.s protokolü uygulanan hastalarn 10 yllk takiplerinin yer ald çalmada dilerde proksimal çürüklere rastlanmad, hassasiyet gelimedii ve periodontal salkta bozulma olmad bildirilmitir. Literatürde.S nin retansiyon sonras dönemde oluan çaprakln giderilmesinde yararl olduu bildirilmitir. Boese 54 herhangi bir retansiyon yöntemi uygulamad hastalarnda her hastann bireysel ihtiyacna göre yaplan düzenli.s ile çapraklk ilerlemeden stabil sonuçlarn korunabileceini ileri sürmütür. 87

6 2) Sirkumferansiyel Fiberotomi (SF):.lk defa 1970 ylnda Edwards 56 tarafndan tanmlanan bu prosedür rotasyonlu dilerin relapsnn önlenmesi amacyla gelitirilmitir. Bu teknik, basit tarifle, bir bisturinin gingival sulkusa yerletirilerek ilgili diin epitelyal atamanndan ayrlmas ilemidir. SF aktif ortodontik tedavi srasnda ve gingival enflamasyonu olan vakalarda epitelyal atamann iyilemesinin öngörülememesi nedeniyle kontrendikedir. SF için en iyi zamanlama debondingden sonradr, 54 çünkü bu dönemde gingival enflasyon azalm, doku gerilimi artmtr ve ilgili bölgelere eriim çok daha kolaydr. Bisturinin labial veya lingual kretlere temas etmesi engellendii sürece kemik rezorpsiyonu olmad gösterilmitir 57. SF nin en belirgin endikasyonu rotasyonlu diler olmakla birlikte labiolingual yönde hareket eden dilerde de SF yaplmas önerilmitir 58. Ayn çalmada yllk gözlem süresince SF yaplan grupta yaplmayanlara göre anlaml miktarda daha az relaps gözlenmitir. Ayrca SF nin epitelyal ataman seviyesinde ve yapk dieti geniliinde bir deiime neden olmad da gösterilmitir. Relaps oluumu her ne kadar istenmese de, küçük limitlerde olsa bile kaçnlmazdr. Bu sebeple planlama safhasndan balayarak relaps ihtimaline kar önlemler alnmal ve en uygun retansiyon seçenekleri kullanlmaldr. Özellikle alt anterior çapraklklar en çok relaps gösteren durumlardandr. Geç mandibular büyüme bu bölgedeki relapsta tetikleyici görev yapar. Sonuç olarak ortodontik tedavinin stabilitesi açsndan verilebilecek klinik öneriler: 1. Hastann büyüme paterni doru tespit edilmelidir. 2. Tedavi sonlandrlrken bitirme kriterlerine uyulmaldr. 3. Overcorrection ihmal edilmemelidir. 4. Alt anterior bölgede mümkün olduunca sabit retansiyon uygulanmaldr molar dilerin çekilmesi retansiyon braklmadan tamamlanmaldr. Dr. Tancan Uysal a makalemize katklarndan dolay teekkür ederiz. KAYNAKLAR 1. Joondeph DR. Orthodontics: Current Principles and Techniques. 4 th ed. St Louis: CV Mosby;2005.p Proffit WR. Contemporary Orthodontics.3 rd ed. St Louis: CV Mosby;2000. p Reitan K. Clinical and histologic observations on tooth movement during and after orthodontic treatment. Am J Orthod 1967;53: Thilander B. Biological basis for orthodontic relapse. Semin Orthod. 2000;6(3): Hummerfelt A, Slagsvold O. changes in occlusion and craniofacial pattern between 11 and 25 years of age. Trans Eur Orthod Soc. 1972; Akgül AA, Toygar TU. Natural craniofacial changes in the third decade of life: a longitudinal study. Am J Orthod Dentofac Orthop. 2002;122(5): Carter GA, McNamara JA Jr. Longitudinal dental arch changes in adults. Am J Orthod Dentofac Orthop. 1998;114(1): Richardson ME. A review of changes in lower arch alignment from seven to fifty years. Semin Orthod. 1999;5(3): Richardson ME. Late lower arch crowding: Facial growth or forward drift? Eur J Orthod 1979;1: Barrow DB, White JR. Developmental changes of the maxillary and mandibular dental arches. Angle Orthod 1952;22: Bergström K, Jensen R. The significance of third molars in the aetiology of crowding. Trans Eur Orthod Soc 1960; Schwarze CW. The influence of third molar germectomy- a comparative long-term study. London: Transactions of the Third International Orthodontic Congress, 1975; Lindquist B, Thilander B. Extraction of third molars in cases of anticipated crowding in the lower arch. Am J Orthod 1982;81: Broadbent BH. Ontogenic development of occlusion Angle Orthod 1941;11: Blake M, Bibby K. Retention and stability: A review of the literature. Am J Orthod Dentofac Orthop 1998;114: Storey E. Tissue response to the movement of bones. Am J Orthod 1973;64: Castro CM. Slow maxillary expansion: a clinical study of the skeletal and dental response during and following the application of low magnitude force, master s thesis, Seattle, 1979, University of Washington. 18. Cotton LA. Slow maxillary expansion: skeletal versus dental response to low magnitude force in Macaca Mulatta, Am J Orthod 1978;73: Hicks EP. Slow maxillary expansion: a clinical study of the skeletal versus dental response to low magnitude force. Am J Orthod 1978;36:

7 20. Little RM, Wallen T, Riedel R. Stability and relapse of mandibular anterior alignment: first premolar extraction cases treated by traditional edgewise orthodontics. Am J Orthod 1981:80; Kinne JH. Untreated first premolar extraction: long term observations. [MSD thesis]. Seattle: university of Washington; Persson M, Persson EC, Skagius S. long-term spontaneous changes following removal of all first premolars in Class I cases with crowding. Eur J Orthod 1989;11: Tweed CH. Clinical Orthodontics, Vol II. St. Louis: CV Mosby; Little RM, Riedel RA, Engst D. Serial extraction of first premolars: postretention evaluation of stability and relapse. Angle Orthod 1991;61: Shields TR, Little RM, Chapko MK. Stability and relapse of mandibular anterior alignment: a cephalometric appraisal of firstpremolar-extraction cases treated by traditional edgewise orthodontics. Am J Orthod 1985;87: McReynolds D, Little RM. Mandibular second premolar extraction--postretention evaluation of stability and relapse. Angle Orthod. 1991;61(2): Riedel RA, Little RM, Bui TD. Mandibular incisor extraction-- postretention evaluation of stability and relapse. Angle Orthod. 1992;62(2): Little RM, Riedel RA, Stein A. Mandibular arch length increase during the mixed dentition: postretention evaluation of stability and relapse. Am J Orthod Dentofac Orthop. 1990;97(5): Sadowsky C, Schneider BJ, BeGole EA, Tahir E. Long-term stability after orthodontic treatment: nonextraction with prolonged retention. Am J Orthod Dentofac Orthop. 1994;106(3): Moussa R, O'Reilly MT, Close JM. Long-term stability of rapid palatal expander treatment and edgewise mechanotherapy. Am J Orthod Dentofac Orthop. 1995;108(5): Elms TN, Buschang PH, Alexander RG. Long-term stability of Class II, Division 1, nonextraction cervical face-bow therapy: II. Cephalometric analysis. Am J Orthod Dentofac Orthop. 1996;109(4): Azizi M, Shrout MK, Haas AJ, Russell CM, Hamilton EH Jr. A retrospective study of Angle Class I malocclusions treated orthodontically without extractions using two palatal expansion methods. Am J Orthod Dentofac Orthop. 1999;116(1): Paquette DE, Beattie JR, Johnston LE Jr. A long-term comparison of nonextraction and premolar extraction edgewise therapy in "borderline" Class II patients. Am J Orthod Dentofac Orthop. 1992;102(1): Luppanapornlarp S, Johnston LE Jr. The effects of premolarextraction: a long-term comparison of outcomes in "clear-cut" extraction and nonextraction Class II patients. Angle Orthod. 1993;63(4): Kahl-Nieke B, Fishbach H, Schwarze CW. Post-retention crowding and incisor irregularity: a long-term follow-up evaluation of stability and relapse. Br J Orthod 1995;22: Artun J, Garol JD, Little RM. Long-term stability of mandibular incisors following successful treatment of Class II, Division 1, malocclusions. Angle Orthod. 1996;66(3): Rossouw PE, Preston CB, Lombard C. A longitudinal evaluation of extraction versus nonextraction treatment with special reference to the posttreatment irregularity of the lower incisors. Semin Orthod. 1999;5(3): Shah AA. Postretention changes in mandibular crowding: a review of the literature. Am J Orthod Dentofac Orthop. 2003;124(3): Hawley CA. A removable retainer. Dent Cosmos 1919;61: Sauget E, Covell DA Jr, Boero RP, Lieber WS. Comparison of occlusal contacts with use of Hawley and clear overlay retainers. Angle Orthod. 1997;67(3): Rowland H, Hichens L, Williams A, Hills D, Killingback N, Ewings P, Clark S, Ireland AJ, Sandy JR. The effectiveness of Hawley and vacuum-formed retainers: a single-center randomized controlled trial. Am J Orthod Dentofac Orthop. 2007;132(6): Baçiftçi FA, Uysal T, Sari Z, Inan O. Occlusal contacts with different retention procedures in 1-year follow-up period. Am J Orthod Dentofacial Orthop Mar;131(3): Newman GV. Epoxy adhesives for orthodontic attachments: progress report.am J Orthod. 1965;51(12): Atack N, Harradine N, Sandy JR, Ireland AJ. Which way forward? Fixed or removable lower retainers. Angle Orthod. 2007;77(6): Dahl EH, Zachrisson BU. Long-term experience with directbonded lingual retainers. J Clin Orthod.1991;25(10): Artun J, Urbye KS. The effect of orthodontic treatment on periodontal bone support in patients with advanced loss of marginal periodontium. Am J Orthod Dentofac Orthop. 1988;93(2): Zachrisson BU. Clinical experience with direct-bonded orthodontic retainers. Am J Orthod. 1977;71(4): Artun J. Caries and periodontal reactions associated with long term use of different types of bonded lingual retainers. Am J Orthod 1984; 86: Zachrisson BJ. Third-generation mandibular bonded lingual 3-3 retainer. J Clin Orthod. 1995;29(1):

8 50. Artun J, Zachrisson B. Improving the handling properties of a composite resin for direct bonding. Am J Orthod. 1982;81(4): Booth FA, Edelman JM, Proffit WR. Twenty-year follow-up of patients with permanently bonded mandibular canine-to-canine retainers. Am J Orthod Dentofac Orthop. 2008;133(1): Pandis N, Vlahopoulos K, Madianos P, Eliades T. Long-term periodontal status of patients with mandibular lingual fixed retention. Eur J Orthod. 2007;29(5): Bearn DR. Bonded orthodontic retainers: a review. Am J Orthod Dentofac Orthop. 1995;108(2): Boese CFA. Fiberotomy and reproximation without lower retention, nine years in retrospect. Part I Angle Orthod 1980a;50: Zachrisson BU, Nyøygaard L, Mobarak K. Dental health assessed more than 10 years after interproximal enamel reduction of mandibular anterior teeth. Am J Orthod Dentofac Orthop. 2007;131(2): Edwards JG. A surgical procedure to eliminate rotational relapse. Am J Orthod. 1970;57(1): Pinson RR, Strahan JD. The effect on the relapse of orthodontically rotated teeth of surgical division of the gingival fibres--pericision. Br J Orthod. 1974;1(3): Edwards JG. A long-term prospective evaluation of the circumferential supracrestal fiberotomy in alleviating orthodontic relapse. Am J Orthod Dentofac Orthop. 1988;93(5): Yaz&'ma Adresi: Dt. Zeynep DE[.RMENC. Bakent Üniversitesi Di Hekimlii Fakültesi Ortodonti AD Bahçelievler Ankara Tel : Faks : E-posta : zeynep.degirmenci@gmail.com 90