Canlılarda Hareket, İskelet ve Kas Sistemi

Transkript

1 Canlılarda Hareket, İskelet ve Kas Sistemi Yazar Yrd.Doç.Dr. Melih ZEYTİNOĞLU ÜNİTE 12 Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; hareket sistemini oluşturan yapıları açıklayabilecek, hareket sistemini oluşturan yapıların işlevlerini tanımlayabilecek, hareketin hangi yapılarla gerçekleştiğini açıklayabilecek, kemikler ve yapılarını kavrayabilecek, kıkırdak ve çeşitlerini sıralayabilecek, eklemleri tanımlayabilecek, kas ve çeşitleri arasındaki farkları açıklayabileceksiniz. İçindekiler Hareket Sistemi Organizmalarda Görülen Hareket Çeşitliliği İskelet Sistemi Kıkırdak ve Çeşitleri Eklemler Kas ve Çeşitleri

2 Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Çalışma Önerileri Bu üniteyi çalışırken daha önce okuduğunuz üniteleri gözden geçirerek aralarında bağlantı kurmaya çalışınız. Üniteyi çalışırken metin içindeki şekilleri dikkatle inceleyiniz. Yapılara verilmiş özel isimleri yazarak çalışınız. Değerlendirme sorularını yazınız. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

3 CANLILARDA HAREKET, İ SKELET VE KAS Sİ STEMİ Hareket Sistemi Hareket nedir? Tüm canlılar beslenme, büyüme, üreme gibi biyolojik aktivitelerini sürdürebilmek için hareket etmek zorundadırlar. Ancak, hareket; bir organizmanın ya da organizmanın bir parçasının sürekli ya da geçici olarak bulunduğu ortamda yer değiştirmesi olarak tanımlanır.? Canlılarda görülen hareket, çok sayıda yapının, birbirleriyle koordineli bir dizi aktivitesi ile sağlanmaktadır. Hareketin oluşumunu sağlayan yapıların tümüne ise "hareket sistemi" adı verilir. Şekil 12.1: Değişik Canlı Organizmalar ve Hareket Çeşitliliği Hareket sistemi, tüm canlılarda aynı mı? Canlılar aleminde, bitkiler yer değiştirme hareketi yapmadıkları için hareket sisteminin de olmadığı kabul edilir. Diğer tüm canlılarda ise hareket sistemini oluşturan yapılar, hemen hemen birbirinin aynıdır. Fark, sadece sayı, şekil ve bulundukları yerlerdedir. Örneğin; midye ve akrep gibi bazı canlılarda, kemikler, bedenin içinde değil, dışında kabuk biçimini almıştır. Hareketin oluşmasında yardımcı rol oynayan kıkırdaklar da bu tür canlılarda biz insanlardan farklı değildir. Hareketin oluşumunu sağlayan kemik, kas, kıkırdakların gelişim ve yapısı içinde aynı şeyleri söyleyebiliriz. Sonuç olarak, bu tür yapılar tüm canlılarda hemen hemen birbirinin aynıdır. Ancak, canlılarda, hareket sistemini oluşturan tüm elemanların birbirine benzemesine karşın, hareketlerde farklılıklar görülür.? AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

4 244 CANLILARDA HAREKET, İ SKELET VE KAS Sİ STEMİ 2. Organizmalarda Görülen Hareket Çeşitliliği Canlıların tüm biyolojik fonksiyonları, o canlının gelişim düzeyine uygun biçimde, basit ya da karmaşık olarak yapılır. Bunun sonucu olarak, hareket şeklinde farklılık görülür. örneğin basit bir organizma olan amip te hareket yalancı ayaklarla (pseudopod) gerçekleştirilirken, yine bir hücreli fakat organizasyon bakımından daha ileri düzeyde olan sillilerde hareket "sil" adı verilen yapılarla gerçekleşir. Kamçılılar olarak isimlendirilen diğer bir hücrelilerde ise haraket kamçı (flagellum) adı verilen, farklı bir yapı ile sağlanır. Süngerler gibi bazı hayvan gruplarında ergin devrede hareket tamamen ortadan kalkmıştır. Bunlarda hareket sadece larva devresinde görülür. Bir yere tutunarak yaşayan hidralarda ise hareket, ağız organları olan tentaküller ve yüzme bireyleri ile sağlanır. Yassısolucanlar olarak isimlendirilen hayvan gruplarında ise hareket kas-deri kılıfı ile yapılmaktadır. Bunların dışındaki hayvan gruplarında ise haraket kas iplikçiği denilen bir yapı ile sağlanır Ameboid Hareket Bu tip harekette, hücrenin şekli "yalancı ayak" (pseudopod) adı verilen sitoplazmik çıkıntılarla değişir. Bu tip hareket amipler için karekteristik ise de başka hücrelerde de görülmektedir. örneğin insan beyaz kan hücreleri (lökositler) de aynı şekilde hareket ederler. Amiplerde yalancı ayakların sayısı ve şekilleri farklılıklar gösterir. Bir yalancı ayak oluşumunda "aksiyal endoplazma" adı verilen bir bölge ile bir ayrılma bölgesi oluşur. Yalancı ayağın ön ucu ise uç hiyalin başlığı, bunun hemen arkasında da aksiyal endoplazma ile temas halinde olan ve ektoplazmik tübün altında yer alan akışkan haldeki akış bölgesi bulunur. Bunun zıt tarafında ise kuyruk bölgesi yer alır. Buna bitişik konumda, hücrenin üçte bir kısmını kapsayan arka bölgeye de "yenileme bölgesi" adı verilir. Ameboid harekette önemli bir etken, sert bir desteğe yapışmaktır. Sıvı bir ortamda serbest olarak yüzebilen bir amip yalancı ayak oluşturabilir fakat ilerleyemez. Hareket ancak sert bir desteğe değdiği zaman meydana gelir. Bu hareketlerin yapılabilmesi bu hücrelerde var olan mikroflamentlerle mümkündür. Şekil 12.2: Amip ve Ameboid Hareket ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

5 CANLILARDA HAREKET, İ SKELET VE KAS Sİ STEMİ 245 Amipte aktin flamentleri ve miyozin yığınları birlikte daha kalın flamentler oluşturdukları tespit edilmiştir. Ameboid hareket ile hareket ettirici kuvvet, aktin-miyozin arasındaki ilişki sonucu ortaya çıkmaktadır. Ancak, kasılma (kontraksiyon) bölgesi dikkate alınarak farklı görüşler de ileri sürülmektedir. Bazı araştırıcılar ektoplazmik tübün arka bölgesini çok aktif kabul ederler. Buna karşılık bazıları ise amibin ilerlemekte olan ucundaki akış bölgesi ne daha çok önem vermektedirler ve bu bölgeyi aktif olarak kabul etmektedirler. Açıklamalar, akış bölgesindeki stoplazmanın sol-gel evreleri geçirdiğini, ve bu farklılığın da kontraksiyon siklusları olduğunu göstermiştir. Amibin farklı bölgelerine Ca ++ enjeksiyonunun, kontraksiyonu uyardığı ve aktin-miyozin ilişkisine bağlı olarak da, tüm ameboid hareketi düzenlediği bilinmektedir Sil ve Kamçı Hareketi Siller ve kamçılar, ait oldukları hücrenin şeklinde belli olacak herhangi bir değişme meydana getirmeksizin, mekaniksel bir aktiviteye olanak sağlayan ve titreşim yapabilen hücre yüzeyine ait uzantılardır. Bunlarda temel hareket, geriden ileriye doğru itilmek suretiyle sağlanır. Silin üzeri, plazma zarı ile kesintisiz olarak devam eder. Bu bölgedeki zarın iç kısmında çevrede sıralanmış çapları yaklaşık 0,028 olan dokuz fibril (bazen katları) ve merkezde daha küçük iki fibril yer alır. Siller birkaç mikrondan 100 mikron a kadar uzunlukta olabilirler. Fakat çapları şaşılacak derecede daima belli bir büyüklüğü korumaktadır. Genel olarak bu kalınlık mikron arasında değişir. çapın bu kadar değişmez oluşu, fibrillerin ince yapısının aynı düzene sahip olduğunu açıklar. Kamçı ise ileri, geri ve yana olmak üzere üç yönde hareket edebilen yapılardır. İleri hareket bir katlanma ve tekrar doğal duruma gelme hareketidir. Euglena nın hareketi buna bir örnektir. Hareket şekli ne olursa olsun, bu olayın incelenmesi hücre düzeyinde olmalıdır. çünkü protoplazmanın fonksiyonel organizasyonu hareket fizyolojisinin başlangıcına kaynaklık yapmaktadır. Protoplazma bir çok bileşik yapıyı kapsayan Şekil 12.3: Spermdeki Kamçı Hareketi, Paremezyumdaki Sil Hareketi kompleks bir yapıdır. Bunların içinde de en karekteristik olanları da proteinlerdir. Bunlardan bir kısmı kontraktil ve hareket yapabilen sistemlerdeki esas elementlerdir. Aktin ve Miyozin kontraktil sisteminin en AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

6 246 CANLILARDA HAREKET, İ SKELET VE KAS Sİ STEMİ önemli iki proteinidir. Hareket, bu özel protein yapılarında esas olarak bunların uzama ya da kısalmaları sonucu şekil ve durumlarını değiştirmeleriyle meydana gelir. Ancak, hareket genelde, sadece kaslar sayesinde olmaz. Kemikler, kemikleri birbirlerine bağlayan kıkırdaklar (eklemler) ve kemikler arasında bağlantılar kuran kasların yardımlarıyla gerçekleştirilir. Sinirsel uyarı ile kasların kasılıp gevşemesi sonucu bu kasın bağlı olduğu kemikler hareket eder. Bu nedenle, canlılarda hareket sisteminden söz ediliyorsa, kemik-kıkırdak dokularının birlikteliğinden oluşan iskelet sistemi'nden de bahsetmek gerekir. 3. İskelet Sistemi 3.1. Kemikler İskelet sistememizi oluşturan kemikler; baş, gövde, kol ve bacaklar olmak üzere 3 bölgede bulunurlar ve toplam 206 adettir. BAŞ (kafatası) kemikleri (toplam 29 adet) Kafa kemikleri 8 adet Yüz kemikleri 15 Kulak kemikleri 6 GÖVDE kemikleri (toplam 53 adet) Göğüs kemikleri (toplam 25 adet) Kaburgalar 12 çift İman tahtası 1 adet Omurga kemikleri (toplam 26 adet) Boyun kemikleri 7 adet Sırt kemikleri 12 Bel kemikleri 5 Sağrı kemiği 1 Kuyruk sokumu 1 Kalça kemiği (toplam 2 adet) KOL kemikleri (toplam 64 adet) Köprücük kemeği 2 Kürek kemiği 2 ön kol kemiği 2 Dirsek kemiği 2 Pazu kemiği 2 Bilek kemiği 16 El kemikleri 10 Parmak kemikleri 28 BACAK kemikleri (toplam 60 adet) Uyluk 2 Diz kapağı 2 Kaval 2 İncik 2 Topuk 14 Ayak 10 Ayak parmakları 28 Şekil 12.4: İnsanda İskelet Sistemi ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

7 CANLILARDA HAREKET, İ SKELET VE KAS Sİ STEMİ 247 Kemikler; kafatası kemikleri gibi hareketsiz, omurgalar gibi az hareketli ve kol bacak kemikleri gibi hareketli olduklarından hemen tüm canlılarda benzerdir ve benzer işlevi üstlenirler. Kemiklerin görevleri nelerdir? 3.2. Kemiklerin Yapısı Kemiklerin biçim, yapıları, görevleri ile de yakın ilişkilidir. Genel olarak kemiklerin tümü bedene desteklik yapar. Bir bölümü kalp, beyin gibi önemli organların dış etkenlerden korunmasını sağlarken, büyük çoğunluğu hareket etmemizi sağlar. Kemiklerin üzerleri de düz değildir. Kemiklerin üzerindeki bu çıkıntılar hareket için gerekli kas gibi diğer dokuların bağlandığı yerlerdir. Bunlar çok önemlidir. Çünkü hareket, ancak bu şekilde gerçekleşebilir. Kemiklerin yapısında kalsiyum, fosfor gibi mineraller çok miktarda bulunur. Bu maddeler, bedenin diğer yerleri için gerektiğinde, kemikten kana aktarılarak gerekli yerlere taşınırlar. Yani, kemikler mineral deposu olarak da görev yaparlar. Bu minerallerin eksikliği durumunda "kemik yumuşaması (osteomalasi)" adı verilen hastalık olur. Kemiklerin diğer bir önemli görevi de, iç kısımlarında bulunan "kemik iliği" adı verilen kısmının kan yapım merkezi olmasıdır. Tüm kemiklerin, en dışında onları örten ve "periost" adı verilen bir zar görülür. Bu zarın altında, sert ve sıkı kemik dokusu, iç kısımda ise gevşek ve süngerimsi kemik dokusu, en içte ise bir kanal bulunur. Kemiğin küçük boşluklar bulunduran süngerimsi iç kısmında, kan yapımının gerçek- Şekil 12.5: Kemiğin Anatomik Yapısı leşti-ği kırmızı kemik iliği, en içindeki kanal bölgesinde ise çoğu yağ dokusundan oluşan ve gerektiğinde kan yapım merkezine dönüşen sarı kemik iliği bulunur. Kemik olarak bildiğimiz sert kısım ise; kalsiyum karbonat, kalsiyum fosfat, magnezyum fosfat gibi maddeleri içeren sert bir ara madde içinde, belirli bir düzenle yerleşmiş kemik hücrelerinden (osteosit) oluşmuştur. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

8 248 CANLILARDA HAREKET, İ SKELET VE KAS Sİ STEMİ? Kanımız, kemiklerde mi yapılıyor? Şekil 12.6: Kemikli Histolojik Düzen Kemikler biçim olarak uzun, kısa ve yassı olarak sınıflandırılırlar. Kol ve bacaklarda bulunan kemikler uzun kemiklere örnek verilebilir. Kısa kemiklere el ve ayak bileklerindeki kemikler, yassı kemiklere ise kafatası ve kalça kemiklerini örnek olarak verebiliriz. Tüm bu kemikler aynı zamanda, kan yapım merkezi olarak da iş görürler. Normal şartlarda da, kan yapımı sadece yassı kemiklerin iliğinde gerçekleşir. Ancak, kan kaybının çok olduğu durumlarda uzun ve kısa kemikler, kan yapımına katılır. Beslenmenin, enerji için gerekli olmasına karşın, çoğunlukla beden, tüm olasılıklara karşı enerjiyi bazı yerlerde depolar (aksi durumda, her hareketten önce besin almak zorunda kalırdık). Besinlerden alınan enerjinin depolanmasının bir şekli, yağ biçiminde kemik iliğinde ve kasların çevresinde olur. Ayrıca, kalsiyum, fosfor gibi mineraller ile D vitamini gibi bir çok gerekli olan maddeler kemik ve kaslarda depolanmaktadır. Bu nedenle, bu maddelerin ve özellikle protein içeren besinlerin alınmasına dikkat edilmelidir Kemiklerin Büyümesi ve Onarımı Kemikler, enine ve boyuna olmak üzere iki biçimde büyüme gösterinler. Kemiklerin enine büyümesi ya da onarılması, kemiği dıştan örten kemik zarı ile oldukça kısa sürede gerçekleşmektedir. Kemikteki küçük çatlaklar, bu nedenle kolayça onarılırlar. Kaza ile kemiklerimizde oluşan çatlakların iyileşmesini bizler hissetmeyiz bile. Yetişkin insanlarda, boyca büyümenin durduğunu, kemikteki kırıkların çok zor iyileştiğini bilirsin. Yetişkin insanlarda kemik oluşumu tamamlandığı için, boyca büyüme olmaz, kemiklerin onarımı da çok zor ve uzun zamanda gerçekleşir. çocuk ve gençlerde görülen boyca büyüme, kemiklerdeki boyuna büyüme ile olur. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

9 CANLILARDA HAREKET, İSKELET VE KAS SİSTEMİ 249 Şekil 12.7: Kemiklerin Oluşumu ve Kemikleşme Bu olay kemiklerin uç kısımlarında bulunan kıkırdaklar aracılığı ile gerçekleşir. Kısaca kıkırdak, zamanla kemik dokuya dönüşür. Kıkırdağın bu görünümü kemiğe benzese de, üzerlerine kaslar bağlanamaz. Ayrıca kıkırdak hücrelerinin uzantıları da yoktur. Kemiğe göre biraz esnek olan kıkırdak, bulunduğu yerde kemik gibi görev yapar ancak, kemik yapıya dönüşmezler. Burunumuzdaki kıkırdak da kemik yapıya dönüşmeyen kıkırdak çeşitlerindendir. Kaç çeşit kıkırdak vardır? 4. Kıkırdak ve Çeşitleri Vücudumuzda 3 çeşit kıkırdak bulunmaktadır. Bunlar; "hiyalin kıkırdak", "fibröz kıkırdak" ve "elastik kıkırdak "olarak isimlendirilmişlerdir. Kemiğe desteklik eden ve zaman zaman da kemik gibi görev yapabilen bu yapılar, yapı olarak birbirlerine çok benzer. Ancak, bulundukları yer ve görev olarak farklıdırlar. Önce benzerliklerinden söz edeyim. Tüm kıkırdak çeşitleri, "perikondrium" denilen bir zarla çevrilidir. Kıkırdak, irili ufaklı "kondrosit" denilen kıkırdak hücrelerinden ve kemik gibi sert olmayan bir maddeden oluşmuştur. Kıkırdak hücreleri; bu ara madde içinde birer boşluk içinde bulunurlar, uzantısız ve oval biçimlidirler. Ancak, bulunduğu yere, yani görevlerine göre, farklı kıkırdaklarda; ara maddenin içeriği ve kıkırdak hücrelerinin konum ya da dizilişlerinde farklılıklar vardır. çeşidi ve bulunduğu yere bağlı olarak, eğer ara madde özelliğini kaybederek kemiğe benzer şekilde sertleşecek olursa, hareket etmemiz zorlaşır. Halk arasında "kireçlenme" denilen rahatsızlık gibi. Bu rahatsızlık, ara maddede kalsiyumun birikmesi sonucu, kıkırdağın kemik gibi sertleşmesi ile oluşur. Bu rahatsızlık da tüm kıkırdak çeşitlerinde görülmez. örneğin hiyalin kıkırdakta, ara madde zaten serttir ve içindeki kıkırdak hücreleri iki ya da üçerli guruplar halinde dağınık bulunur. Hiyalin kıkırdak Elastik kıkırdak Şekil 12.8: Kıkırdak Çeşitleri AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ Fibröz kıkırdak?

10 250 CANLILARDA HAREKET, İ SKELET VE KAS Sİ STEMİ 5. Eklemler? Kemiklerin belirli yerlerinde, hareketi kolaylaştıran kıkırdaklar bulunur. "Eklem" adı verilen bu bağlantılar da çok çeşitlidir. Kafatası kemiklerinde olduğu gibi hareketsiz (oynamaz) olabilirler. Bu eklem çeşidinde, kemikler arasında kıkırdak bulunmaz. Ya da, omurga kemiklerinde olduğu gibi az hareketli (yarı oynar) veya kol ve bacak kemiklerindeki eklemler gibi hareketli (oynar) olabilirler. Bu eklemlerde, kemikler arasında kıkırdaklar bulunur. Kaslar arasında fark var mı? 6. Kas ve Çeşitleri Vücutta meydana gelen ve canlının hareketi ve/veya yer değiştirmesi (lokomotion) ile ilgili hareketlerin oluşmasında temel görev olan doku, beden dokularının çoğunu kapsayan kas dokusudur. Kas dokusunda temel kasılma ilkesi geçerli isede yapı, görev ve çalışma fonksiyonu açısından 3 farklı sınıfa ayrılır: 1- İskelet kası (çizgili kas, Motor kas) 2- Düz kas (Otonom kas, Visseral kas) 3- Kalp kası Genel olarak iskelet kası organizmayı dış ortamın değişikliklerine uydurmakla, düz kas organizmanın iç ortamındaki değişikliklerine reaksiyon göstermekle, kalp kası ise kalbin çalışmasını sağlamakla görevlidirler. Çizgili kas (İskelet kas) Düz kas (Visseral kas) Kalp kası Şekil 12.9: Kas Çeşitleri 6.1. Kasların Yapısı Kol ve bacak kaslarında olduğu gibi, stediğimizde hareket ettirebildiğimiz kaslara "iskelet kası" ya da "çizgili kas" adı verilmiştir. İsteğe bağlı çalışabilen bu kaslar, diğer kas çeşitlerine göre en hızlı çalışabilen kas çeşididir. çok sayıda ve uzun mekik biçiminde hücrelerden oluşmuşdur. Bu hücrelere "miyosit" adı verilmektedir. Her bir kas hücresi "sarkolemma" adı verilen bir zarla çevrilidir ve kenara itilmiş olarak çok sayıda, oval çekirdeğe sahiptir. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

11 CANLILARDA HAREKET, İSKELET VE KAS SİSTEMİ Şekil 12.10: Kasın Histolojik Yapısı Her bir kas hücresinin içinde, birbirlerine paralel "miyofibril" denilen ince ve kalın iplik görünümünde yapılar bulunur. Farklı kalınlıklarda olan bu ipliksi yapılar, demetler oluşturmuştur ve demetlerin birbirleri üzerine bindikleri yerler daha koyu görünürler. Bu çeşit kas hücrelerindeki kesişen miyofibrillere ait bölgelerin enine çizgi gibi görünmesi nedeniyle, "çizgili kas" adını alır. "Düz kas" denilen kas çeşidinde ise, enine çizgilenme görülmez. Düz kas hücre çekirdekleri, her hücrede bir tanedir ve hücrenin ortasında bulunur. Damarlarda, sindirim organlarının duvarları gibi yerlerde bulunan bu kas çeşidini isteğimizle çalıştırabilmemiz mümkün değildir. İsteğimiz dışında çalışan bu kaslar yavaş ve düzenli çalışırlar. Şekil 12.11: Kastaki Kasılma Miyozin demetinde bulunan miyozinlerden birinin baş kısmı kendine yakın olan aktin iplikciklerinin bir yerine bağlanması ile kasılmanın ilk aşaması başlar. Aktine bağlanan miyozin, daha sonra bağlandığı yerden ayrılır ve daha ileri bağlanarak, aktin iplikciği üzerinde ileriye doğru kayar. "Kayan filamentler" teorisi de denen bu hareketin sonunda, çizgili kaslarımızda kasılma olayı gerçekleşir. Sonuçta, her çizgili kas hücresine birer sinir lifi bağlandığından, istediğimizde, bu sinirler aracılığı ile tüm çizgili kas hücrelerimizi harekete geçirebiliriz. AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ 251

12 252? CANLILARDA HAREKET, İ SKELET VE KAS Sİ STEMİ Kaslarımız istemeden nasıl kasılıyorlar? Şekil 12.12: Kas Kasılmasındaki Aktin-miyozin Düzenindeki Değişim? Çizgili kaslardaki tüm hücrelere dağılan sinir liflerine karşılık, düz kaslarda, sinir liflerinin, bir çok hücreden oluşan kas demetlerine bağlanırlar. Kas hücreleri sinir liflerinden aldıkları uyarıyı birbirlerine ulaştırırlar. Böylece, bir sinir lifiyle gelen uyarıyla, tüm kas demeti birden kasılır. Sindirim, solunum sistemlerinde bulunan kaslar bu çeşit kaslardır. Buralarda bulunan düz kaslardaki bu farklılığın yanında, kas hücrelerinin içinde bulunan aktin iplikcikleri, kafes teli şeklindedir. Miyozin iplikcikleri ise, aktin iplikciklerinin kesiştikleri yerlerde bulunur. Kasılma, miyozin iplikciklerinin, çapraz aktin iplikciklerini birbirleri üzerinde kayması sonucu oluşmaktadır. Üçüncü kas çeşidi ise sadece kalbin yapısında bulunur. Düz kas gibi istek dışı çalışan bu kas çeşidinde, çekirdek, hücrelerin ortasında ve tektir. Ancak iskelet kası gibi, birbirleri ile çakışan ve düzgün demetler yapan miyofibriller içerdiğinden, iskelet kasına da benzerlik gösterir. Bu yapısı ile çizgili kasa benzese de isteğimiz dışında ve ritmik çalışır. Diğer iki kas çeşidinden farklı olarak, hücreler yan kollarla birbirlerine bağlanmışlardır. Bu temel iki yapı, kasılmayı gerçekleştirir. Ancak, kasılma ile sonuçlanan kas hareketleri, farklı kaslarda değişik şekillerde oluşmaktadır. Kaslardaki kasılma nasıl sağlanır? Kaslar arasındaki temel farklardan birincisi, kas hücrelerini harekete geçiren sinirlerin kaslara bağlanmalarındadır. örneğin çizgili kasta, her bir kas hücresine, ayrı ayrı sinir lifi gelir. Düz kaslarda ise her kas hücresine değil, çok sayıda kas hücresi içeren kas demetinde, bir sinir lifi bulunur. Kalp kasının sinir lifleri çok özeldir. Ancak, tüm kasların kasılmalarını sağlayan temel yapıların başında aktin ve miyozin proteinlerinin olduğu unutulmamalıdır.kasılmayı gerçekleştiren bu proteinler, belirli uzunlukta, ince iplikciklere benzer ve farklı kasların hücreleri içinde farklı biçimde konuşlanmışlardır. Aktin proteini uzun ve ince, miyozin proteini ise kısa ve kalındır. Ayrıca miyozin proteinlerinin bir ucunda iki oval baş bulunur. örneğin çizgili kasta, dairesel olarak dizilmiş aktin iplikciklerinin ortasında, bir adet miyozin iplikciğinin demeti yerleşmiştir Kasların İşleyişi İskelet Kası İskelet kası, kas hücrelerinin bir araya gelerek, bağ doku aracılığıyla birbirlerine bağlanması ile oluşmuştur. Dokuyu oluşturan hücrelerin (miyosit) şekilleri uzun ve ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

13 CANLILARDA HAREKET, İ SKELET VE KAS Sİ STEMİ 253 silindirik, çapları mikron, uzunlukları ise (insanda) mm arasında değişir. Her iskelet kası hücresi hücrenin kenarlarına itilmiş, birden fazla çekirdek (nukleus) bulundurur. Kas hücreleri, içlerinde kontraktil (kasılabilen) yapılar olan birçok miyofibril bulundurur. Miyofibrillerin aralarını, glikojen, ATP, fosfokreatin ve glikolitik enzimler içeren ve adına sarkoplazma denilen bir sıvı doldurur. Ayrıca sarkolemma'da, kasın aktifliği oranında sayıları artan mitokondrialar bulunur. Ayrıca hücrelerin içinde ağ görünümlü bir sarkoplazmik retikulum adı veriler bir tubul sistemi de vardır. Hücrelerin üzeri sarkolemma adı verilen bir membran ile örtülüdür. Sarkolemma'nın permeabilite (geçirgenlik) ve transport (iletim) özellikleri, kontraktil elementlerin içinde bulundukları ortamı ayarlar ve impulsun kontraktil elementlere kadar iletilmesini sağlar. İskelet kası mikroskop altında incelendiğinde, farklı refraktif özelliğe sahip bölgelerin varlığı nedeniyle, transvers (enine) çizgiler gözlenir. Kasılmaları ve gevşemeleri hızlı olabilen iskelet kasının çalışması istemlidir. Sadece somatik sinirlerden olan kendi siniri yolu ile aktiviteye sevkedilebilir. İskelet kasının kasılabilmesi için bu 4 protein ve ATP'den başka bir de kas aktivitesini düzenleyen Ca (kalsiyum) iyonlarına ihtiyaç vardır. Sinir impulsu kas hücresine ulaşınca, 2. haberci inozitoltrifosfat (IP3) aracılığı ile sarkoplazmik retikulumdan kalsiyum iyonları sitoplazmaya serbest bırakılır. Serbest kalan kalsiyum iyonları troponin'e bağlanarak, tropomiyozin molekülünün pozisyonunu değiştirir ve böylece kasılma olurken miyozinin aktin üzerinde bağlanacağı yer serbest kalır.yine sitoplazmada serbest kalan kalsiyum iyonları miyozinde bulunan ATPaz enzimini aktive eder ve aktif duruma geçen ATPaz, ATP'nin hidroliz yoluyla parçalanarak enerji açığa çıkmasını sağlar. Bu enerji kontraksiyon enerjisi olarak kullanılır. Bu yolla aktin üzerine bağlanan miyozin, aktin üzerinde ilerleyerek (kayan filamentler teorisi) kontraksiyonu gerçekleştirir. Kasılma gerçekleştikten sonra, sarkoplazmik retikulum membranındaki kalsiyum pompaları, aktif taşıma yolu ile sitoplazmadaki kalsiyum iyonlarını sarkoplazmik retikulum içine geri alırlar ve gevşeme olur. Anaerobik glikoliz: Ortamda oksijene ihtiyaç duyulmadan, (aktivasyon enerjisi olarak reaksiyonda 2 molekül ATP kullanılarak) glukoz ya da glikojen, laktik asite kadar parçalanır ve ortaya çıkan enerji ile 4 molekül ATP sentezlenir ( reaksiyon için 2 molekül ATP kullanıldığından, sentezlenen net ATP miktarı 2 moleküldür). Glukoz ya da glikojen önce piruvik asite parçalanır. Ortamda oksijen yoksa piruvik asit, laktik asite indirgenir. Glukoz + 2 ATP anaerobik 2 Laktik asit + 4 ATP Glikojen + 1 ATP anaerobik 2 Laktik asit + 4 ATP Aerobik glikoliz: Glukoz ya da glikojen önce piruvik asite parçalanır. Ortamda yeteri kadar oksijen bulunursa, piruvik asit, trikarboksilik asit döngüsüne girer ve CO 2 ve H 2 O'ya kadar parçalanır. Bu yolla 1 molekül glikozdan elde edilen enerji 40 molekül ATP'dir (bunlardan 2'si reaksiyonda kullanıldığından, net ATP miktarı 38 moleküldür). Glukoz + 2 ATP oksijen 6 CO H 2 O + 40 ATP Glikojen + 1 ATP oksijen 6 CO H 2 O + 40 ATP Serbest yağ asitlerinin oksidasyonu: Serbest yağ asitlerini damarlar yoluyla kandan alan kas hücreleri, bunları CO 2 ve H 2 O'ya kadar indirgeyebilir. özellikle, aktiviteden sonra istirahat haline geçen kas, yenileme enerjisini bu yolla sağlar. Bu yolla elde edilen ATP miktarı, kullanılan yağ asitinin karbon zincir uzunluğuna göre değişir. Palmitik asit + 2 ATP oksijen 16 CO H 2 O ATP Reaksiyon sırasında palmitik asitin aktivasyonu için 2 ATP kullanıldığından, elde edilen net ATP miktarı 129'dur. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

14 254 CANLILARDA HAREKET, İ SKELET VE KAS Sİ STEMİ Kreatin fosfat mekanizması: Kasta bulunan ve yüksek enerjili kreatin fosfat, enerji kaynağı olarak doğrudan kullanılmaz. Kreatin fosfat hidrolize edilerek, fosfatını kolayca ADP'ye aktarabildiğinden, kısa yoldan ATP yapımını sağlar. Kreatin fosfat Kreatin + PO 3 + yüksek enerji Yüksek enerji AMP + P + enerji ADP + P + enerji ATP Bu olay saniyenin çok küçük bir bölümü içinde olur ve kazanılan ATP, kas kotraksiyonu için tekrar kullanılır. İyi antrenmanlı bir sporcunun vucudundaki kaslarındaki fosfojen sistemin toplam enerjisi, erkekte yaklaşık litrede mol (M) olarak 0.6 M, bayanda 0.3 M ATP'ye eşdeğerdir ve bu ortalama maksimum kas aktivitesinde saniyede tüketilir. Ancak, glikojen-laktik asit sistemi, fosfajen sistemini dakikada 2.5 M ATP hızıyla, aerobik sistem de dakikada 1 M ATP hızla yenileyebilir. Diğer sistemlerin fosfojen sistemi yenilemek üzere görev yapmaları için, fosfojen sistemin tamamen boşalması gerekir İskelet Kası Kontraksiyon Mekanizması Sinir hücrelerinin akson adı verilen uzantıları, kas hücreleri üzerinde, aralarında nm lik bir aralık kalacak şekilde sonlanırlar (nöromusküler bağlantı). Sinir aksonlarının uçları içerisinde, kasların uyarımını sağlayan asetilkolin maddesi bulunduran çok sayıda kesecikler mevcuttur. Uyarım sırasında sinir uçlarından salınarak kas hücre zarının sodyum (Na + ) ve potasyum (K + ) iyonlarına karşı geçirgenliğini artırarak, sodyum iyonlarının hızla kas hücresi içine girmesini sağlar. Sodyumun hücre içine girmesi ile depolarize olan hücrede potasyum iyonları hücre dışına çıkar ve bu olaylar ise kasın mekanik kasılmasını başlatır. Aksiyon potansiyeli adı verilen bu olay, kas hücrelerinde kaysiyum (Ca) iyonlarının hücre içinde serbest kalması ile kontraksiyonu başlatır. Milisaniyeler içinde gerçekleşen ve geri dönüşümlü olan depolarizasyon olayı, sinir aksonunda sodyum un dışarı pompalanması ve potasyum un hücre içine alınması ile dinlenme pozisyonuna (repolarize) geri döner. Sinirsel uyarım alan iskelet kası hücresi içinde kas kontraksiyonda rol oynayan 4 çeşit protein (aktin, miyozin, troponin ve tropomiyozin) bulunur. Bunlardan aktin molekülleri, yuvarlak şekilli olup yan yana gelerek tek sıralı zincirler oluştururlar ve iki aktin zinciride helezon biçiminde birbirine sarılarak ince filament oluşturmuşlardır. Tropomiyozin molekülleri, aktin filamentleri üzerinde ince bir hat oluşturur konumda yerleşmişlerdir. Troponin molekülleri globuler bir yapı gösterir. Miyozin ise kalın filamenttir ve aktin filamentleri arasında koprüler kurar ve karşılıklı birbiri içine geçmiş tarak görünümü alırlar. Kontraksiyon sırasında birbiri üzerinde kayarak hücrenin kısalmasını boyca sağlarlar İskelet Kasında Enerji Metabolizması Gerçekte kas hücreleri, kimyasal enerjiyi mekanik enerjeye çeviren yapılardır. Karbonhidrat ve yağ (lipid) metabolizması yoluyla meydana getirilen organik fosfat bileşikleri (örneğin: ATP, kreatin fosfat) kas enerjesinin ana kaynağıdır. Kas hücrelerinde, bir molekül ATP hidroliz edilerek kalori enerji ve ADP açığa çıkarılır. ADP'nin fosforile edilerek tekrar kullanılmak üzere ATP meydana getirilmesi için bazı metabolik yollara ihtiyaç vardır. Bunlar: ADP + Kreatin fosfat kreatin fosfo transferaz ATP + Kreatin ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

15 CANLILARDA HAREKET, İ SKELET VE KAS Sİ STEMİ 255 İstirahat halindeki kasta glukoz, glikojen ve serbest yağ asiti oksidasyonları sonucu meydana getirilen ATP (kasta kullanılacağından fazla olarak bulunursa) bir fosfatını kreakine vererek, kreatin fosfat yapar ve kullanılmak üzere kasta depo edilir Düz Kas Kas hücre içinde, aktin ve miyozin iplikciklerinin düzenli bir şekilde biraraya gelmeden ve karakteristik mikroskopik çizgiler göstermeyen kaslara "düz kas" denir. Genel olarak omurgasızların düz kası çizgili kasa benzer fakat miyoflamentleri düzgün bir konum göstermez. Omurgasız hayvanlardan topraksolucanları, yumuşakçalar ve sölenterelerde kaslar çoğunlukla çizgili ve çizgisiz olma özelliklerine birlikte sahip olma görünüşündedirler. Yine bazı balıkların barsaklarında düz ve çizgili kaslar birlikte bulunur. İnsanın iç organlarında (sindirim kanalı, idrar kesesi, uterus, kandamarları,... vb.) bulunan kaslar düz kaslardır. Bu kas tipinde, kas hücreleri; mekik (iğ) şeklinde, küçük ve tek çekirdeklidirler. Düz kas hücreleri, membranları arasında alçak dirençli geçit bölgeleri ile birbirleri ile beğlantı halindedirler ve böylece eş zamanlı fonksiyonel ünite oluştunrurlar. Böylece hücrelerden birisine gelen uyarım, hücreden hücreye yayılarak birçok hücrenin kasılmasına neden olur. çizgili kaslarda bulunan sarkiplazmik retikulum, düz kas hücrelerinde bulunmaz. Düz kaslar otonom sinirlerden sinaptik ve parasimpatik sinirler ile uyarılır. Fakat uyaran sinirleri yok edilseler bile, düz kas hücreleri kendiliğinden kasılabilir. Düz kas hücrelerinin aktivitelerini etkileyen bazı kimyasallar mevcuttur. örneğin Norepinefrin; bağırsaklarda, kas hücresinden kalsiyumun dışarı pompalanması sonucu, kasılmanın gerilimini azaltır, kasılmayı inhibe eder. östrojen ve progesteron hormonları da Uterusun düz kasları üzerine etki ederler, düz kas hücre membranının potasyum geçirgenliğini arttırarak (membran potansiyelini - 60 mv'a kadar yükselterek) hiperpolarizasyon yaratır ve kasılmayı inhibe ederler. Asetilkolin, norepinefrinin tersi bir etki yaratır ve bağırsak kaslarının gerilimini ve ritmik kasılmalarını arttırır. Düz kas dokusu, uyarıldıktan milisaniye sonra kasılmaya başlar ve yarım saniye sonra da tam bir kontraksiyon gösterir. Ancak, kontraksiyon 1-2 saniye kadar sürer ve sonra azalmaya başlar. Bunun nedeni; kasılmayı saglayan, çapraz aktin filament köprü başlarındaki ATPaz aktivitesinin çok az oluşundandır. Düz kasların karekteristik özellikleri: İskelet kaslarına göre çok daha yavaş bir kasılma gösterirler. Ritmik ve peristaltik hareketler yaparlar. İskelet kaslarının yalnız hareket ettiren sinirlere sahip olmalarına karşın, düz kasların bunlardan başka ayrıca kasılmağa engel olan veya kası gevşeten ortosempatik ve parasempatik sisteme ait sinirleri de vardır. Düz kaslar yavaş hareketleri nedeniyle büyük bir güce sahiptirler. örneğin döl yatağı (uterus) kasları doğumda büyük bir güç harcarlar. Tavukların mide kasları küçük cam kürelerini un gibi parçalayabilmektedir. İnsanda bulunan kasların ise %40'ını iskelet kasları, %10'u ise düz kaslar ve kalp kası oluşturur. Tonus: Kasların devamlı olarak belli bir kasılma halinde bulunmasıdır. Örneğin bütün damar sistemi normal halde belli bir daralma durumunda bulunur. Eğer damarların kas liflerinden doğan bu tonusu kaybolmuş olsaydı, damar sistemi kan miktarına göre çok genişler ve dolaşım tamamen bozulabilirdi. Tonus sinir sisteminden doğan yavaş impulslarla sağlanır ve yine sinir sistemi tarafından organizmanın gereksinimine göre düzenlenir. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

16 256 CANLILARDA HAREKET, İ SKELET VE KAS Sİ STEMİ Çizgili kaslarda sadece hareketi sağlayan sinirler bulunmasına karşın, düz kaslarda ayrıca kasılmaya engel olan ve kası gevşeten sinir lifleri de bulunmaktadır. Bunların bir kısmı parasempatik bir kısmı ise sempatik sisteme aittir Düz Kas Kontraksiyon Mekanizması Uyarımın başlaması ile düz kas hücresine dışarıdan giren kalsiyum iyonları ile sitoplazmada konsantrasyonu artan kalsiyum kontraksiyona neden olur. Hücre içinde konsantrasyonu artan kalsiyum iyonları, kalmodulin adı verilen proteinlere bağlanırlar. Kalmodulin'e bağlı kalsiyum iyonlarının oluşturduğu molekül, miyozin başlarındaki polipeptid zincirlerden birine bağlanarak yine miyozin üzerinde bağlı bulunan ATPaz aktivitesini aktive eder. Aktive olan ATPaz, ATP'nin parçalanmasını sağlar ve açığa çıkan enerji, düz kas kontraksiyon enerjisi olarak kullanılır. Daha sonra kontraktil elementlerin gevşemesi için kalsiyum iyonları, kalsiyum pompaları yardımıyla ya ektraselüler sıvıya ya da sarkoplazmik retikulum içine pompalanır Kalp Kası Kalp kası; tipik iskelet kası benzeri aktin - miyozin filamentleri düzeni gösterdiğinden çizgilenme özelliği ve çekirdek konumu ve fizyolojik fonksiyonlarıyla (tüm kas hücrelerinin birlikte kasılma nedeniyle) düz kas zelliği de gösterir. Diğer kas hücre çeşitlerinden farklı olarak, kalp kası hücreleri membranları aracılığıile birbirlerine kaynaşarak sinsitium adı verilen stoplazmik bağlantılar kurmuşlardır. Bu bağlantılar, hücreleri birbirlerine sıkıca bağlanmaları yanısıra, uyarının hücreden hücreye kolay ve hızlı bir şekilde yayılarak sinsitium yapmış hücrelerin topluca kasılmalarını (ya hep ya da hiç prensibi) sağlamaktadır. Sitoplazmaca zengin ve uyartılar karşısında hızlı kasılma özellliğine sahip olmanın yanısıra, kalp kasının yapısı sürekli ve ritmik olarak çalışmasına uygun bir durumdadır. Uyanının (aksiyon potansiyeli) oluşması ile, hücreye aşırı kalsiyum ve sodyum iyonlarının girişi nedeniyle, potasyum iyonu için kalp kası membran geçirgenliği beş kat azalır Kas Uyarımı Kasların uyarımı sinir hücreleri (nöronlar) in impulsları (elektriksel uyarıları, ( mv) ile olmaktadır. İskelet kasında, sinir aksonları her bir kas hücresini ayrı ayrı uyarırlar. Düz kas ta ise, bir tek sinir aksonu bir çok düz kas hücrelerini aktive eder. Özet Bulunduğu ortam içinde, bir organizmanın tamamının ya da bir parçasının sürekli veye geçici yer değiştirmesi olan hareket, çok sayıda yapının birbirleriyle koordineli aktivitesi ile sağlanır. Canlının gelişmişliğine göre çeşitlilik gösteren hareket, en basit biçimde yalancı ayaklarla gerçekleştirilirken, daha ileri organizasyonlu canlılarda sil ya da kamçı hareketi görülmektedir. Daha gelişmiş canlılarda hareket kas-deri kılıfı ile gerçekleştirilirken, gelişmiş canlılarda kas, kemik ve kıkırdak yapılarıyla hareketin oluştuğu görülür. Hareketin oluşumunu sağlayan bu yapıların tümüne hareket sistemi adı verilir. Bitkilerin haricindeki hemen tüm canlılarda, birbirinin aynı olan bi yapılar, kamik kas ve kıkırdaklardan oluşmaktadır. Bu yapıların içinde kasılarak, şekil değiştiren esas yapı kastır. Ancak, hareketin oluşması için kemik ve kıkırdak yapılarına da ihtiyaç vardır ve kemik-kıkırdak yapıların tümüne iskelet sistemi adı verilir. Kemikler, harekete yardımcı olmalarının yanısıra,bedene desteklik görevini ve iç kısımlarında bulunan ilik ile kan yapımı görevini de üstlenmişlerdir. Dış kısımları bir zarla örtülü olan kemikler, sert ara madde içine yerleşmiş kemik hücrelerinden oluşmuşan sıkı ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

17 CANLILARDA HAREKET, İ SKELET VE KAS Sİ STEMİ 257 ya da süngerimsi bir yapıdır. Enine büyümesi ve onarımı ise dışında bulunan kemik zarı aracılığıyla, boyuna büyümeleri ise, uç kısımlarında bulunan kıkırdağın kemiğe dönüşmesiyle olur. Kemik yapımında rol oynayan kıkırdak, hiyalin kıkırdaktır ve kıkırdağın gerçekte fibröz ve elastik kıkırdak olmak üzere iki çeşidi daha mevcuttur. Kıkırdaklar da kemikler gibi bir zarla çevrilidir. Ancak, sert olmayan bir ara madde içine yerleşmiş, irili ufaklı hücrelerden oluşmuşlardır. Bu yapılarıyla, iskelet sistemini oluşturan kemik ve kıkırdaklar bir bütün oluştururlar ve hareketli, az hareketli ya da hareketsiz eklemleri oluştururlar. İskelet sistemini hereketlendiren, uçlarıyla kemiklere bağlı olan kaslardır. Kaslar da iskelet kası, düz kas ve kalp kası olarak çeşitlere ayrılırlar. İsteğimize bağlı hareket eden iskelet kası, enine çizgilenme gösterir. Düz kaslar ise enine çizgilenme özelliği göstermezler ve istem dışı çalışma özelliğindedir. Kalp kası ise iskelet kası gibi enine çizgilenme özelliği gösterirken, düz kas gibi istem dışı çalışma özelliğindedir. Kas hücre demetlerinden oluşan tüm kas çeşitleri, yapılarındaki aktin ve miyozin proteinlerinin birbirleri üzerinde kaymasıyla kasılma özelliği göstemektedirler. Kaslarda kasılmayı sağlayan sinir uyarımlarıdır. İskelet kaslarının kasılabilmesi için, her kas hücresine bir sinir ucu gelmesi gerekirken, düz kaslarda kas hücrelerinin oluşturduğu demete bir sinir ucunun gelmesi hepsinin kasılması için yeterlidir. Kalp kasının kasılması için ise sinir uyarımı gerekmez, kandi özel uyarı sistemine sahiptir. Değerlendirme Soruları 1. Aşağıdakilerden hangisi hareketi oluşturan bir yapı değildir? A. Yalancı ayak B. Sil (kamçı) C. Kas-deri kılıfı D. Kas-kemik birliği E. Kemik-kıkırdak birliği 2. Aşağıdakilerden hangisi hareket oluşuşturan bir yapı değildir? A. Yalancı ayak B. Sil (Kamçı) C. Mikrofilament D. Aktin-miyozin E. Fibriller 3. Aşağıdakilerden hangisi kemiklerin görevi değildir? A. Bedene desteklik yapmak B. Hareketi oluşturmak C. Önemli organların korunmasını sağlamak D. Kan yapımı E. Bazı minerallerin deposunu üstlenmek 4. Aşağıdakilerden hangisi kıkırdak hücresine verilen addır? A. Osteosit B. Kondrosit C. Miyosit D. Perikondrium E. Fibröz 5. İstem dışı çalışan ve enine çizgilenme gösteren kas çeşidi aşağıdakilerden hangisidir? A. İskelet kası B. Motor kas C. Visseral kas D. Düz kas E. Kalp kası 6. İskelet kasının kasılması sırasında, aktin iplikçiği üzerinde miyozin adı verilen yapının hareketine ne ad verilir? A. Bağlanma teorisi B. Kayan filamentler teorisi C. Koşan filamentler teorisi D. Hareket teorisi E. Fibril (iplik) teorisi AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

18 258 CANLILARDA HAREKET, İ SKELET VE KAS Sİ STEMİ 7. Koşma isteğimizi harekete dönüştürmek için, ilgili bir sinir, uyarıyı, hareket sistemindeki hangi yapıya götürmesi gerekir? A. İlgili kemiklere B. Harekette rol alacak eklemlere C. İlgili iskelet kaslarına D. İlgili düz kaslara E. Kalp kasına 8. İskelet kaslarının kasılması için gerekli enerji (ATP) aşağıdaki yollardan hangisi ile temin edilmez? A. Aneorobik glikoliz B. Aerobik glikoliz C. Serbest yağ asitlerinin oksidasyonu D. Karbondioksit transportu E. Kreatin fosfat mekanizması 9. Hücre içinde serbest hale geçerek kasların kasılması işleminde görevi üstlenen temel iyon aşağıdakilerden hangisidir? A. Sodyum B. Kalsiyum C. Potasyum D. Magnezyum E. Klor 10. Aşağıdakilerden hangisi kalp kasının özelliği değildir? A. Çizgili kas gibi enine çizgilenme gösterir B. Düz kas gibi kas hücreleri arasında bağlantılar bulunur C. Ya hep ya da hiç prensibine göre, tüm hücreler topluca kasılırlar D. Miyozin içermediği için kas hücreleri ömür boyu kasılabilme özelliğindedir E. Kendine özel ayrı bir sinir iletimi sistemine sahiptir Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Akay, T. (1996) Genel Histoloji, 3. Baskı, İmaj Yay., Ankara. Demirsoy, A. (1995) Yaşamın Temel Kuralları/Genel Biyoloji/Genel Zooloji, Cilt I/Kısım II, 6. Baskı, Meteksan Yay., Ankara. Erbengi, T., Aytekin, Y., Canberg,Y. ve Erdinç, F. (1984) Histoloji, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul. Erkoçak, A. (1983) Genel Histoloji, 4. Baskı, Kan Dağ. ve Yay. Ltd. şti., İstanbul. Guyton, A.C. (1977) Fizyoloji, 1. Baskı, Güven Kitabevi Yay., Ankara. Hacettepe (1991) Anatomi ve Histoloji Ders Notları, 2. Baskı, Metay Medikal Yay., İzmir. Ross, M. H. and Reith, E. J. (1985) Histology, Harper and Row Pub. J. B. Lippincott Com., New York, Cambridge, London, Sydney. Tortora, G.J., Anagnostakos, N.P. (1989) Principles of Anatomy and Physiology, 6. Ed., Harper and Row Pub., NewYork, London, Tokyo. Wheater, P. R., Burkitt, H. G. and Daniels, V. G. (1979) Functional Histology, Churchill Livingstone, Edinburg, London, New York. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

19 259 Cevap Anahtarı Ünite 1 Ünite 2 Ünite 3 Ünite 4 Ünite 5 Ünite 6 Ünite 7 Ünite 8 Ünite 9 1 C, 2 A, 3 B, 4 D, 5 E 1 C, 2 A, 3 A, 4 C, 5 B, 6 A, 7 D, 8 D, 9 B, 10 C 1 C, 2 B, 3 E, 4 D, 5 E 1 E, 2 B, 3 B, 4 C, 5 E 1 B, 2 E, 3 D, 4 C, 5 D 1 C, 2 D, 3 A, 4 E, 5 A, 6 C, 7 E, 8 C, 9 D, 10 A 1 D, 2 E, 3 B, 4 B, 5 D, 6 C, 7 D, 8 D, 9 A, 10 A 1 B, 2 D, 3 D, 4 A, 5 A 1 D, 2 B, 3 C, 4 C, 5 A Ünite 10 1 D, 2 A, 3 E, 4 A, 5 D, 6 E, 7 D, 8 B, 9 D, 10 A Ünite 11 1 D, 2 B, 3 A, 4 D, 5 E Ünite 12 1 C, 2 E, 3 B, 4 B, 5 E, 6 B, 7 C, 8 D, 9 B, 10 D AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ