Konu: 8 Yaşlılıkta Sık Görülen Sorunlar- Sağlıklı ve Aktif Yaşlanma

Transkript

1 Konu: 8 Yaşlılıkta Sık Görülen Sorunlar- Sağlıklı ve Aktif Yaşlanma Bütüncül sağlık yaklaşımının uzun yıllardan bu yana "yaşama yıllar katmak" olarak benimsediği bakış açısı ve felsefesinin son dönemlerde "yıllara yaşam katmak" şeklinde geliştirilmesi yaşlılık döneminde de nitelikli yaşamın önemine vurgu yapmaktadır. Birden çok tanımı olan yaşlılık Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından 65 yaş ve üzeri olarak kabul edilir. Küresel düzeyde uzun ve nitelikli yaşamın sağlanabilmesi için hemen her devletin özel olarak çalışması ve programlar geliştirmesi uygun olur. Günümüzde yaşlı nüfusun toplam nüfus içindeki payı giderek artmaktadır. Küresel olarak yaşlı bireylerin 2025 yılı itibarıyla 1.2 milyar ve 2050 yılında da 2 milyara ulaşması beklenmektedir. Yaşlı bireylerin %70'inin az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yaşadığı bilinmektedir. Bu durum olanaklarını doğru ve akılcı yönlendirdikleri takdirde yaşlı nüfusun henüz artış içinde olduğu ülkelerin altyapılarını yaşlıların sağlığını korumak ve geliştirmek için kullanabileceklerini işaret eder. Ancak; adı geçen gelişmelerin uygulanabilirliğinin ülkelerin gelişmişlik düzeyi ile de yakından ilişkili olduğu unutulmamalıdır. Yaşlılık dönemini diğer yaş gruplarından ayıran en önemli özelliklerden birisi hastalıkların sıklığında ve çeşidindeki değişimlerdir. Bu dönemde aşağıda listelenmiş olan sağlık sorunları tek tek ya da bir arada seyredebilir: 1. Kalp ve damar hastalıkları (kalp yetmezliği, hipertansiyon, koroner arter hastalığı) 2. Diabetes mellitus 3. Kanser (meme, serviks, kolon, prostat, akciğer) 4. Nörolojik sistem hastalıkları (inme, Parkinson, demans) 5. Ruh sağlığı ile ilgili hastalıklar (depresyon, intihar, vb) 6. Kas ve iskelet sistemi hastalıkları (osteoartrit, osteoporoz) 7. Görme ve işitme kaybı (glokom, katarakt, maküla dejenerasyonu, işitme sorunları) 8. Deri yaşlanmasına bağlı sorunlar 9. Düşme, kaza ve yaralanmalar 10. Uyku sorunları 11. Engellilik ve yeti yitimi 12. Sosyal izolasyon ve yalnızlığa bağlı sorunlar, diğer bireylere bağımlılık 13. Yaşlı ihmali ve istismarı 14. Toplumsal cinsiyet temelli sağlık sorunlarında değişim 15. Olağandışı durumlarda karşılaşılan sorunlar

2 Çoklu ilaç kullanımı, sosyal açıdan değişimler de yaşlılık dönemini zorlayan diğer nedenler arasındadır. Bunların yanı sıra; sosyal güvence ile ilgili sorunlar, sağlık hizmetlerinden yararlanamamak var olan sorunların derinleşmesine, çözümlerin üretilmesi sürecinin zorlaşmasına neden olmaktadır. Tablo 1'de Dünyada ülkelerin sosyo-ekonomik durumlarına göre 60 yaş ve üzeri grup için hastalık yükü nedenleri sunulmuştur. Yukarıda belirtilen sağlık sorunlarının altında yatan pek çok faktör vardır. Bu faktörlerin önemli bir kısmı kişinin çocukluk döneminden bu yana sahip olduğu bazı davranışlardır. Riskli sağlık davranışlar olarak da bilinen bu ayrıntılar Tablo 2'de tanımlanmıştır. Tablo 2. Riskli sağlık davranışları ve neden oldukları bazı hastalıklar Sigara içimi Akciğer kanseri, akciğer hastalıklar, diabetes mellitus, kalp ve damar sistemi sorunları, hipertansiyon, demans, inme, amfizem, kronik obstruktif akciğer hastalığı Yetersiz ve dengesiz beslenme Malnutrisyon, şişmanlık, kalp hastalıkları, diabetes mellitus, hipertansiyon, inme, artrit, meme kanseri, osteoporoz, osteoartrit Yetersiz bedensel etkinlik Şişmanlık, stres, sosyal açıdan yetersizlik, dolaşım sistemi yetersizlikleri. osteoporoz, osteoartrit, koroner arter hastalığı, kas gücü yetersizliği, kemik dansitesinde azalma Alkol tüketimi Karaciğer hastalıkları, mide ülseri, gut, depresyon, osteoporoz, kalp hastalıkları, meme kanseri, diabetes melitus, hipertansiyon Emniyet kemeri kullanmama Kaza ve yaralanmalar Sağlıklı ve Başarılı Yaşlanma İçin Öneriler Yaşlıların sağlıklı ve başarılı bir yaşam sürdürebilmeleri için koruyucu önlemlerin özel bir önemi bulunmaktadır. Hastalık etkenlerinin yok edilmesi, var olan hastalıkların erken tanı ve tedavisi için düzenli sağlık kontrollerinin yapılması, gerekli rehabilitasyon hizmetlerinin doğru ve zamanında uygulanabilmesi bütünselliği sağlanmalıdır. Birincil koruma hizmetleri kapsamında yaşlılara sigarayı bırakma, beslenme, bedensel etkinlik ile düşme, yaralanmalar

3 ve trafik kazalarına karşı eğitim ve danışmanlık verilmesi öncelenmelidir. Şekil 1 de sunulan "Sağlıklı Yaşlanma Modeli" bu yöntem için bir örnek olabilir. Sağlıklı bir toplum hedefine ulaşabilmenin gereklilikleri bazı sağlıklı yaşam davranışlarının bireyler tarafından öğrenilmesi ve içselleştirilmesidir. Evrensel olarak da kabul gören bazı sağlığı geliştiren davranışlar aşağıda sıralanmıştır: 1. Yeterli ve dengeli beslenme, 2. Bedensel etkinlik, 3. Sigara, alkol ve madde kullanımından uzak bir yaşam, 4. Boş zamanları üretken bir biçimde değerlendirebilmek, 5. Yeterli ve düzenli uyku, 6. Cinsel yolla bulaşan hastalıklardan korunabilmek için güvenli cinsel ilişki, 7. Stresten uzak bir yaşam sürebilmek, 8. Kazalardan korunabilmek, 9. Güneşin zararlı etkilerinden korunabilmek. Sağlıklı yaşlanma ile ilgili gündemde olan bir başka yaklaşım da "aktif yaşlanma"dır. Aktif yaşlanma ile ilgili olarak "Yaşlıların ihtiyaç duyduğu destek çalışanlar tarafından sağlanabilecek midir?", "Toplumdaki yaşlıların çoğunluğu sağlık ve sosyal güvenlik sistemlerinden yaralanabilecekler mi?", "Yaşlıların bağımsız ve toplumda aktif bireyler olabilmeleri için neler yapılabilir?", "Yaşlıların gereksinimleri karşılanırken aile ve devlet rollerini nasıl dengede tutulabilir?", "Dünyanın büyük bölümünde doğuşta beklenen yaşam süresinin artmasına bağlı olarak yaşlıların yaşam kalitelerini artırmak için neler yapılabilir?", "Yaşlı bireylerin deneyimlerinden, bilgeliklerinden ve yeteneklerinden yararlanmak için neler yapılabilir?" sorularına akılcı ve sürekliliği olan yanıtların verilebilmesi gerekmektedir. Bu

4 sorulara beklenen yanıtların "yaşam boyu" kavramı ışığında verilmesi durumunda "yaşlı dostu" hizmetlerden söz etmek olasıdır. Aktif yaşlanma sürecinde yaşam boyu yaklaşımı bileşenleri Tablo 3'de tanımlanmıştır. Tablo 3. Aktif Yaşlanma Sürecinde YAŞAM BOYU YAKLAŞIMI Bileşenleri Bileşen Bireye düşen ödevler Politik kararlılık ve uygulama gereken konu başlıkları Doğum öncesi Anne adayının yeterli ve Kız çocuklara ve erişkin kadınlara çevresel dengeli beslenmesi sağlığı geliştirme çalışmalar etkilenimler Anne adayının sigara Yeterli ve dengeli beslenme içmemesi, pasif sigara dumanından etkileniminin konusunda eğitim Çocukluk döneminde çevresel etkilenimler Erişkin hastalıklarıyla mücadele dönem olmaması Doğumdan sonraki ilk 6 ay tamamen anne sütü ile beslenme Yeterli ve dengeli beslenme Aşılama Hijyen kurallarına dikkat etme Enfeksiyon hastalıklarının erken tanı ve tedavisi Yaşam tarzı değişimi Tarama programlarından yararlanma Düzenli olarak doktora gitme Diyet/beslenme Çocukların sigaraya başlamalarının önlenmesi Posası yüksek gıdalarla beslenme Bedensel etkinlik Beden kitle indeksini istenilen düzeyde tutma Erken yaşlardan itibaren düzenli olarak bedensel etkinlik yapılması Anne sütü ile ilgili sağlığı geliştirme çalışmaları Temiz su sağlama politikaları Aşılama programlarının düzenli olarak uygulanması için çalışmalar Herkes için ulaşılabilir sağlık hizmeti sağlama Uygun tarama programları geliştirme Önleme programları geliştirme İşyerlerinde ve okullarda sağlık eğitimi çalışmaları yapmak Beslenme ve sağlık ilişkisi konusunda toplumda farkındalığı artırma Bırakma programları oluşturmak Egzersiz programlarının okul müfredatlarına entegre edilmesi İşyeri ortamlarında egzersiz programlarının ulaşılabilir olması Sigara Sigara içenlerin bırakması-her yaşta bu desteklenmelidir Çocukların sigaraya başlamalarının önlenmesi Çocuklara sigara reklam ve satışı yasaklamak Bırakma programları oluşturmak İşyerlerinde ve okullarda sağlık eğitimi çalışmaları yapmak

5 Aktif yaşlanma kavramının tartışıldığı platformlarda karşıt bir kavram dile getirilmektedir. Kimi bilim insanları bu felsefenin toplumlarda "tüketim"i artırdığı, bu ve benzeri "yapay" yaklaşımlarla yaşlılık döneminin öneminin indirgendiği ifade edilmektedir. Aktif yaşlanma her ne kadar ülkeler tarafından benimsenen ve savunula gelen bir yaklaşım olsa da karşıt görüşlerin ve eleştirilerin de son derece değerli olduğu kabul edilmeli, var olan zayıflık ve eksiklikler giderilmelidir. Yaşlılara yönelik erken tanı hizmetleri içinde tarama programlarının özel bir önemi bulunmaktadır. Yaş, tarama programları için tek belirleyici değildir, ancak özellikle 65 yaş ve üzerinde özel olarak üzerinde durulması gereken programlar bulunmaktadır. Yaşlılarda erken tanı konulabilecek sağlık sorunları arasında metnin ilk bölümünde sık görülen durumlar arasında sayılan kardiovasküler sistem hastalıkları (hipertansiyon, tip 2 diabetes mellitus, dislipidemi, abdominal aortik anevrizma, şişmanlık ve beslenme sorunları), kanser (meme, kolon, serviks, prostat ve diğer kanserler), nöro-psikiyatrik hastalıklar (depresyon, Alzheimer, demans, motorlu taşıt kazaları), solunum sistemi ile ilgili sağlık sorunları (KOAH, vb), görme-işitme sorunları, kas-iskelet sistemiyle ilişkili sağlık sorunları (osteoporoz, osteoartrit, düşme, vb), bulaşıcı hastalıklar (Hepatit B, tüberküloz, vb), ihmal, istismar, şiddet yer almaktadır. Erken tanı olanaklarında gelişme her geçen gün artmaktadır. Bu konuda profesyonel meslek grupları evrensel doğrulardan yararlanarak ülkemiz için de rehberler hazırlamaktadırlar. Tablo 4'te yaş temelli tarama programlarından bazılarına ilişkin genel yaklaşım sunulmuştur. Her değerlendirmenin kendi içinde önemli ayrıntısı bulunmaktadır. Örneğin; Türkiye'de ulusal kanser kontrol programına göre yaş aralığındaki tüm kadınlardan en az bir kez smear alınmalıdır ve smear alımı beş yıllık aralıklarla tekrarlanmalıdır. Son iki testi negatif olan 65 yaşındaki kadınlarda taramaya son verilmelidir. Ya da prostat kanseri taramasında prostat spesifik antijen (PSA) ve rektal muayene yöntemleri kullanılmakta olup tarama başlangıç yaşı 50'dir. Yaşam beklentisinden 10 yıl önceye kadar yıllık rektal muayene ve PSA ile tarama önerilmektedir. Birinci derece tek yakınında, 65 yaş öncesi prostat kanseri saptanan kişiler yüksek risk grubunda yer almaktadır ve bu grubun tarama programı 45 yaşında başlatılmalıdır. Eğer yakınında birden çok kimse 65 yaş altında prostat kanseri olmuşsa tarama başlatma yaşı 40'a kadar düşürülmelidir.

6 Tablo 3. Yaşa Göre Yapılması Önerilen Erken Tanı Değerlendirmeleri Sonuç olarak yaşlılık özel bir dönemdir. Bu dönemde de koruyucu yaklaşımlar sayesinde hastalıkların oluşumu engellenebilir, var olan hastalıkların erken tanısı ve tedavisi, esenlendirmesi yapılabilir. Başarı için ise sağlık sistemlerinin kapsayıcı, ulaşılabilir, sürekli ve yaşam boyu yaklaşımını benimseyen özelliklere sahip olması gerekir.