EvcİLLEŞTİRME T ARİHİNE KISA BİR BAKıŞ

Transkript

1 EvcİLLEŞTİRME T ARİHİNE KISA BİR BAKıŞ M. Murat BASKıcı. Bu yazıda hem tanrnın ortaya çıkışı le lgl olarak yakın zamana kadar yaygın olan görüşler hem de bunlann br dereceye kadar daha 4a d0wulanmasını sağlayan yen çalışmalar çerçevesnde btk ve hayvan türlernn evclleştrlmes meseles ele alınmaktadır. Hayvan türlernn evclleştrtmes bölümünde, göçebe-atlatıcı hayat tarzına mkan verdkler çn, devenn ve atın evclleştrmes ayn alt başlıklarda ncelenmştr. Son olarak da göçebe otlatıcı hayat tarzının tarhçes le lgl bazı blgler gözden geçrlmektedr.. ı. Grş tnsan (homo sapens) yaklaşık ör mlyon yıl önce ortaya çıkmış ve bu sürenn yaklaşık yılında varlığını avcılık, balıkçılık ve yyecek toplayıcılığına dayanan br hayat tarzı le sürdürmüştür. Daha sonra, yaklaşık olarak M.Ö. lo,ooocvannda, lk btk ve ardından lk hayvan türlernn evclleştrlmes 1 le "yerleşk" br hayat tarzı oluşmuş ve bu hayat tarzı uygarlığın bugünkü aşamasına gelşte krtk br Öneme sahp olmuştur. Avcılık-toplayıcılık-göçebelk-çftçtk şeklnde brbrnden ayn düşünülen br sıralama, uzun süre nanıldığının aksne, doğru değldr. Tanma geçldğnde yyecek toplanması ya da avcılık ve balıkçılık faalyetler terkedlmemştr. Bugün ble dünyanın bazı ücra köşelernde avcı-toplayıcı kültürler görülmektedr. Avcılık, sığır yetştrclğ bol ve sürekl et arzı sağladığında da terkedlmemştr. Öte yandan göçebe br hayat tarzının ortaya çıkablmes çn bazı hayvan türlernn evclleştrlmes gerekmştr. Tanrnın en öneml özellğ tarh ön~s uygarlığı devrmsel ntelkte değştrş olmuş ve nsan br avcı-toplayıcıdan br yyecek üretcsne dönüşmüştür. Başlangıçta, ürettğ yyeceğ topladıkları ve avladıklan le desteklemek zorundaydı; fakat yavaş yavaş, evclleştrdğ btk ve hayvan sayısı arttıkça doğal yyecek kaynaklanna daha az bağımlı hale geld. Btklern evclleştrlmes sayesnde daha fazla yyecek daha az çaba le üretlmeye başladı. Yyecek üretm daha etkl hale geldkçe köyler ve zamanla şehrler oluştu, bunu da lk büyük uygarlıklann doğuşu zled. A.O. Syasal Blgler 'Fakültes Iktsat Bölümü. Araştırma Görevls 1Coğrafyacılar ve. kültür-tarh etnologları arasında, btk evclleştrmesnn sürü hayvanlarının evclleştrlmesnden önce geldğ konusunda br uzlaşma vardır. ~

2 74 MURAT BASKıcı Yakın geçmştek arkeolojk çalışmalar tarımın başlangıcı hakkındak blgler öneml ölçüde artınnıştır. Radyokarbon tarhlerne yönterılernn gelşmes le brlkte nsanın btkler ne zaman y1etştrmeye başladıgı oldukça kesn br şeklde belrleneblmektedr. Eldek buıgulara göre tarımın köken Yakın.Dogu'dadır. Daha önceled dda edldğ gb, erken uygarlığın öneml merkezlernn olduğu Mezopotamya'nın verml nehr vadler olmasa da, hemen yakınındak yan kurdk dağlık arazler tarımın doğuşuna tanıkıık etmştr. Çakmaktaşları ve bleytaşlanndan ednlen tarhlernelere göre M.Ö. 8.(}()()'d(~nönce nsan vahş tahıllann toplayıcısı ken, bn yıl kadar sonra tahıl yetştnnekte ve evclleştrlmş hayvanlar beslemekteyd. Yakın Doğu'da blnen pek çok yerleşm yer erken tarım hakkında bulgular vennektedr.2 Bu tp bulgular veren lk yerıeşmı yerlernden br Irak'ta larmo'dur. M.Ö 'ye tarhlenen tabakalarda buğday ve arpa tohumları ve keç kemkler bulunmuştur. Yakın Doğu'dak pek çok dğer yerleşm yernde h'emen hemen aynı döneme tarhlenen dğer yetştrclk bulgulan vardır. Bu yerleşm yerlerndek btkler "yetştrlen" türler temsl ettğnden ~unlann daha erken (b(:lk brkaç yüzyıllık) br başlangıç evclleştrme dönem olduğu varsayılablr. Br btknilı tamamen evclleştrlmesnn ne kadar sürdüğü kesn olarak cevaplanamamaktadır ve ınuhtemelen türden türe öneml ölçüde değşmektedr. M.Ö. 6.5OO'den sonraya tarhlenen tabakalarda, Yakın Doğu'da yetştrlen dğer btklern bulgulan ve çeştl evclleştrlm~ hayvan kemkler bolca bulunmaktadır. Esk Dünya'da başka tarım merkezler de gelşmiştr, ancak bunların Yakın Doğu'dak tarım blgsnden m esnlendğ yoksa bağımsı:r- gelşmeler m oldukları konusu henüz açıklığa kavuşmamıştır. Fakat bazılarının Yakın Doğu'daklerden tamamen farklı btk türlerne sahp oluşu, bunların bağımsız gelşmeler olduğu görüşünü destekleyeblr.3 Yen Dünya'da se tarım yakın Doğu'daknden brkaç bnyıl sonra ve Mekska'da başlamış görünmektedr. tık ön((~ mısır evclleştrılmştr. M.Ö cvarında ayrıca balkabağı, acı bber, avokadü evclleştrld ve bunlar M.Ö arasındak dönemde kesn olarak yetştrly'fdu. Yen Dünya'da erken tarım çn knc br merkez Peru'dur. BUrada tarım Mekska'd daha geç br dönemde başlamıştır ve M.Ö 'den öncesne at açık br kanıt yoktu,. Tarım blgsnn Peru 'ya Meksıca'dan ulaşmış olma htmal vardır.4 Tarımın Yen Dünya'ya, Esk Dünya'dan mı ulaştığı meseles uzun süre tartışılmıştır. Ancak, nsanın Berfıg Boğazı yolu lc, Esk Dünya'da btk ve hayvanlann evclleştrlmes ortaya çıkmadan önce Amerka'ya geçtğ ve Yen Dünya'dak tarımın bağımsız br gelşme olduğu kabul edlmektedr. Kolomb öncesnde Kuzey ve Güney Amerka le Esk Dünya arasında bağlantılar olmuş olsa da bunlar tarımı öneml ölçüde etklemed. Yen kıtadak tarım, Alvrupalılann gelşne kadar Esk Dünya'daknden öneml farklılıklar gösteryordu: ) Ametka kıtasının yerl ürünler (mısır, balkabağı, patates, fasulye) Esk Dünya'da evclle~trlenlerden farklıydı; ) Amerka'da evclleştrlen hayvanlar lama ve hnd d, Koromb sonrasına kadar hç br sürü hayvan~yoktu; ) 2Bu yerleşm yerler arasında Alşar, Çatalhöylk (Tlrkye), Natur, lercho (Ordln), Mallaha (ısral), Murebat (SUryı)' Hassuna (Irak). Shandar, Kermşar, Tepe Asab (Iran) bulunmaktadır. Heser (1973), s. 6. 3Heser (1973), s bd. s. lo. -.

3 EvctLLEŞTİRME TARtH1NE KISA BİR BAKıŞ 75 saban Amerka'da cat edlmemştls Tarımın tek br köken olması ve bütün dunyaya buradan yayılması htmal zor görünmektedr. Muhtemelen hem Esk hem de Yen Dünya'da brçok başlangıcı vardır. 6. Önceler yaygın şeklde, Yakm Doğu'nun evclleştrmenn merkez olduğuna nanılıyordu. tık büyük uygarlıklar buradak nehr vadlernde doğmuştu ve evcııeştrmenn cadının bu uygarlıklar çn temeloluşturduğuna nanmak makul görünüyordu. Sonraları Avrupa'nın lk merkez olduğu düşünüldü. Daha sonra Yen Dünya tropkier ve Asya ve Afrka'dak etnolojk çalışmalar sonucu, evclleştrme çn tropk br köken önerid: böylece 1960'larda baskın olan görüş Esk Dünya'dak merkezn Güney Asya'da 0lduğuydu.7 Bugün se Yakın Doğu yenden, lk evclleştrme çn en muhtemel merkez olarak görünmektedr; evclleştrlmş btk ve hayvanları çeren lk tarımsal yerleşmler Yakın Doğu'dadır; arkeolojk bulguların yanısıra lk tarımsal araçların, tahıl yetştrclğnn ve sulamanın yayılışı. da Esk Dünya'dak evclleştrmenn brncl kaynağının Yakın Doğu olduğu tezn güçlendrmektedr. 8 Tarım geneııkle hem btklern hem de br hayvan sürüsünun yetştrlmesn fade etmekte, böylece tarımın başlangıcı btk ve hayvanların lk evclleştrlmelerne gtmektedr. "Tohum tarımı" (seed agrcu/ıure) ve "btk tarımı" (vegecu/ıure) arasında br ayırım yapmak yararlı olablr. Btk tarımı btksel üreme-yayılma le btklern yenden üremesn fade etmektedr. Tohum tarımında se tohum eklmekte ve hasat edlmektedr. Bu tp tarım büyük tarımsal uygarlıkların temeldr. Erken tarımsal tarhte btk tarımının rolü hmal edlmştr. Ancak, lkel btk tarımının ormanlar ve otlaklar arasındak sınırda, yan tropkerde (Kuzey ve Güney Amerka, Afrka ve Güney Doğu Asya) gelşmş olması ve bu bölgelern daha sonra tohum tarımının egemenlğne grmş olması htmal vardıry SGrgg (1974), s. 20. Amerka ~Itasında göçebe br hayat tarzı da ortaya çıkmadı. 6 Heser (1973), s Coğrafyacı CarI O. Sauer btk ve hayvanlar.çn evclleştrmenn kaynağını bulmaya çalışmış ve evclleştrmenn lk ortaya çıktığı yer ve evclleştrmey lk yapan nsanlarca karşılanması gereken bazı krterler önermştr. Buna göre: 1) btk evclleştrlmes nsanların kronk br yyecek htyacı çnde olduğu br bölgede olamazdı, 2) bazı türler n seçlp. ayrılablmes ve çaprazlanablmes çn btk ve hayvanların büyük çeştllkte olduğu br bölgede olmalıydı; bu, çeştl toprak ve çeştl klm tplern gerektryordu, 3) evclleştrme lk olarak suyun kontrolü çn lerlemş teknkler gerektren büyük nehr vadlernde ortaya çıkamazdı, 4) btk yetştrme ağaçlıklı alanlarda başlamış olmalıydı, çünkü lkel nsanın otlakların çmlern temzleme kapastes yoktu,s) lk çftçlern kendlern çftçlğe hazırlayan yetenekler olmalıydı; avcılar değl ama ağaçlıklı arazlern balta kullanan nsanları evclleştrclern ataları olmuş olmalıydı, 6) lk evclleştrcler yerleşk olmalıydı, çünkü btkler sürekl olarak gözleyp korumak gerekyordu. Bu krterler temelnde Sauer btk evclleştrmesnn lk merkeznn Güneydoğu Asya olduğu sonucuna varmıştlt. Aktaran Isaac (1970), s Ancak 2 numaralı alt başlık ta görüleceğ gb Sauer'n en azından brnc krter doğru olmayablr. 81saac (1970), s ,35,46; McCorrston J. & Hole, F. (1991).9Grgg (1974), s. 9. Güney Doğu Asya'nın lk evclleştrme merkez olduğuna nananlar, bu bölgenn yağjşlı klmnn arkeolojk kayıtların y korunmamasına ve slnmesne yol açtığını, dolayısıyla Yakın Doğu'daklerden daha önceye tarhlenen bulgulara rastlanamadığını ler sürmektedr.

4 76 MURAT BASKıcı 19. yü'yılda Eduard Hahn te Fredrch Raızel evcmeştnnenn "koruyncn" br tavrın sonucu olduğunu ve bunun da potansyel evclleştrmelere yol açuğını dda ett. Koruma ancak yerleşk nsanlar 'arasında tam anlamıyla gelşeblrd. Bunu, sürü hayvanlan ve btklern evclleştrlmesnn yerleşk 'çftçlern ş olduğu ve pastoral göçebelğn daha geç br gelşme oh~uğu görüşler zled. Hahn'a göre, sürü hayvanlannın ve özellkle sığınn evclleştrlmesndek güdü dn d; çünkü vahş sığınn şgücü ya da süt çn kullanışlılığı, hayvan gerçekten evclleştrlene kadar anlaşılamazdı. Hahn aynca avcılık-otlaucılık-tanm sıralarnasijim doğru olmadığını da gösterd.ıo En bast şekl le tarım çok kurak olmayan br yüzey toprağının temzlenmes ve sücülmes, tohumların eklmes ve üzerlernn örtülmes, z:~arlı otlann temzlenmes, eknn büyümes sırasında su sağlanması ve hasattan sonra eknn güvenl br şeklde saklanması ve br sonrak sezon çn braz tohum ayrılması gb faalyetler gerektryordu. Bu falyetler tamamen göçebe br hayat tarzı alunda mümkün, değld.. İnsan br kez btk ya da h,lyvanları yetştrmeye başladığında mutasyonlar ve yenden brleşmler (recombnatons) çeştllk ürett ve seçme (selecton) sürec,değşklklere yol açtı. Böylece evclleştrme sürecnde nsanlardan gelen "yapay seçme", doğal seçmeye eklend; btk ve harvanlar zamanla soylannı sürdüreblmek çn nsana bağımlı hale geld ve doğal koşullaj altında yaşama yeteneklern kaybett. Evclleştrme ı. sürecnn ne kadar sürdüğü henüz bılnmemektedr. Evcııeştrlmş btkler ve hayvanlar vahş tplernden geneııkle brçok bakımdan farklıdır ve bu farklar br.defada ednlmemştr. Br tür, evclleştrmf) amamlandıktan sonra da değşmeye devam edeblr. Evclleştrmenn, nsanın br org;~nzmanın beslenmesn-yetşmesn kontrol euğ zaman tamamlandığı söyleneblr. Evclleştrmeye eşlk eden değşklkler bazı organzmalarda çok çabuk olmuştur. Bu süreç (değşklk) muhtemelen bnlerce yıl gerektrmyordu ve brkaç yüzyıl ya da daha az br. süre, nsan etks altındak br btk ya da hayvanda öneml değşklkler olır.şması çn yeterly.d.. Tarh çağlarda hç br yen temel yyecek btks ya da hayvan türü evclleştrlmemştr. tlkel nsanın bvclleştreceğ btk ve hayvan türlernde böylesne "blgece" br seçm yapmış olmasında tesadüf ya da şans roloynamış olsa da, denemeyanıma türü br tecrübeler zncr muhtemelen en öneml unsurdur. tnsan evclleştrme sürecne başladığında çevresndek tütün yyecek kaynaklarına, öncek dönemlere uzanan, br aşnalığıolmuş olm,lıdır. Denemelere, bulunması güç olan btk ve hayvanlarla mı yoksa yaygın olanlarla mı başlandığı blnmemektedr. Ancak dn sebeplerle ya da terch edlen yyecekler olduğu çn öneml sayılan bazıları le başlanmış olunduğu düşünüleblr. Denemelern br kls~1 başarısız olm~ş ve lk evclleştrlenlern yern daha sonralan daha üstün olan yenl r almış olablr. Ilk blnçl seçmenn nasıl yapıldığı konusunda çeştl tahmnler vardır. Blnçl seçme dn amaçlarla lşkl olmuş olablr. Eğer böyleyse yapay seçme, muhtemelen, nsan btk yetştrmeye ve hayvan beslerneye başladıktan hemen sonra başlamıştır. İnsan erken br dönemde, hayvanların nesln sürdürmek çn br ya da brkaç erkek hayvana htyacı olduğunun farkına varmışu. Belrl erkek hayvanlar renkler, boynlj~lu ya da boynuzsuz oluşları, uysallıkları gb özellklerne göre, daha sonraları da SÜl, yün ya da el üretmne göre seçlmş olablr. OAktaran Isaae (1970), s GÖÇI'!belğn tarımdan önee geldğ ~eklndek görü~ mev~ut. arkeolojk bulgularea desteklenme ektedr ve terkedlm~tr. ' llderry, T. K. and Wllams T. (196,). s

5 EVCİLLEŞTİRME TARİHtNE KISA BİR BAKıŞ 77 Böyle br seçmn sonucu hayvanların evrmlern de~ştrmek olmuştur. Bunların dogal çevrelernden uzakta yetştrlmes do~ada yaşayamayablecek bazı çeştlern oluşmasına yol açtı. Btk ve hayvanları orjnal yerleşmlernden uza~a götlrmekle nsan. onları d~er vahş türlern ya da yakın lşkl türlern oldu~u bölgelere getrd ve br melezerne (hybrdzaton) do~du. Yen çeştlern üretmnn ve çeştll~n br d~er kayna~ı evclleştrlmş br türün farklı ırkıarı arasındak meleziemede olablr. E~er br hayvan farklı yerlerde evclleştrldyse aynı vahş türden gelmelerne ragmen coğraf ırklar arasında bazı farklılıklar olablecektr. MelezIerne evclleştrlen türlern evrmnde öneml br roloynadı fakat zolasyon da önemlyd: btk ve hayvanlar bazen de lgl vahş türlern olmadı~ı alanlara götürüldü. Böylece bazı yerlerde nsan kontrolündek btk ve hayvanlar mevcut tek tür oldu ve kapalı "besleme" ~üfus~ar ortaya çıku. 12 Mevcut olan neredeyse sonsuz sayıda memel türünden sadece brkaçının evclleştrlmşolması lgnç br noktadır. Esk Mısırlılar başka hayvanları da evclleştrmey dencmşt ve benzer tecrübeler belk daha önc,ek dönemlerde de oldu. Fakat yerleşk Neoltk hayat tarzına geçlnce hareketll~n. mekanın ve klmn sınırlanması nedenyle yen türlern denenmes zorlaştı. Ayrıca. nsan htyaçlarını karşılamaya yetecek kadar tür br kez evclleştrlnce lave türler evclleştrmekten elde edlecek kazançlar azalmış olmalıydı. I3. Evclleştrmenn köken hakkında pek çok teor vardır. İnsanın belrl hayvanlara htyacı olduğu ve bu yüzden onları evclleştrmey tasarladığı düşünülmüştür. Bu görüş dn br köken -hayvanların kurban olarak kullanılması- teorsn ve evclleştrmenn et ve kürk gb "ktsad" htyaçları karşılamak çn "cat edld~" teorsn çerr. Bu tp görüşler evclleştrme başladığında. zorunlu htyaçları avlanma ve tuzak kurma metodları le elde etmenn. kar$ılığını ancak kuşaklar sonra veren evclleştrmeden çok daha kolay olduğu olgusunu hmal etmektedr: et ve kürk çn vahş hayvan arzı evclleştrmeden önce boldu ve kullanılıyordu. Başka br teor nsanı, kend fzk-byolojk çevresnn bütünleyc br parçası olarak düşünmektedr. Eyclleştrme olgusu br sosyalortamın varlı~ını'önceden kabul etmektedr. Evclleştrme gerçekleşmeden önce br türün belrl br sosyal gelşme düzeyne, ulaşmış olması gerekr. Bu hem evclleştren hem de evclleşen çn geçerl olablr: kend türlernn üyeler le sosyal lşkler olan hayvanlar. aynı lşkler d~er türlerle kurmaya daha hazırdırlar. Bu nedenle nsanın lk evclleştrdğ türlern büyük ço~unluğunun sürü halnde yaşayan toynakb hayvanlar olması şaşırucı değldr.i4 Br dğer teor öldürülmes yasak olan totem hayvanlarının evclleştrld~ şeklndedr; ancak evclleştrlmş olan hayvanlar. br zamanlar totem olarak seçlmş görünmedğ çn pek geçerl değldr Heser' (1973), s Evclleştrmenn hayvanlar üzernde de morfolojk etkler olmuştur. Evclleştrlmş hayvanların boyu vahş olanlardan daha küçüktür. Bu durum köpek, ked, sığır, koyun, keç ve domuzda görülür; deve aynı boyutlardadır; evclleştrlmş tavşan ve kuşlar se daha büyüktür. Hayvanlarda ayrıca renk, kafatası, der, skelet ve organ değşklkler meydana gelmştr. Snger, C., Holmyard, E. J. and Hall, A., R., eds. (1958), s Snger, C., Holmyard, E. J. and Hall, A. R., e'ds. (1958), s Son zamanlarda devekuşunun evclleştrlş ve özel çftlklerde yetştrlşn burada hatırlamak yernde olacaktır. 14bd., s ; Isaac {I970), s Snger, C. Holmyard, E. J. and Hall, A. R., eds. (1958), s. 331.

6 78. MURAT BASKıcı Gardon Chlde kuraklaşın ın nsanları ve hayvanları nehr vadlernde ya da Yakın Do~u'nun vahalarında ortak-ya~ıamsal brlktelklere zorladı~ını ve böylece nsanlarla evclleştrlcblr hayvanlar arasır~dak yakın lşknn evclleştrmey kaçınılmaz kıldı~ını dda etmştr. ı6 Aynca tesadüf l(~rs vardır, ama kabul edlmektedr k, tesadüfler ancak nsan bu tesadüfln avantajını kullanmaya hazırsaevclleştrmeye yol açmış olablr. 1? Bazı hayvanların evcııeltrımes kendlğnden ortaya çıkmış olablr. Evcl köpek, domuz ve güvercnn aı~ları muhtemelen evclleştrmc çn "pskolojk olarak önceden hazırdı". Vahş domuz nsan yerleşmlernden kaçmıyordu ve hem köpek hem de domuz başlangıçta nsana yakl~!mış olablr ve nsan bu lşkde lderl~ ancak yavaşça üstlenmş olablr. 18 tnsan pskolojs de evclleştrme çn hayvanların yatkmlığı kadar önemldr. Ancak pskolojk u:~gunluk tek başına yeterl br açıklama de~ldr. Öte yandan koyun ve keçnn tck br defada evclleştrlmş olması mümkündür, çünkü bunlar benzer hayvanlardır ve vahş t..jrler de büyük benzerlkler göstermektedr. Koyun ve keçnn dn törenlerde yaygın ş(klde kullanımı bunların törenler çn kalıcı br arzlarını sa~lamak çn evclleştrlmş! olableceğn göstermektedr ve ekonomk şeklde kullanımları, tesadüf olarak ancc~ bundan sonra görülmüş olablr. Hayvanların renkler, çzgler gb ntelklerne büyük törensel önem verldğn. gösteren bol mktarda etnolojk bulgu vardır ve belrl tlr renk tpnde daha çok hayvan üretme arı:usu yönetml beslerneye yol açmış olablr. 13u durum sığırın kurbandan başka tören amaçlarıyla kullanılışını da açıklamaktadır. ı~ Bu açıklamalardan anlaşılacağı gb evclleştrmenn ve tarımın kökenler hakkıııda herhdng br teor çn açık kanıtlar bulmak zor görünmektedr ama yne de belrl rekonslrüksybn paternler düşünmek mümkündür.. Yyecek tedark nsanlar ~e hayvanlararasında yakın bağlar kurulmasında öneml br roloynamış gbdr. Bu dmum "çöpçü"lcr (scavenger) çn aşkardır. Eğer atık ürünlern yok edlmes üretc çn br avantaj sağlamışsa çöpçülük gerçek br orta.kyaşama (symboss) yaklaşmış qıablr. Vahş köpekler le nsan toplulukları arasındak gevşek lşkler muhtemelen evdlleştrmenn başlama şekllernden brn göstermektedr: nsan köpeklern yyeceğ sakadatları (oftal) sağlamaktaydı. Ancak her köpek türünün evclleştrmeye uygun olmayışı olgusunun da (örneğn çakaliann sosyal düzeynn, nsanlar gb aktf avcılık yapanı vahş köpek türlernden daha düşük oluşunun; kurtların da genellkle yyecek ya da hay\lan çaldıkları çn elverşl olmadıklarının) unutulmaması gerekr Aktaran Isaac (1970), s. 12. t. ı71saac (1970), s. 14. Btk yeı. trclğnn lkel nsanın kampları-yerleşmler yakınında ya da mağara grşlerndek bııkıern yetşmesn gözleyerek ortaya çıktığı şeklndek hpotez henüz spatlanamamışt r. Daha zyade lk çabalar muhtemelen bugün yeı.ştrlen btklern ataları. olduğu dü ünülen vahş btklern anayurtlarında ortaya çıkmış olmalıdır. Böylece buğday ve arpa lk kez Yakın Doğu'da, prnç Hndçn'n kuzeybatısında br yerde, mısırıorta Amerka ve And Oağlarında yetştrlmştr. Daumas (1969), s saac (1970), s bd., s Snger, C., Holmyard, E. 1. an HaIl, A: R., eds. (1958), s EvcIleştrlmş olan br başka çöpçü hayvan da domuzdur. '

7 EVCİllEŞTİRME TARIHtNE KISA BİR BAKıŞ 79 Genelolarak evclleştrme sürecnn şu dört aşamayı zlemş olablece~ düşünüleblr: lk olarak muhtemelen, br türün evclleştrlmesnde, türün nsan sosyal ortamı le _gevşek bağlar kurduğu br başlangıç aşaması oldu. Evclleştrlmeye çalışılanları vahş türler le brlkte karışık şeklde beslemek yaygın br şeklde devam ett ve türler morfolojk olarak vahş atalarına yakın tuttu. İknc br aşama türler nsan sosyalortamına bağımlı yaptı. Evclleştrlen 'hayvan aruk vahş tür le br arada beslenmyordu. Sonuç evclleşmenn ayırt edc karakterlern (vucut boylarının ve boynuzların küçulüşt gb) gösteren br hayvan sürüsünün oluşması d. Üçüncü br aşama sürüdek belrl özellklern blnçl br şeklde gelştrlmesyd: örneğn "büyük boy" ekonomk avantaj sağlayablyordu. Dördüncü aşamada se nsan hayvanın hem ekonomk (ct, süt, yün gb) hem de morfolojk (boynuz bçm, renk gbı) özellklerne dkkat etmekteyd. Bu aşamada evclleştrlen sürü standart hale gelmş oluyordu. 2l 2. Btk Türlernn Evclleştrlmes /' Günümüzde, btk evclleştrmcsnn lk ortaya çıktığı bölge Yakın Doğu olarak kabul edlmektedr ve yakın br tarhte yne bu görüş lehnde bazı bulgular elde edlmştr. Yakın Doğu'da tahıılar ve baklagllern lk evclleştrlmes çn dönem, yer ve sebepler, bölgesel arkeoloj, ekosstem dnamkler modeııer ve esk-çevresel (paleoenvromental) çalışmalarının brleşk bulguları le ayırt edleblmektedr. Buna göre evclleştrmenn anayurdu Ürdün Vads ve Verml Hlal'n güneyndek bölgedr. 22 Yaklaşık olarak yıl önce nsan, vahş türlernn kbn yıldan daha fazla br süredr hızla çoğaldığı bazı btkler yetştrmeye başladı. Evclleştrme çn müşevvk klm değşklğ, nsan çevrenn değşm, teknoloj değşm ve sosyal yenlğn br arada olmasından kaynaklandı tarhl br makalede bu etklern nsanlık tarhnde lk defa olarak aynı mekanda cşşz (unque) br şeklde br araya gelşnn tarıma yol açtığı dda edlmekte, böylece evclleştrmenn köken lk kez belrl br coğraf bölgeye ve brkaç bnyıldan fazla olmayan br zaman aralığına atfedleblmektedr. 23 Btk evcııeştrlmesnn ana bölges Ürdün Vads'ndek buharlaşmış göllern kıyılarıdır. Bu olayın tarh se Natufan kültür dönemnn sonuna, yaklaşık yıl önceye aıfedlmektedr. Uzun süren br 2lOrta Doğu'da dördüncü aşamaya M.O 'den çok önce geçlmştı Vahş LUr nadr hale geldkçe, evclleştrlmş olan sürüye alınablmekteyd. Polonya'da Blgoraj yakınında büyük avparkındak son vahş adar 18l2'de yakalanmış ve köylülere verlmştr. Erken br tarhte aynı şey Arabstan'ın tek hörgtçlü deves ve Orta Asya'nın k hörgüçlü deves çn de olmuş olablr, Snger, C., Holmyard, E. J. and Hall, A. R., eds. (1958), S McCorrston, J. ve Hole, F. (199l)'un makalesnde btklern lk evclleştrldğ bölge olarak Güney Doğu Akdenz (Southem Levanı) fade edlmektedr. Ancak, makalede yer alan şekle göre, bu fade coğraf olarak doğru değldr. Levant kelmes Akdenz'n doğusunu ve buradak kıyı bölgeler (Kıbrıs, Rodos, Grt, Surye, Lübnan, ısral, Türkye'nn güney kıyıları gb) belrtmek çn kullanılmaktadır. Dolayısıyla bu yazımda "Southem Levant" karşılığı olarak, orjnal makalede kastedlen le aynı coğraf alanı belrtmek üzere "Verml Hlal'n güneyndek bölge" fadesn kullanacağım. 23McCorrston, J. & Hole, F. (1991), The Ecology of Seasorıal Stress and the Orgns of Agrculture n the Near East, Amercan Anthropologst, 93, pp Daha önceler tarımın kökenlernn; a) hızlı ya da yavaş br değşme gösterdğ, b) şmdye kadar >Clgelenenlerden daha erken br tarhte olduğu, c) Verml Hlal'n genş aralığı boyunca farklı yerlerde ortaya çıktığı ve d) henüz çok az keşfedlmş bölgelerde ortaya çıktığı şeklnde görüşler vardı. Aktaran McCorrston, J. & Hole, F. (1991), s. 46.

8 80 ımuratbas~ici klmsel stkrarsızlıktan sonra Plestosen'n sonunda, bugünkünden çok daha güçlü br mevsmsel vurgusu olan br Akdenz klm ortaya çıkmış, uzayan ve kuraklaşan yaz mevsm tahıl ve baklagllern Yıllık türler çn uygun br ortam yaratmışlı. Bu türlerm ortaya çıkışından önce nsan sert ohumları ögütmeye uygun al~üer cat etmşt. Ancak uzayan kurak mevsm ve depolanmış yyecekler kullanma htyacı, yakın çevresndek kaynakları tüketen nsan gruplan rasında yerleşklg teşvk ett. Bu önkoşullar tarımın gelşmesn kölaylaştırdl. 24. '. Evclleştrmenn ve tarımır ortaya çıkışında: ) önceden gerekl btklern yeterl br mktarının olması anlamında pr fırsat; ) btkler etkl br şeklde kullanacak br teknoloj; ) (ürünün toplayı!cılıkta olduğu gb hemen elde edlememes ve yetştrlmes, saklanması ve topluluktak kşler arasında dagltılması anlamında) "geckmel getr" ekonomler le başa çıkacak br sosyalorganzasyon ve v) nsanların yyecek elde etme alışkanlıkların~ değştrmeden önce br htyaç ortaya çıkmış olması gerektğn pek çok tarh-önces ~hçler (prehslorans) kabul etmektedr. Mevcut bulgular ve teorler bu koşulların Ürdün Yads'nde eşzamanlı olarak mevcut olduğunu göstermektedr. Böylece bu krtk pnkoşullardan herhang brnn yokluğu Yakın Dogu'nun dğer bölgelernde tar~mın başlamasını engellemş görünmektedr. ÜrdÜn Yads'nde oluştuktan sonra tarım yerel klm, kültür ve çevre şartlarının zn verdğ ölçüde Yerml Hlal bölges boyutca yaylldı.25.. Yerml Hlal'n güneyndej bölge en azından son buzul çagından Holosen'e kadar sürekl yerleşm gördü. Plestose~'n sonunda bölgesel klm yleşnce ve fzk çevre deg.şnce br dz Eppaleoltk kültür doğdu. Bunlardan sonuncusu Natufıan kültürü (M.O ) d. Gelen;ksel olarak Natufan, "başlangıç halndek tarımsal ekonom"nn en yakın temslcs (~Iarak kabul edlmektedr. Natufan tarım çn gerekl bütün krterler karşılamaktaydı ve hemen ardından gelen kültürler tarıma sahpt. Yahş btklern ve tahıııarın hasadı v(~ şlenmes çn kuııanılan taşlara göre Natufan'da tarımsal br teknoloj vardı. 26 ç()~u Natufan yerleşm küçük "avlanma kampiarı" d. Bunların yanısıra küçük "köyler"jl j de olduğu blnmektedr. Natufan'ın kendnden öncek kültürlerden farkı, artan yerleşklk, daha büyük nüfuslar ve daha karmaşık sosyal organ;,.asyonlardı. Yerleşklk; ) artan mevsmsellge, gelşen depolama mkanlarına ve avlanan otoburlardak br azalma:~a cevap, ) üzernde mülkyetn denendg arazlern korunması, ) nsanların yerleşm yer cvarındak arazy yetştrlen tahıl mktarını artırmak çn düzenlemes, v) tarım çn gerekl br kültürel önkoşul şeklnde (gderek karmaşıklaşan sosyal yükümlülükler ve kurumlar gb) yorumlanablrp Br çok bulgu Natufan'da öhcek dönemlerden daha büyuk derecede br yerleşkjk oldugunu göstermektedr: ) saklama amaçları çn, törensel kullanım çn ya da ev olarak kuııanılmış olablecek kalıcı mrjlar yapılar vardır; ) gömme şlem yerleşklk ve kuşaklar boyu süren br kamet çn pucu sağlamaktadır ve yerel kültür tarhnde lç kez olmak üzere Natufan'da mezarlıklar vardır; ) beslenme le lgl bulgular vardır: O. dönemde bütün et htyacı avcılıktan elde edlyordu ve Natufan yerleşrnlerndek hayvan 24bd., s bd. s bd., s bd., s ~

9 r- EVÇtLLEŞTİRME TAR İHtNE KISA BİR BAKıŞ 81 kemklernn % 40-80' ceylanlara attr. Ceylanların topluluk halndek nsanlarca avlandığı düşünülmektedr. Natufan'da öncesne göre daha yüksek düzeyde br btk kullanımı vardır. Orak bulguları, tahılların hasat edldğn göstermektedr. Bazı grupların hareketllğnn azalışı veöğütme araçları ve depolama kolaylıkları da btklern daha büyük br kullanımını ma etmektedr. 28 Verml Hlal'n güneyndek bölgenn toprak yapısı Plestosen'de tektonk ve volkank faalyetler, erozyon ve değşen deı;ız düzeyler le şekllend. Plestosen'n sonunda olduğu şeklde br klm, topograf, btk, fauna ve nsan faalyet kombnasyonu daha önce olmamıştı ve bugün de yoktur. Karmaşık ve değşken fzk çevre koşulları mevsmsel kuraklık vurgulu stkrarsız klm yapısı le brleşrıce, nsan yerleşmlernn tekrarlayan oluşumlarına ve yok oluşlarına yol açtı, Geç Plestosen'de doğu Akdenz topografs ve klm sonucu göller ortaya çıktı. Göllern yerel çevre, nsan yerleşm ve evclleştrmenn gelşm üzernde öneml etkler oldu. Bu göller Ürdn Vads'nde, bu vadnn doğusundak plato ve vadlerde ve Sna Yarımadası'nda bulunuyordu. Yakın Doğu'nun başka hçbr yernde bölgedek bu ortam la karşılaş.tırılablr ortamlar yoktu. Verml Hlal'n güneyndek bölgede arkeolojk bulgular M.O arasında br "kurak dönem" ve M.Ö arasında br "nemllk-yağış artışı" ma etmektedr. M..Ö arasında bölgenn yüzey sularında öneml br azalma oldu. Sığ,ç göller kurudu ve bazıgöller bölündü. Bu kuraklık, artanyerleşklk şaretler ve marjnal bölgelerdek yerleşmiern terkedlmes le uyuşmaktadır.lnsanlar daha srekl su kaynaklarının bulunduğu bölgelere gtt: artan yerleşm erken Natufan köylernde dam su kaynaklarının yanında olmaya başladı. 29 İklmsel mevsmsellk yıllık btkler'n yetşmes ve evclleştrlmesnn neden lk olarak Verml Hlal'n güneyndek bölgede ortaya çıktığını anlamak ta önemldr. tkım, atmosferk koşullar, yüzey koşulları ve dünyanın yörnge parametresnden etklenmektedr. Levant yıl önce bugünkünden 6-8 C.daha soğuk ve daha kuraku yıl öncek buzul çağı zrvesnden sonra kuzey yarımküresrn artan güneş ışıması. nedenyle yavaş br şeklde ısındı. Buna da dünyanın eksennn değşen açısı yol açtı. M.Ö arasında (k bu dönem klmseloptmum olarak blnr) kuzey yarımkürenn Temmuz sıcaklıkları bugünden ortalama 2-4 C daha yüksek, kış sıcaklıkları da aynı ölçüde daha düşüktü. Sonuç, kuzey yarımklrede bugünkünden daha büyük br mevsmsellk oldu ve bu dönemde Yakın Doğu, tarhnde klm farklarının en büyük olduğu dönem yaşadı. Yaz ve kış sıcakliklarındak daha büyük zıtlığın yanında yaz kuraklığı uzadı ve daha belrgn hale geld. 30 Artan buharlaşma Plestosen göllern kuruttu ve eş görülmemş kurak mevsm vurgusu yıllık btk türlern getrd; sıcakkurak yazlar ve yağışlı-sern kışlar lc karakterze edlen Akdenz klmier ortaya çıktı. Kıtasalklmden Akdenz klmne geçş lc Holosen'n başında Verml Hlal'n btk örtüsü epeyce değşt. Özellkle yıllık btkler ortayaçıktı ve kurak yazlara uyum sağladı: bazı yıllık btkler, muhtemelen lk kez, bu bölgedek floranın en büyük bleşen oldu bd., s bd:, s. 49, bd., s bd., s. 54. Çam (Pnus), me~e (Quercus), defne (Laurus nobls), zeytn (Olea europaea), çlek (Arbuıus), sedr (Cedrus), ardıç (Junperus) gb Akdenz btkler klm değşklğ le Yakın Doğu'da (ç b?lgelerde de) yayılmaya başladı. bd., s. 55, 47.

10 82 MURAT BASKıcı Dğer Akdenz btklernde lüyüme, sıcak ve kurak yaz aylarında keslrken, bütün hayat sürelern br yılda tamaml:ayan yıllık btkler yenden üreme yeteneklern bol mktarda tohum le br sonrak yağmurlu mevsme kadar sürdürmektedr. Tohumlar yeterl yagmur gelnceye kadar rlzlenmedğnden, yıllık btkler yaz kuraklığından (ççeklenme ve ürün vermey bahar sonunda tamamlayarak) korunmuş olur. Yazın sonunda btkler ölmekte ama y~n nesln tohumları toprakta ya da (yıllık btklern evclleştrlmesnden sonra) depoı~ma çukurlarında korunmaktadır. Beklenmedk klm koşullarında yıllık btkler, flzlehme çn yeterl yağışa kadar, bozulmadan 20 yıldan fazla kalablmekledr. Böylece yıllık btkler Plestosen sırasındak kurak yazlara cevap olarak doğan yen türler çnde t)askın hale geld. Güçlü mevsmsellk, depolama ve yerleşklk çn müşevvk sağladı. İnsan yıllık btkler sadece evclleştrmed, aynı zamanda daha uzun ömürlü btklere göre onları terch ett.32 Özetlenrse, Verml Hlal'~ güneyndek bölgede artan yaz kuraklığı ve göllern kuruması le nsanlar krtk kaynaıcların mevsmsel kıtlığı le karşılaştı. Bu kıtlıklara depolama ve yerleşme le karşılık; veren nsan yerel çevre üzerndek baskıyı artırdı ve kaynakları tüketıneye başladı. Hardket etmekten zyade (çünkü muhtemelen dğer yerleşk gruplar yakındak bölgelern kayn'e' larlnı tükettğnden), nsanlar çabalarını yıııık tohum hasadında yoğunlaştırdı. Böylece, tan mevsmsellk, ç göllern kuruması, yerleşklğn avantajı ve gerekl yerel kaynak arın tükenş, Natufan dönemnn sonunda tahıl ve baklagllern evclleştrlmesn açlklamaktadır.33. Arkeolojk bulgular yen hılyat. tarzının bu merkezden brkaç yüzyıl _ çnde yakın çevresne yayılışını desteklemektedr. Natufan'ın hemen ardından (M.O cvarlannda) evclleştrlmş lk fhıllar Jercho'da (emmer cns buğday ve k-sıralı kabuklu arpa) ve Natv Hagdud'dp, (k-sıralı arpa) bulundu. Şam bölgesndek en esk yerleşm köyünde (Teıı Aswad) M.Ö 'e larhlenen emmer cns buğday, bezelye ve mercmek bulundu. M.Ö. 8. bnyılın sonlarından tbaren Yakın Doğu'da yaygın br köy patem ortaya çıktı. M.Ö 'dln tbaren se büyük yerleşmler görülmeye başlandı. Bundan sonra Verml Hlal'n glneyndck böl~eden doğu ve kuzeye doğru Anadolu çlerne ve Zagros'a ulaşan alar oldu. M.O cvarlarında keç ve koyun da tarımsal ekonomde yer alıyordu. yayllı4 3 '1 Tahılların evclleştrlmes hakkında lk arkeolojk bulgu ve hayvanların evclleştrlmesnn lk bulgularınııı bazıları, batıda Yunanstan ve Grt'ten doğuda Hazar denznn güneyne kadar olan genış br bölgeden gelmektedr. Burada, çlernden buğday 32;bd.., bd., s. 59. Yakın Doğu'nun eyclleşlrlen lk blkler k-sıralı arpa ve emmer ve enkorn olmak üzere lkel k b~ğday Lpdr. Buğday ve arpa Yakın Doğu'nun "yerl" btklerdr. EvclleşLrlmş ~-sıralı arpanın en esk göstergeler Jarmo'dadır. Evclleştrlmş çok-sıralı arpanını köken se belrl değldr. lsaac (1970), s McCorrston, J & Hole, F. (19~1), s. 49, 51. M.O ve yılları arasında Mısır'dan Hazar Denz ve Iran Körfez'ne kadar uzanan bölgede hızlı br gelşme olduğu ve M.O 'den önce şehrl rrn ortaya çıktığı görülmektedr. Bu büyük merkez bölgeden tarımsal devrm doğrudan ya da dolaylı olarak bulün Avrasya'ya yayılmıştır. M.O 'e doğru ku7.ey Irak'ıla, 6.oo0'e doğru Mezopotamya, Surye ve LObnan'da, 5.0oo'e doğru Mısır'da slrekl yel!leşmler ortaya ÇıkmışLır. Daumas (1969), s. 66.

11 EVCİllEŞTİRME TARİH1NE KISA BİR BAKıŞ 83 ve arpanın evclleştrldğ vahş btk türler bulunurken aynı zamanda koy'.un,keç, sığır ve domuzun vahş atalan sadece bu bölgede br arada bulunmaktadır. M.O. 10. bnyılda avcılık ve toplayıcılığa dayanan nsanlar vahş arpa ve vahş buğdayı bıçaklarla bçyor, taneler öğütüyor ve depolama çukurları kullanıyorlardı. 6. bnyılda se Yunanstan, Grt, Türkye, Akdenz'n doğu kıyıları, Irak ve İran'da Zagros Dağlarında, İç İran'da ve Hazar'ın güneydoğusunda, arpa ve buğday yetştren ve keç ve koyun besleyen köy toplulukları vardı. Daha sonra evclleştrlcn btkler arasına keten (önceler yağı çn), bezelye, mercmek ve burçak grd. M.Ö. 4. bnyılda da zeytn, asma ve ncr doğu Akdenz'de evclleştrld. 35 Tarımın gelşm Glney Batı Asya ve Doğu Akdenz'de devam ederken çftçlk ve hayvancılık batıda Avrupa ve Kuzey Afrka'ya doğru yayıldı. Yunanstan, Grt ve Kıbrıs'ta evclleştrme Güney Batı Asya'dak kadar erken olmuş olablr; buradan çftçlk kuzeyde Tuna ve buradan kuzeybatıda Baltık ve Kuzey Denz'ne geçt. M.Ö 'de tanm Kuzey Denz ve Baltık'a ve İnglz adalarına, İspanya ve Güney Fransa'ya, M.Ö 'de İskandnavya ve Rusya ormanıarının güneyne ulaştı. Mısır'da se tarımın lk bulgusu olan buğday ve keten M.Ö 'de yetştrlyordu. TarlI11Mağrb'e de M.Ö. 4. bnyılda ulaştı.36 Brçok btk, tarımın yayıldığı bu kncl merkezlerde evclleştrld. Buralarda hem esk evcl türlern yen çeştler hem de tamamen yen (o çevre koşullarına uygun) türler üretld. 37 Yetştrme fkr br kez algılanınca çeştl btklere uygulandı ve deneme-yanılma yöntem lc hanglernn stenr olduğu bulundu. Yeşl ve kök sebzeler arkeolojk bulgu bırakacak kadar dayanıklı değldr, ancak çabuk büyümeler erken br dönemde yetştrlmş olmalarına mkan vermektedr. Tahıllar ve baklagller hızlı büyüdüklernden özel br lg çekt; üstelk bunları saklaması 'da kolaydı. Meyvelern yetşmes se brkaç mevsm aldığından bunlar muhtemelen daha sonra evclleştrld. 38 Şu anda yetştrlen ürünlern çoğu M.Ö cvarında ya da daha önce evclleştrlmş durumdaydı. Fakat bunların çoğu çok yakın zamanlara kadar lk evclleştrldkler bölgelerle sınırlı kaldı. 39 Btk yetştrme hayvancılık üzernde de etkl oldu; artık bol mktarda yem üretmek mümkündü. Bu durum, yerleşk hayatla brlkte, sığırın evclleştrlmesn sağladı. Tanm ayrıca çapa, saban ve depolama teknklernn gelşmne yol açtı ve teknoloj br vme kazandl Grgg (1974), s bd., s Güney Batı Asya'nın yanında Güney Doğu Asya'nın ve Çn'n de evclleştrmcnn öneml ve bağımsız brer merkez olduğu düşünülmektedr. Kuzey Çn'de blnen lk çftçler M.O. 5. ve 6. bnyıldadır. Orta Çn'de M.O 'de, Tayland'da M.O 'de evclleştrlmş prnç tarımı yapıldığı yönünde bulgular vardır. bd., s Bazı btk ttrlernfı evclleştrlme bölgeler yazının eknde sunulmaktadır. 38Derry, T. K. and Wllams T. (1960), s. Sı. 39Grgg (1974), s. 24. Ozellkle 15. yüzyıl~ kadar btklern coğraf yayılışı ya~aştı ve Esk ve Yen Dünya arasında br btk mübadeles yoktu. 40Snger, C., Holmyard, E. J. and Hall, A. R., eds. (1958), s. 353, 374.

12 84 MURAT BASKıcı. 3. Hayvan Türlern Evclleştrtmes. Hayvanların evclleştrlş sürecn tanımlamak btklernknden daha. zordur. Brçok tarhç Plestosen dönerrnde nsanın sürü hayvanları le br ortak yaşamsal (s~m.b~i~c).lşkde olduğunu ve ev.clleşt~m~~e geçşn s~d~e en es~ buluntuların edınıldğı Güney Batı ASya'da değıl, Eskı Dunya'nın çeşıtlı bölgelerınde olduğuna nanmaktadır.41 Hayvanlar çn evclleştılme sırası genellkle şöyle düşunülmektedr: "çöpçü" hayvanlar (köpek) muhtemeıe~ lk evclleştrlenlerd. İknc grup vahş haller mevsmsel göçler sürdüren ve lı nedenle kend de br göçebe olan nsanla b~ derece lşkye gren göçebe hayvanı< rdı (koyun, keç, rengeyğ). Bu hayvanlar nsana avlanmanın yanısıra kesm (slaughıer) yoluyla da yyecek sağlıyordu ve böylece nsan yerleşmler daha kalıcı oldu. Qçüncü grup, tarımla brlkte gelen yerleşk hayat le evclleştrlmş s'ığır gb hayvanl.aı-dı. Dördüncü grup 4laşım aracı olarak (yük hayvanı, bnme ve çekme şler çn) evcueştrlenlerd (eşek, yaban eşcğ, deve, at). At ve deve nsan kullanımına en son gren h<ıyvanlar olup, genelolarak kesm çn kullanılmamıştır.. B u durum bunlara dn yasaklar ~ygulanmış olablcceğ~ akla getrmektedr. Keç ve koyunun evclleşlrlmes radyokarbon tarhleme yöntem le M.Ö 'lere atfedlmektedr. Keçnn evclleşlrlmes daha da erken başlamış olablr.42.. ı Köpeğn lk evclleştrle~ hayv~n olduğu yönünde genel br kanı olsa da bınu destekleyen yeterl bulgu yokıı~r. Kemk karakterlernden eğtlmşkurtlar le lk evclleştrlmş köpekler ayırt eunek mümkün değldr. Ancak tamamen evclleştrlmş köpekler ayırt edleblmektedr. l:tclleşlrımş köpekler hakkında Yakın Doğu'da M.Ö. 7-8 bnlere uzanan bulgular vardır. Zoologların çoğu evclleştrlmş köpeğn (cans lupus famlars) bülün türlernn kurlan (cans -lupus) Lüredğne nanmaktadır; bunların kromozom sayıları aynıdır. Çak lın köpeğn atası olduğu hakkındak esk görüş se kromozom sayıları uyuşmadığından terkedlmştr. Kurt ve nsan arasında lk lşknn, kurtların nsanların kamp yerlerne yakınlaşmaları-bağlanmaları le olduğu düşünüleblr. Kurtlar br kamp takpçs olarak' hoş karşılanmış ve yarı-evcl br lşk gelşene kadar fazla dkkale alınmamış, yavru kw~tlann evclleştrleblcceğ görülünce de bunlar yenmek üzere evclleştrlmş olablrler. Blukurt-köpeklern yaran muhtemelen, düşmanlara karşı br uyarı ya da av sırasında yardımı gb anlarda görülüyordu.43 - _ tık evclleştrlen yem ha)jvanıarı olarak blnen keç, koyun, sığır ve domuzun vahş atalarının doğal aralığı her 'r çn farklı olsa da, bu aralıklaı:ın heps Batı Asya'da kesşmektcdr. Her brnn lk önce burada evclleştrlmş olması mümkündür. Evclleştrmenn vahş atanın y: şam bölgesnde ya da yakınında br yerde olduğu varsayllablr rgg (1974). s Snger, C., Holmyard, E. J. anb Hall, A. R., eds.. (1958), s. 351; Derry. T. K. and Wllams T. (1960), s saac (1970), bd., s. 77.

13 EVCİLLEŞTİRME T ARİHİNE KISA BİR BAKIŞ / 85 Koyun ve keç, sığır ve domuzdan önce evclleştrlmştr. Güney Batı Asya'dak lk köy yerleşmlernn heps bu k hayvanın kemklerne sahptr. Avrasya'da M.Ö. 10. bnyıla at dört vahş koyun türü bulunmuştur. Modem koyunun atası muhtemelen ural denen br cnstr, k bu, evclleştrmenn Aral ve Hazar göller yakınında Orta Asya bozkırlarında olmuş olableceğn gösterr. Ancak en esk evel koyunla lgl bulgu Batı Asya'dandır ve koyunun evclieştrlmesnn güneydoğu Avrupa'da, güneybatı Asya'da ve Orta Asya'da bağımsızca ortaya çıktığı şeklndek görüş daha fazla taraftar bulmaktadır. Yaygın pastoral göçebelğn ancak koyunun lk çftçlerce başarılı br şeklde evclleştrlmesnden sonra gelşmş olması muhtemeldr. Pskolojk olarak koyun belk de sürü hayvanlarımn en evclleşmşdr, yaşamı çn tamamennsana bağımlıdır.45 Keç (eapra hreus) muhtemelen evcl lk sürü hayvanıdır ve Indus vadsnden Yakın Doğu'ya kadar uzanan br aralıkta yaşamış olan vahş keçden türemedr. Vahş keçler Avrupa ve Kuzey Afrka'ya da yayılmıştı, fakat modem keçnn en muhtemel atası Güney Batı Asya le sınırlıdır. Keç ve koyun doğuda'çn'e, batıda Avrupa ve Afrka'ya ve güneydoğuda Hndstan'a erken tarımcılarca götürüldü. Esk Dünya'da r.aygın olan bu hayvan Amerka kıtasında bulunmamaktaydı. Evcl özellklern M.O. 7. bnyılın ortalarından önce kazanmıştı. 46 Evcl domuzun ataları se Yen Gne ve Avrasya'nın.Pasfk bölgelernden batıda Avrupa ve Kuzey Afrka le Atlantk'e uzanan br bölgede d. Domuzun evclleştrlmesnn ana merkezn belrlemek güçtürama bulgular batı Asya kökenllğ desteklemektedr. M.Ö. 7. bnyılın ortalarında Yakın Doğu'da domuz evclleştrlmeye başlamıştı. Daha sonraları domuz Mezopotamya'da öneml hale geld.47 Günümüzün evcl sığırları tck br atadan (Bos prmgenus) gelyordu ve bu hayvan Avrupa'da Orta Çağlar'ın sonuna kadar yaşadl.48 Bu vahş tür erken Neollk dönemlerde Avrupa, Kuzey Afrka ve Güney Batı Asya'da bulunuyordu. Evclleştrlen sığıra at lk arkeolojk kanıt Yunanstan'a attr ve M.Ö ya da 6.S00'e tarhlcnmektedr. M.Ö. 5. ve 4. bnyıllarda Doğu Akdenz ve Güney Batı Asya'da sığır vardı. Sığır Kuzey Afrka ve Avrupa'da yayıldı ya da bağımsızca evclleştrd. İknc br tp evclleştrlmş sığır (Bos braehyeeros) M.Ö. 3. bnyıla at arkeolojk bulgularda görülmektedr: farklı br kafa şeklne ve daha kısa boynuzlara sahptr. Bunun evclleştrlmş Bos prmgenus'lar arasından seçlenlerden türedğ düşünülmektedr. Sığır Mısır'a M.Ö. S.OOO'lerde grd ve Kuzey Afrka kıyısı boyunca batıya doğru İspanya'ya ve batı Avrupa kıyılarına yayıldı. Avrupa'ya Balkanlar aracılığı le grd, ancak Avrupa'da bağımsız evclleştrmeler olduğu düşünülmektedc'.49 Sığır br kez eyclleştrlnce, gücünden çekme şlernde yararlanılableceğ fkrnn doğmuş olması muhtemeldr. Hayvanların ulaşım çn kullanılması da muhtemelen sığır le başlamıştır bnyılın sonlarına kadar Güney Batı Asya'da sağıldığının bulgusu.45grgg (1974), s. 42; Isaac (1970), s Jercho'da buluntuları vardır. Grgg (1974), s. 42; Isaac (1970), s Isaac (1970), ~ Son örneğ 1627'de ölmüşıur. bd., s. '81. 49Grgg (1974), s. 40; Isaac (1970), s ODerry, T. K. and Wllams T. (1960), s. 190.

14 86 M )RATBASKıcı yoktur.51 Sığır, koyun, keç gb havvanlar, nsanınkne rakp olmayan br beslenmeler (det) olduğundan nsanın kullanımırja rahat uyum sağladı. Sürü halnde yaşadıklarından nsan tarafından yakalanmalan ve kontrol edlmeler kolayoldu. ~şek (equus asnus) Afrka ~aunasından çıkan ekonomk öneme sahp en esk hayvandır ve Afrka'nın vahş eş(ığnden türemştr. Eşeğn evclleştrme sürecn tasarlamak zordur. Kuzey Afrka'da )Iyecek olarak avlanıyordu. Koyunun başlangıçta yük hayvanı olması, sığınn koyunun yenne yük hayvanı olarak kames gb eşek de sığır ve/veya koyunun yerne kurak bölgelerde kame edld ve nhayet deve Esk Dünya'nın kurak bölgelernde u7;un mesafe taşı;ma fonksyonunu üzerne aldı. Eşek y~ Mıs.ır'da yaklaşık olarak M.Ö 'de yük hayvanı olarak kullanılıyordu ve evcılleştırme bölgesnn yukarı Mısır olduğu düşünülmektedr. Eşeğn evclleştrlmes göçebelğn öneml şeklde yayılışına yol açtı:. Kadınlar, çocuklar, yaşlılar ve kamp eşyalarını taşımakta uygundu. Ben Hasan'tıa M.Ö. l892'den kalan ve bu tür taşımacılığı betmleyen freskler vardır. M.Ö. 4. ~nyılın sonlarına doğru eşek Mısır aracılığı le bütün Yakın Doğu'ya yayıldı. Çabuk yayılışı muhtemelen göçebeler le lglyd. M.Ö 'de eşek kervanlarının Yakın Doğu'da düzenl kullanımda olduğu blnmektedr. Eşek Anadolu ve Yunanstan'a da yayıldı ve M.Ö. brnc bnyılın knc yarısında İtalya'da öneml hale geld. Greko. Romen dönemde se eşek bütün Akdenz dünyasında öneml br ş hayvanı d Oeven;n evdııeş'jr;ımes;. Devenn evclleştrlmes kqra ulaşım tarhnde öneml br aşamadır;!lsanın lk kez çöl bölgeler üzerndendüzenl licaret yapmasını ve lşkler kurmasını sağlamıştır. Aynca o ana kadar koyun ve eşeğn fzk gereksnmler tarafından sınırlanan göçebelğn daha da gelşmesne yol açmıştır.. Antk yazarların tek hörgüçl'ü Arabstan deves (dromeda',-y-camelus dromedarus) le k hörgüçlü Asya (Bakıran) teves (camelus bactranus) arasında yeterl ayınm yapmaması bazı karışıklıklara yol pçmışsa da bugün her k türü n tarh doğru br şeklde ' blnmektedr. Arabstan deves güneyl ve sıcağı seven br türdür. Bu türün fosl kalıntıları Romanya'yı da çercln güney Avrupa ve Kuzey Afrka'da (Cezayr) bulunmuştur. Arabstan ve Kuzdy Afrka kökenl görünmektedr. Bu tür Paleoltk dönemde güney Avrupa'ya da yayılmış ama Neoltk dönemdek klm değşklğ le tekrar Akdenz Asya'sı ve KuzeyjAfrka'ya ger çeklmştr. 53 Arabstan devesnn, k hörgüçlü Asya devesnn evcl br ~eşd olduğu şeklndek esk teor yanlıştır. Hayvanlar ayrı vahş atalara sahp görünmekt~rler. Asya deves İran 'dan Gob'ye kadar uzanan Orta 5-1-G-r~g-g-( )-, -S.-II-.----r 521saac (1970), s. 86~89: Derry,! T. K. and Wllams T. (1960), 's Ayrıca çe~tl dönemlerde çe~tl bölgelerde paşka hayvan tlrler de (ceylan, antlop, geyk gb) evclleştrlmeye çalı~ıldı. Muhjemelen dğer slrü hayvanlarımn başarılı evclle~ırme deneymler bunların da evclle~~rlmes grşmlerne yol açmı~tı. Yakın Doğu'da M.O bnyıllara at ceylan bulunıuları vardır. Ayrıca şahn, çta, m, aslan, kaplan, leopar gb hayvanlar ve çe~tl ku~ tlırer statü gösterges olarak, savaşta ve avda kullanılmak üzere ya da kutsal kabul edlmı ler gb çe~tl sebeplerle evclle~trlmeye çalı~ılmıştır. Isaac (1970), s Dumas (1969), s. 91; Forbes ( 65), s

15 . EVCtllEŞTİRME TARtH1NE KISA BİR BAKıŞ 87 Asya çöllernn yerlsdr ve daha lkel br tptr; k hörgüçlülüğünü br yetşkn (adul/) özellğ olarak sürdürürken, Arabstan devesnde se çft hörgüç embryoda belnnekte ama doğumdan önce tek hörgüce brleşmektedr. Böylece Arabstan deves devegllern daha yen br üyesdr. Tek hörgüçlü deve güney, k hörgüçlü deve kuzey vahş türlernden gelmş görünmektedr. Asya devesnn kemkler Hndstan'dan Orta Asya ve Sbrya'ya, Volga nehrne kadar olan alanda bulunmuştur. Bu tür muhtemelen M.Ö. 3. bnyılda Orta Asya'da evclleştrlmş görünmektedr.54 Buradan br yanda Uzak Doğu ve Çn'e dğer yanda Afganstan ve lran'a ve Yakın Doğu'ya yayılmışur. Arabstan deves de yne M.Ö. 3. bnyılda Arabstan'da evclleştrlmş görünmektedr. 55 Asya ve Arabstan develer kesnlkle çöl ve bozkır gö,çebelernce evclleştrlmştr. Göçebeler çn bu hayvanlar muhtemelen M.Ö. 3. bnyıl kadar erken br dönemde en uygun ulaşım yöntem oldu. Başlangıçta süt ve postları çn beslend ama hemen, özellkle belrl alanlar~a, yük hayvanı olarak kullanılmaya başladı. Esk Dünyanın klm şartlarına en y uyan yük hayvanıydl. Ancak antk dünyada çok yaygın olardk beslenmyordu ve yayılışı yavaş oldu. Her k cnsn büyük mktarlarda kullanımı M.Ö. knc bnyılın ortalarında Asur mparatorluğu'nda asker amaçlarla yaygınlaştı. Daha sonra Pers ordularına geçt. Bunlar aslında taktk hareketler çn pek uygun değld: k hörgüçlü deve özellkle yük hayvanı olarak, tek hörgüçlü deve se bnclk çn kullanılmış görünmektedr.56 Orta Doğ~'da Hellenstlası dönemnde ve özellkle Roma hakmyet dönemnde, Kuzey Afrka'da se M.S. lk dörtyüzyıl çnde kullanımları artu. Islam stlaları öncesnde se her k türün de yoğun olmayan br generkullanımı vardı.57 İk türün çeştl coğraf bölgelerdek yayılışı hakkında şunlar söyleneblr: ) Mezopotamya ve İran: Burası tek ve çft hörgüçlü develern coğraf alanları arasındak sınır bölgeyd. Önce Asya deves Kuzey!ran'a geld; buradan, muhtemelen Hazar dağlarının güneyndek bölgeden, Mezopotamya'ya geçt; Mezopotamya'da Arabstan devesnden önce yaygın br kullanımdaydı. Arabstan deves M.O. 8. yüzyıl sonlarından tbaren metnlerde görülürken Asya deves M.Ö. I:100'lerde görülmektedr. Asur İmparatorluğu, Asya devesnn Meda'dan(M.Ö. UOO'lerde) ve Arap devesnn Arabstan'dan (M.Ö. 700'lerde) gelşnde öneml br roloynamış gbdr. Güney Mezopotamya'dak kullanım genellkle daha geç tarhlerdedr.58 M.Ö. L.400'den önce Arabstan deves Sümerllerce blnyordu. Sümerce adının "denz ülkelernn eşeğ" anlamına gelş Surye çöllernn göçebeler tarafından getrlmş olduğunu ma 541saac (1970), s ; Daumas (1969), s. 91. Fosl buluntuları k türün kend v~ ataları olduğunu göstermektedr. 55Forbes (1965), s. 194; 208. "Asya devesnn bozkır ku~ağındak evclle~trmes M.O 'den çok sonra olamaz." bd., s Forbes (1965), s Asya deves Pers ordusu le Anadolu'ya geçt: Küros'un onları Ldya ordusunun atlarını korkutmak çn kullandığı blnmektedr. Pers ordusunda yük hayvanı olan Arabstan develer de vardı. bd., s. 196., 57Daumas (1969), s. 92. Tek hörgüçlü deve 1000 lbreye (yakla~ık 450 klo) kadar yük ta~ıyablmektedr lbre arası ortalama br yükle günde 25 ml (maksmum 60 ml) katedeblmektedr. Orıalama 5-7 ml hıza sahptr ve susuz Uç gun dayanablr. Susuz 12 gün yol aldığı ve Somal'de düzenl olarak 5-6 gün susuz seyahat ettğ blnmektedr. Forbes (1965), s Forbes (1965), S

16 88 MURAT BASKıcı eunekledr. Arabstan devesn Mc:zopotamya'ya getnnelerne rağmen çöl saknler ve bu tur Anık Yakın Doğu'nun ayırt edc br özellğ 01madı. 59 ) Kuzey Afrka: Asya deves Neoltk dönemlerde Kuzey Afrka'da mevcuttu. Ancak Lbyalılar ve Numdyalılar devclere sahp görünmemekte, Kartaca dökümanlannda bahs geçmemekte ve sadece Kuzey Afrka kıyılarında tcaret kervanlarında kullanılmış görünmektedr. Arabstan deves se Roma dönemne kadar blnmyordu; Sezar ve Arcadus dönemlernde kyı şehrlernde bunun kullanım kayıtlan vardır. Lbya'ya M.S. 2. yüzyılda yayıldı: Lbyalı devel bncler çöl savaşlarında M.S. 2. ve 3. yüzyıllarda görülmektedr. Arabstan deves daha sonralarıvandalların ve Arapların savaşlarında öneml rol oynadl. 60 ) Arabstan: Antk Arabstan ekonoms tek hörgüçlü devenn ulaşım aracı olarak kulianımına dayanıyordu. ~.Ö ve M.Ö. 8oo'lerdek Arabstan kraıııklarının Arabstan deves besledğ kabul dlmektedr. Burada üretlen ya da Hndstan'dan gelen maııar kervanlar le daha batıdak bölgelere gönderlyordu. Asya deves se muhtemelen Asu'r gb Arabstan'a da gelmşt. e buranın klmne uygun değld. 61 v) Mısır: Arabstan deves Mısır'a Asurlular sayesnde sızd ve ancak Hellenstk dönemde önem kazandı. Çöı. saknler le olan lşklernden dolayı esk Mısırlılar hanedanıık önces dönemlerdem ber Arap devesn blyorlardı, fakat. bu tür ekonomlernde öneml br rol aynamadı. HelIenstk dönemde Arabstan ve dğer ülkelerle çöl aracılığı le tcareı ekonomk olarak öneml olmaya başladığında öneml hale geld. Surye'de se evclleşlrlm: Arabstan deves M.Ö. 3. bnyılda görülmektedr. 62, 3.2. Atın Evclleştr;lmes ', At bnclk teknklernn llk uygulandığı hayvandır. Daha önce evclleştrlen hayvanlar hem yük hem nsan taşımakta kulianılıyordu, fakat özel br teknk olarak bnclk alı evclleştrenlern br. cadıdır. Yakın tarhlere kadar lk evclleştrme grşmler M.Ö. 3. bnyılda yapılmış görünüyordu; blnen lk kemk bulguları Orta Asya'da Aral Gölü'nün kuzeyndek bozkırlardaydı. 63 Ural nehrnn bausında öneml sayıda at kemklerne rastlanması se M.Ö. 2. bnyılın knc yarısından tbarendr. At muhtemelen sığır, Asya deves db hayvanlarca sağlananıara benzer şgücü hzmetler' saglayan ;kamc b;,.vcb,"'du.'tycn; baz>bulgula. göre sc aım cvcllcşı;rlmc,;n;n 59bd., s Dromedary (tek -trgüçıü deve)=gamma/u (Akadça), gamal (ıbrance), kamelos (Hellence), camelus (I~atnce). Gerçek deve (Asya deves) se antk yazarlarca Hellence dromaş (çabuk ayaklı)'dan gelen şeklde (kamelus) dromads olarak adlandırılmıştır. bd., s. 209.! 60bd., s. 202, 208; Isaac (1970); s Forbes (1965), s bd., s. 201, 203; Isaac (1970), s, Deve doğu kültüründe öneml br rol oynamıştır. Avesta'da geçen us~tra ek "develere sahp olan" anlamındadır ve bu ek le bten pek çok sm vardır. Aktıan Forbes (1965), s Kuznetsk bölgesnn ACanasevo küllürü ve Andronovo k~ltürü" M.O ,bnyıL. Isaac (1970), s. 93.,. ' 64bd., s. 93.'

17 EVCİLLEŞTİRME TARtHINE KISA BİR BAKıŞ 89 dönem ve yer braz daha kesnlk kazanmıştır ve esk gö(üşü desteklemektedr. At br gem aracılığı le sürülmektedr ve gem atın dşler üzernde z bırakmaktadır. Dolayısıyla ata bnmenn kökenn bulablmek çn dşler üzerndek zler ncelenmştr. Buna göre ata bnmenn başlangıcı yaklaşık olarak M.O cvarına (ya da M.O arasına) ve Ukrayna bozkırlarına tarhlenmektedr. 65 At bnclğ, kara ulaşım teknolojsnde tekerlekten önceye tarhlenen lk büyük yenlktl Sadece buharlı lokomotf ya da otomobln cadı le karşılaştırılablecek düzeyde br etk,yarattı. Ata bnme, tcaret ve tcaret yollarında, yerleşm paternlernde, savaş teçhzatında, sosyal organzasyonda ve syas deolojde öneml değşklklere yol açtı. At bnclğnn Orta Asya göçebelğnn kökennde ve.avrupa Bronz çağı toplumlarının gelşmesnde anahtar roloynadığı kabul edlmektedr. At, nsanın br günde alableceğ. mesafey k-üç katına çıkardı. Hareket hızını da aynı oranda artırdı. Daha önce etkl br şeklde erşlemeyen kaynaklar, pazarlar, dost'ya da düşman dğer topluluklar ulaşılablr hale geld. Hızlı uzun mesafe keşfler de lk defa mümkün oldu. Atları olmayan ya da atı yaygın ve etkl br şeklde kullan(a)mayan yerleşk toplumlar saldırıya açık hale geld; çünkü atlılar brden ortayaçıkıyor ve herhang br yaya brlğnn zleyerneyeceğ kadar hızlı br şeklde ger çeklyorlardı. Hareketllk, Avrasya toplumlarını değştren ve kültürel br avantaj sağlayan br olgu oldu. Ancak at bnclğ heryerde çabucak yayllmadı.66. Indus vads kültürlernde (Harappa, Mohenjo Daro) ve Sümer'de at yoktu. At Mezopotamya'ya M.O. ı.ooo'den braz önce, muhtemelen Türkstan ve İran üzernden geld. Fakat önem fazla değld. 6 7 Anadolu'ya geış se yaklaşık M.O 'lerdeyd, ancak at nadrd ve sadece soylularca.beslenyordu. M.O. 1.5OO'den sonra araba le brlkte at, daha yaygın' şeklde kullanılmaya başladı. At Mısır'da M.O. 1.7oo'Ierde görüldü. Atın savaş araöasına koşulması her ksnn de öneml ölçüde yayılışına yol açtı. M.O. ı. bnyılda at ve savaş arabası Afrka'da Njer, Asya'da Hndstan ve Çn, Avrupa'da İskandnavya kadar uzağa yayıldı. 68 Yakın Doğu nsanlarının atı nasıl benmsedğn belrlemek çok kolay değldr. At, uzun mesafe taşımacılığı çn deve ya da eşekten daha uygun değld ve kısa taşımalar çn sığır daha üstündü. Mezopotamya ve Mısır'ın doğal faunasında at yoktu. Yakın Doğu'da asker ve ulaşım amaçlı bnek hayvanı olarak kullanılışı, belk şehr duvarları ve daha etkl br nehr ulaşımı olduğu çn br dereceye kadar kısıtlandı. Ote yandan bölgenn doğalotlakları oldukça sınırlıydı ve oluşturulmuş br tarımsal sstemnfvarlığı, 65 Spesfk yer se Kev'n 200 km. güneynde ve Dnyeper'n sağ kıyısında yer alan Derevka'dır. Anıhony, D.W. & Brown, D. R. (1991). s. 22. Gemden başka kontrol yöntemlernn daha önceler kullanılmış olması mkan dahlndedr ancak bunların kullanımı arkeolojk olarak araştırılamamaktadır. Gemn olmayışı bnchğn olmadığt anlamına gdlmese de M.O 'de. tekerleğn cadından önce, ancak geml br at br bnek hayvanı olablrd. Gem sadece bnlen hayvanlarda elkl br kullanıma sahptr. Yük aıları yular le daha kolay dare edlmektedr. Bu nedenle gem, bnclğn kökenlern belrlemede umut verc br göstergedr. bd., s ' Anthony, D. W. & Brown, D. R. (1991), s. 22, Hammurab yasalarında (M.O ) dğer eve l hayvanlarla lgl düzenlemeler varken altan bahsedlmyordu. lsaac (1970), s bd., s. 94.

18 90 MURAT BASKıcı atlar ve nsanları tahıl çn reübet eder hale getrd. Öneml tek kullanımı savaş arabalarındaydı ve böylece M.Ö. 21. bnyılda yaylldı GÖçebe-Otlatıcllığlll Ortaya Çıkışı Esk Dünya'daSahra'nın!Atlantk kıyılarından Moğolstan bozkırlarına kadar uzanan büyük kurak kuşak en az/lndan yıldır vaha çftçler ve pastoral göçebeler tarafından yerleşm görmektedr. C["öç~beıer,özellkle at ve devenn evclleştrlmesnden tbaren, yerleşk kültürler üzer de sağladıkları üstünlük le 20. yüzyılda uçağın ve mo~orlu araçların çöllere gı:!şne k1adar,esk dünyanın bazı bölgelernde baskın hayat tarzı ve syas güç olarak kaldı. Ozellk;le uçağın devreye grmes göçebeler bulma ve kontrol etme sorunlarını çözdü ve böyleqe üçbn yıldan daha uzun süren br syas bağımsızlık geleneğnn sonu geld. Günümü:r.de göçebelern nüfus olarak çok azalmış olması hem dünya tarım ekonomsndek ön(~mlern azaltmış hem de geçmştek asker ve syas güçlernn tam anlaşılamamasına r' ol açmıştır. 19. yüzyılortalarına kadar çoğu antropolog ve tarhç, nsanlığın avcı, balıkçı ve toplayıcı toplumlardan pastoral göçebelğe geçtğn ve bunu yerleşk tarımın zledğn düşünüyordu. Daha sonra, 19. yüzyıl sonlarında Ratzel ve Hahn pastoral göçebelğn yerleşk tarım kültüründen çıktlğını dda ett. Günümüzde bu görüşün doğruluğu çeştl bulgularla desteklenmektedr.: Sürü hayvanları yerleşk tarımcılar tarafından evclleştrlmş görünmektedr. Cöçebelğn dağılımı se yerleşk tarımın çevres~dek bölgelerdedr; pastaral göçebelcıı tarım blgsn, yan tarım yapan kültürler olduğunu blyor ama kendler kullanmıyordu. Ancak, Güney Batı Asya'da evclleştrlmş koyun ve keçnn lk bulguları evclleşthlmş btklern bulgularının olmadığı yerleşmlerd.70 Bu nedenle pastoral göçebelğn başlangıcı, btk yetştrclğnn lk uygulandığı bölgelerde ya da evclleştrmenn 1~larında aranmalıdır. Güney Batı Asya'dak lk çftçler btk yetştryor ve koyun ve keç beslyorlardı. Fakat bu k faalyet brleşk halde değld. Sürü hayvanları köy yı'rleşmne yakın doğalotlaklarda otlatılıyordu. Bazı köylülern köyden braz uzakta o~akıar aramış olması ve sonunda köy toplumu le sadece kısmen bağlantısı kalan (ve kur yıllarda bu bağın da koptuğu) uzmanlaşmış çobanlar halne gelmş olmaları oldukça ın htemeldr. 7l Tarım blgs Avrasya b?tkırıarına k yolla yayıldı: br Balkanlar aracılığı le güneybatı Rusya'ya (burada M.O ı 4. bnyılda buğday, arpa, darı yetştren ve sığır, keç, koyu!! besleyen Trpolye kültürü kuruldu), dğer ının üzernden Türkstan'a gtt; burada 69bıd.,,. 9:.95. A'm "'O'",lb"m' (m" M.b", oım'k'''':) kull,ml.m~"m," eyern yokluğu le açıklanableı:bğn belrten Isaac, atın Yakın Doğu'da yayılışı çn se,. Yakın Doğu krallıklarının göst,~~ş a~kının. soyluları o anda nadr olan atları br kudret sembolü yapmaya sevketmş olableceğn dda etmektedr. 70Grgg (1974), s : 71 bd., s Brçok yazarı kalıcı br yerleşmler olmayan ve tarımla uğraşmayan gerçek göçebeler le yılın br ~ısmında toprağı şleyen ve kurak mevsmde sürülen le hareket eden yarı-göçebeler ara~ında ayırım yapmakta, bazıları yatay ve dkey göçebelk arasındak ve göç hareketııirnn patem ve mesafes arasındak farklılıkları vurgulamaktadır. Bazıları da TÜrkstan bozkırlarının göçebcler le (k burada at prestj hayvanıdır) Arabstan ve Sahr~'nın göçebeler (k burada tek hörgüçlü deve prestj hayvanıdır) arasındak farklı1ıkijırı. belrtmektedr. bd., s. 113.

19 EVCİLLEŞTİRME TARİHİNE KISA BİR BAKıŞ 91 hem sulu hem de kuru tarım yapıldı. Pastoral göçebel~n kökenler bu knc bölgede zleneblr. At, KuznelZ bozkırında muhtemelen lk olarak et ve süt çn M.Ö. 3. bnyılda (k yen bulgular le braz daha önceye -M.Ö gtmektedr) evclleştrld. At, 2. bnyılda Ural nehrnn batısına ve M.Ö cvarında güneyde tran ve Yakın Do~u'ya yayıldı ve Yakın Do~u'da savaş arabalarında kullanıldı. M.Ö. 2. bnyılda k hörgüçlü Asya devesorta Asya'da evclleştrd. Fakat Avrasya bozkırlarındak pastoral göçebej~n yükselş çn krtk olap unsur at bnclğnn gelşmes d. Bu sadece uzun mesafe çobanlığını kolaylaştırmakla kalmadı, göçebelere yerleşk nsanlar üzernde öneml br asker avantaj sa~ladı. At bncl~nn bulguları Yakın Doğu'da M.Ö. l.400'lerde sıklaşmaktadır.72. M.Ö. brnc bnyılın başlarında Tuna'dan Altayların do~usuna kadar olan bozkırlarda seyrek olmasına ra~men çftç-çobanlar yerleşmşt. Aynı dönemde ata bnen göçebeler baskın hale geld; brçok yerleşk çftç, muhtemelen artan kuraklı~ın br sonucu olarak uzmanlaşmış pastoralstlcre dönüştü. M.Ö. 900'lerde Volga le trtş arasındak Rus bozkırlarında İsktler ortaya çıktı. Rus bozkırlarındak lk göçebeler hep Kaflcas kökenl d. Çn Türkstan'ı ve Mo~olstan'da se pastoral göçebelk daha geç br gelşme d. Göçebe çobanlık Çn Türkstanı'ndak vahalarda ve daha doğuda kuzey Çn'de, muhtemelen M.Ö kadar erken br tarhte gelşt. Sı~ır, koyun ve keç hep Güney Batı Asya'dan gelme d. Ancak at bnclğ br Hnt-Avrupa dl konuşan ve Rusya Türkstanı'ndan olan göçmenlerce M.Ö. brnc bnyılda getrld; Moğol kökenl yerl çobanlar ata bnmey ve yayı (bow) onlardan öğrend ve M.Ö. 4. ve 3. yüzyıllarda Çn çn lk kez cdd br tehdt oldu. Bu dönemde yerleşk Çn tarımı le göçebelern bozkır toplumu arasında belrgn br fark çoktan oluşmuştu: bunun üzerne Çn Sedd yapıldı. Han dönemnn sonlarında Çn'n kuzeynde Moğol kökenl göçebe gruplar (Hsung-Nı,ı'lar=Hunlat) vardı. Bunlarbatıya doğru Baktra'ya hareket ettler. Hunlar kısmen Türkçe kısmen Moğolca konuşan br kökendend ve daha sonra batıya doğru harekete devam ederek, modern zamanlarda sona eren şeklde Avrasya bozkırlarındak göçebelern Türkleştrlmesn başlattılar. ıo. yüzyılda başlayan ve 13. yüzyılda zrvesne ulaşan Moğolların genşlemes se orjnal yurtları olan Altayların doğusunda çok az. Türkçe konuşan göçebe bıraktı. Ancak Türkçe konuşanlar Türkstan'da, güney Rus bozkırlarında ve Anadolu, Irak ve İran'ın bazı bölgelernde baskın grup halne geldler. Çeştl göçebe grupların Rus bozkırları boyunca surekl hareket buralarda yerfeşm gecktrd: M.Ö. 2. yüzyıl le M.S. 7. yüzyıl arasında yerleşk tarımcılar bozkırlardan sürüldü ve göçebeler üstün oldu. Bazı göçebeler, sür~ler asıl lg alanları olmasına rağmen, lkel tarım uyguluyordu. Bozkırlarda Slav yerleşmler ıo. yüzyılda başladı fakat 13. yüzyıldak Moğol stlaları bunu tekrar engelled~. 17. yüzyıla kadar Rus bozkırları tamamen yerleşklern hakmyetne geçmed. Pastaral göçebelern üstünlüğü Macar ovalarında da sürdü. Buralar Orta Çağların sonuna dek seyrek yerleşmlyd: 16. yüzyılda yerleşk ordular göçebelere üstünlük sağladıktan sonra yerleşm başladı. Bu dönemden sonra pastoral göçebeler Avrupa ve Rus bozkırlarından çekldler.?3 Güney Batı Asya'dak lk çftçler buğday ve arpa yetştryor ve sürü hayvanları beslyordu. Muhtemelen uzmanlaşmış çobanlar erken br tarhte yerleşk.toplumlardan kopmuştu. Sümerler kadar erken br dönemde göçebe saldırılarının kayıtları vardır, fakat.yakın Doğu'nun göçebe çobanları atı benmsemş görünmemektedr. Çobanlara 72bd., s bd., s

20 92 rat BASKıCı hareketllk sağlayan ve genşlernelerne yol açan hayvan tek hörguçlu deve d. Bu hayvan, muhtemelen Güney Batı 'Arabstan'da yük hayvanı olarak M.Ö. 3. bnyılda evclleştrid. ıknc bnyılın sonon& devel göçebeler ısral'e akın yapıyorlardı ve M.Ö. brnc bnyılın başlarında deve k1ervanları Kuzey Arabstan çölünde şlyordu. Tek hörgüçlü devenn Arabstan dışına: yayılışı yavaş oldu. Mısır'a M.Ö. 6. yüzyılda geld, fakat Ptoleme dönemne kadar önemszd. Daha batıda deve Roma dönemnde Kuzey Afrka'da blnyordu ancak kuı1anımı yaygın değld. Deve Hırstyanlığın lk yuzyıllannda önem kazandı. Pastordı göçebelğn Sahra'da yayılışı se k dönemdek Arap genşlemes le lgldr. Bunlardatı lk 7. yüzyılda Arap çölündek kuraklığı zleyen ıslam'ın yayılışı ve Arap dlnn Mısır'da ve Kuzey Afrka'dak Berberleree kabulüdür. Bu stlalar Kuzey Afrka'nın yerleşk tanmını rahatsız ett;.araplaşan Berber gruplar 8. yüzyılda Sahra boyunca güneye, bj~tı Sudan kuşağına nd Vd ICuzeyde ıspanya'ya geçt. Bedevlern Arabstan'dan Afrka'ya knc gelşler ı ı. yüzyılda oldu. Sayıları 7. yüzyıldaknde.ndaha fazlaydı ve kıyıdak yerleşk hayat, özellkle Cyrenaca ve Trpoltana'da, çöktü. Trpoltana'(Ian br grup (Tuaregler) Araplarca guneye, çöle doğru tld ve pastoral göçebelğ bepmsed. 74 Sahra'nın güneyndek Afrka'da se pastoralzmn kökenler net değldr. Doğu Afrka'da se ancak M.S 'den tbaren öneml 0lmuştur.75.KAYNAKÇA Anthony, D.W. & Brown, D. R. (1991), The Orgns of Horseback Rdng, Antquty, 65, pp Daumas, M. (1969), A Hstory of Technologyand Inventon Vol. I, (Crown Publshers).. Derry, T. K. and Wllams T. (l960), A Short Hstory of Technology, (Oxford: Clarendon Press). F~rt>es, R. J. (ı9~5)ı St~des n Anırent Technology-Vol. II, (Leden: E. J. Brll). Grgg, D. B. (1974), The Agrcultural Systems of the World, (Cambrdge Unversty Press: Cambrdge Geogı'uphcal Studes-S); 'Heser, Jr., C. B. (1973), Secd ıto Cvlzaton: The Story of Man's Food, (San Francsco: W. H. Freeman and Company). Isaac, E. (1970), Geography of Doıı~estcaton, (New Jersey: Prentee-HaII, Ine.). 74 bd., s bd., s Pastoral göçebelk Içn syas stkrarsızlık koşuııan özettkle elverşlyd ve bu koşuııar Yakın Doğu'da O~ta Çağlar boyunca yaygındı. Anadolu'da 11. yüzyılda Türk pastoralstler gelene kadar gerçek göçebe pastoralzm yoktu. 13. yüzyılda Moğol akınıarı lc göçebelern sayıları attt! ve bu dönemn savaşları Mezopotamya'nın sulama donanımlarının çoğunu yok ett. 1d., s. 18. Öte yandan göçebe toplumlarea kuııanılan koşum yöntemler. çftçleree sür' hayvanları",ı tarlada dare etmek çn tasarlananların değştrlmşler gbdr ve Avrı sya'nın büyük göçebe geleneğ koşum metodlarını çftçlkten almış görünmektedr. l~saae (1970), s