DOĞU KARADENİZ İHRACATÇILAR BİRLİĞİ GENEL SEKRETERLİĞİ

Transkript

1 DOĞU KARADENİZ İHRACATÇILAR BİRLİĞİ GENEL SEKRETERLİĞİ DÜNYA DA VE TÜRKİYE DE ÇAY SEKTÖRÜ & DÜNYA DA ÇAY SEKTÖRÜNDEKİ SON GELİŞMELER TRABZON,

2 1.GİRİŞ: Dünya üzerinde çay bitkisi, kuzey yarım kürede yaklaşık 42 enlem derecesinden, güney yarım kürede 27 enlem derecesine kadar olan kuşak üzerinde yetiştirilmektedir. Yağışın bol ve iklimin sıcak olduğu bölgelerde yetiştirilmesine rağmen dünyada çay üretiminin ekonomik olarak yapıldığı yerler sınırlıdır. Hindistan, Çin, Sri Lanka, Endonezya, Kenya ve Japonya çay bitkisinin yaygın olarak yetiştirildiği ve çay üretiminin yoğun olarak yapıldığı ülkelerdir. Bu ülkeler ve Türkiye ile birlikte 30 a yakın ülkede ekonomik düzeyde çay üretimi gerçekleştirilmektedir. Çay yetişmesine etki yapan en önemli etken iklim ve topraktır. Yıllık sıcaklık ortalamasının 14 santigrat derecenin altına düşmemesi, toplam yıllık yağışın, 2000 mm den az olmaması ve aylara göre dağılımının düzenli olması, bağıl nem oranının ise en az %70 olması, çay bitkisinin normal gelişimi için gerekli olan koşullardır. Çay bitkisi kumdan kile değin değişen yapıdaki asit tepkimeli topraklarda yetişebilmektedir. 2.SEKTÖRÜN DURUMU: 2.1.Çay Üretiminin Dünya Ekonomisindeki Yeri FAO (Food and Agriculture Organization of the United Nations) Birleşmiş Milleler Gıda ve Tarım Örgütü 2006 yılı istatistiklerine göre; Dünya da çay tarım alanları hektara ulaşmıştır. Bu alanın % 87,8 i Asya, % 9,8 u Afrika, geri kalan % 2,4 lük kısmı ise Güney Amerika, Okyanusya ve Avrupa kıtalarında bulunmaktadır yılları arasında çay üretim alanları % 9 oranında genişlemiştir. Ülkeler itibariyle çay tarım alanlarının, % 41,1 i Çin, % 18 i Hindistan, % 7,8 i Sri Lanka, % 5,4 ü Kenya, % 4,3 ü Endonezya, % 4,5 i Vietnam, % 2,8 i Türkiye ve % 1,8 i Japonya da bulunmaktadır. Dünyada çay üretimi 2006 yılında ton a ulaşmıştır. Bu üretimin % 82 si Asya, % 15 i Afrika, % 3 ü ise Amerika, Okyanusya ve Avrupa kıtalarında gerçekleştirilmektedir yılları arasında, beş yıllık süreç sonunda dünya üretimi % 13 oranında artmıştır. Yıllık artış oranı ortalaması % 2,6 dır yılları arasında, on yıllık süreç sonunda en yüksek üretim artışı Vietnam (%141,2) da, en fazla üretim azalışı ise ( 37,6) Gürcistan dadır. Dünya toplam çay üretiminin % 27,1 ini Çin, % 24,4 ünü Hindistan, % 8,5 ini Sri Lanka, % 8,5 ini Kenya, % 5,5 ini Türkiye, % 4,7 sini Endonezya, % 2,5 ini Japonya ve % 18,8 ini diğer üretici ülkeler gerçekleştirmektedir. Dünya çay üretiminin % 70 i Siyah, % 23 ü Yeşil, % 7 si Oolong, İnstant, White çay ve diğer çay çeşitlerinden oluşmaktadır. Dünya da çay ithalatı, hem çay üreticisi olan ülkeler, hem de çay üreticisi olamayan ülkeler tarafından yapılmaktadır. FAO nun 2004 yılı verilerine göre, toplam çay ithalatı ton dur. İthalatta en büyük paya sahip ülkeler, AB-25 ülke (% 23,1), Rusya Federasyonu ve Bağımsız devletler (% 12,2), Pakistan (% 8,2), ABD (% 7,0), Mısır (% 5,2), Irak (% 4,9) ve Japonya (% 4,0) dır. Dünyada tüketim amaçlı net ithalat miktarı ise tondur. Toplam ithalat ile net ithalat arasındaki fark tondur. Bu miktar ise ülkeler tarafından re-export edilmektedir.re-export dünya çaycılığında özellikle üretici ülkelerin birbirlerinin çaylarını harmanlamak suretiyle yada tüketici ülkelerin ithal ettikleri çayı yeniden harmanlayıp ihraç etme işlemidir. Re-export yapan en önemli tüketici ülke İngiltere dir. Yıllık kişi başına çay tüketim miktarları yüksek olan ilk beş ülke ise; İrlanda (3,2 kg), İngiltere (2,6 kg), Kuveyt (2,5 kg), Türkiye (2,3 kg) ve Katar (2,0 kg) dır. 2

3 Türkiye, çay tarım alanlarının genişliği bakımından, dünyada üretici ülkeler arasında 7. sırada, kuru çay üretimi yönünden de 5. sırada, yıllık kişi başına tüketim bakımından ise 4. sırada yer almaktadır. Tablo 1: Dünya Çay Tarım Alanları 2010 yılı Tablo 2:Dünya Çay Üretimi 2010 yılı ÜLKELER ÇAYLIK ALAN (Bin Hektar) ÇİN HİNDİSTAN 490 SRİ LANKA 213 KENYA 147 ENDONEZYA 116 VİETNAM 123 TÜRKİYE 77 Diğer Ülkeler toplamı 857 Genel Toplam ÜLKELER MİKTAR (Bin Ton) ÇİN 1,467 HİNDİSTAN 991 KENYA 311 SRİ LANKA 282 TÜRKİYE 235 VİETNAM 198 İRAN 166 ENDONEZYA 150 Diğer ülkeler toplamı 77 Genel Toplam Dünya Çay Ticareti 2010 yılı verilerine göre dünya çay ticareti 9,9 milyar doların üzerinde gerçekleşmiş olup dünya ihracatının yaklaşık %90 ından fazlası Sri Lanka, Kenya, Çin, Hindistan Endonezya, Arjantin, Vietnam, Uganda ve Malavi gibi üretici ülkeler tarafından gerçekleştirilmektedir. Birleşik Arap Emirlikleri, İngiltere, Almanya ve Hollanda gibi ülkeler ise reeksportçu ülkeler olarak bilinmektedir. Tablo 3: Başlıca Ülkeler İtibariyle Dünya Çay İthalatı SIRA ÜLKE MİKTAR (TON) 3 DEĞER (1.000 $) 1 RUSYA FEDERASYONU İNGİLTERE ABD BİRLEŞİK ARAP 4 EMİRLİKLERİ PAKİSTAN MISIR BİRİM DEĞER ($/TON)

4 7 SUUDİ ARABİSTAN JAPONYA ALMANYA KANADA FRANSA İRAN (İSLAM 12 CUMHURİYETİ) POLONYA FAS KAZAKİSTAN HOLLANDA AVUSTRALYA UKRAYNA SUDAN (ESKİ) SURİYE ARAP 20 CUMHURİYETİ TOPLAM Tablo 4: Başlıca Ülkeler İtibariyle Dünya Çay İhracatı DÜNYA ÇAY İHRACATI 2010 YILI SIRA Bölge Miktarı (ton) Değer (1000 $) Birim değer ($ / ton) 1 SRİ LANKA KENYA ÇİN HİNDİSTAN BÜYÜK BRİTANYA BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ VİETNAM ALMANYA ENDONEZYA MALAWİ ARJANTİN BELÇİKA POLONYA AMERİKA BİRLEŞİK 14 DEVLETLERİ UGANDA HOLLANDA RUSYA FEDERASYONU FRANSA JAPONYA TANZANYA TOPLAM

5 2.2.Türkiye de Çayın Ekonomideki Yeri ve Gelişimi Türkiye de çay tarımı Doğu Karadeniz Bölgesinde Gürcistan sınırından başlayarak Ordu ilinin Fatsa ilçesine kadar olan kuşakta yapılmaktadır. Bu bölge içerisinde başta Rize olmak üzere Ordu, Giresun, Trabzon ve Artvin illerinde çay yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bu bölge dünyada çay yetiştiriciliği yapılan alanlar içerisinde en üst bölgeler arasında yer almaktadır. Gürcistan sınırından Trabzon ilinin Araklı ilçesine kadar olan alan Türkiye de çay yetiştirilmesi bakımından en elverişli ve birinci derecede verimli çay üretim alanlarını oluşturmaktadır. Çay Doğu Karadeniz Bölgesinde yaşayan halkın en önemli gelir kaynaklarından birisini teşkil etmektedir. Ülkemizde çay yetiştiriciliğine Rize ve çevresinin uygun olduğu ilk kez 1917 yılında belirlenmiş ve Rize ili ve Borçka kazasında Fındık, Portakal, Mandalina, Limon ve Çay yetiştirilmesine dair 407 Sayılı Kanun 1924 yılında çıkarılarak çay üretimi başlamış ve aynı yıl Çay Araştırma Enstitüsü kurularak ülkemizde çaycılığın geliştirilmesi yönünde faaliyete geçmesiyle birlikte çay üretimi ülkemizde ticari açıdan önem kazanmaya başlamıştır. Türkiye de çay sektörü diğer üretici ülkelerle karşılaştırıldığında nispeten yeni bir faaliyet görünümünde olmasına rağmen kısa süre içerisinde büyük gelişme göstermiştir li yıllarda kuru çay üretimi tonun altında gerçekleşirken son dönemlerde bazı yıllar 200 bin tona yaklaşmış, 2004 yılından itibaren de 200 bin tonun üzerine çıkmıştır. Bugün Türkiye çay üretiminde önemli üretici ülkeler arasında yer almakta ve üretim miktarı açısından Çin, Hindistan, Sri Lanka, Kenya ve Endonezya dan sonra altıncı sırada bulunmaktadır. ÇAYKUR ülkemizde üretilen kuru çayın %65 ini, özel sektör de %35 ini üretmektedir. ÇAYKUR un 46 adet, özel sektörün ise 230 adet yaş çay işleme fabrikası bulunmaktadır. ÇAYKUR un üretim kapasitesi 6760 ton/gün, özel sektörün ise 8746 ton/gündür. TÜRKİYE DE ÇAY TARIMI Türkiye de çay tarımı, Doğu Karadeniz Bölgesi nde başta Rize olmak üzere Ordu, Giresun, Trabzon ve Artvin illerinde yapılmaktadır. Türkiye de çay tarımı, 205 bin üretici tarafından, 759 bin dekar (ruhsatlı) alanda küçük aile işletmeciliği şeklinde yapılmaktadır. Çay Doğu Karadeniz Bölgesi nde yaşayan halkın en önemli gelir kaynaklarından birisini teşkil etmektedir. Çay üretimi bölge ve Türkiye ekonomisinde son derece önemli bir yer tutmaktadır. Türkiye de çay tarımı ve sanayi faaliyetleri yılları arasında Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu nca, yılları arasında ise Tekel Genel Müdürlüğü ve Tarım Bakanlığı işbirliği ile sürdürülmüştür. Çay tarımı ve sanayisinin ekonomik ve sosyal yönden daha etkin hale getirilmesi amacıyla 1971 yılında 1497 sayılı Çay Kurumu Kanunu çıkarılmış, çıkarılan bu Kanun ile çay ile ilgili tüm faaliyetler, bir iktisadi devlet kuruluşu olarak kurulan Çay Kurumu na devredilmiş ve Çay Kurumu (ÇAYKUR) 1973 yılında fiilen faaliyete geçmiştir yılından 1984 yılına kadar ÇAYKUR, ülkenin tarım politikasına uygun olarak çay tarımını geliştirmek, kalitesini ıslah etmek ve işlenmesini teknik esaslara göre yürütmek, iç ve dış pazar isteklerine uygun ürün üretmek gibi konularda tekel konumunda faaliyetlerini sürdürmüştür yılına kadar devlet tekeli altında sürdürülen çay işletmeciliği Aralık 1984 tarih ve 3092 sayılı Çay Kanunu ile serbest bırakılmıştır. Kanunun 1. Maddesinde; gerçek ve tüzel kişilerin yaş çay işleme ve paketleme fabrikaları kurup işletebilecekleri, ihtiyaçları olan yaş çay yaprağını doğrudan üreticilerden satın alabilecekleri belirtilmiştir. 5

6 1982 yılında Kamu İktisadi Kuruluşu (KİK) niteliğine dönüştürülen Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü, 1994 yılında çıkartılan 4046 Sayılı Özelleştirme Uygulamalarının Düzenlenmesine ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunun 35. maddesi gereğince, İktisadi Devlet Teşekkülü (İDT) statüsüne alınmıştır. ÇAYKUR, 3046 sayılı yasanın 4060 sayılı yasayla değişik 4. ve 3313 sayılı yasayla değişik 10. maddeleri uyarınca 26 Kasım 2002 tarihinde Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın ilgili kuruluşu olmuştur. Sektörde yıllar itibariyle dalgalanmalar olmakla birlikte yaş çay üretim miktarında son yıllarda artışlar görülmüştür. Bu durumun temel gerekçeleri iklim koşullarının bitki gelişimi için uygun geçmesi, çay tarım alanlarının (kaçak yapılan çaylık tesisleri) genişlemesi ve alımlarda ürün standardının tam anlamı ile korunamamış olmasıdır ÇAYKUR Türkiye de üretilen kuru çayın %65 ini, özel sektör de %35 ini üretmektedir yılı itibariyle dekar alandan 1,23 milyon ton yaş çay üretimi gerçekleştirilmiştir. Tablo 5. Yıllar İtibariyle Çay Üretimi Çaylık Alan (Dekar) Yaş Çay Üretimi (Ton) Kuru Çay (Ton)* Kaynak: *ÇAYKUR fabrikalarında üretilen kuru çay miktarıdır. Türkiye de çay tarımı Doğu Karadeniz Bölgesinde Gürcistan sınırından başlayarak Ordu ilinin Fatsa ilçesine kadar olan kuşakta yapılmaktadır. Bu bölge içerisinde başta Rize olmak üzere Ordu, Giresun, Trabzon ve Artvin illerinde çay yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bu bölge dünyada çay yetiştiriciliği yapılan alanlar içerisinde en üst bölgeler arasında yer almaktadır. Gürcistan sınırından Trabzon ilinin Araklı ilçesine kadar olan alan Türkiye de çay yetiştirilmesi bakımından en elverişli ve birinci derecede verimli çay üretim alanlarını oluşturmaktadır. Çay Doğu Karadeniz Bölgesinde yaşayan halkın en önemli gelir kaynaklarından birisini teşkil etmektedir. Çaylık alanların % 65,62 si Rize, % 20,46 sı Trabzon, % 11,3 u Artvin, % 2,6 si ise Giresun ve Ordu illerinde bulunmaktadır (Grafik 1) Üretici cüzdan sayısının %62 si Rize, %24 ü Trabzon, %10 u Artvin ve %4 de Giresun ve Ordu illerinde bulunmaktadır. 6

7 Grafik1. Çaylık Alanlara Göre İllerin Dağılımı (%) Grafik 2. Üretici Sayısına Göre İllerin Dağılımı (%) Türkiye de Çay Yetiştirici Profili Çay üretimi bölge ekonomisinde son derece önemli bir yer tutmaktadır. Bölge sanayisinin neredeyse tamamı çay üretimine yöneliktir. Ancak bölge insanının arazi mülkiyeti sınırlı olduğu için çay üretimi küçük çapta aile üretimi şeklinde yapılmaktadır. Yapılan üretim genellikle geçimlik olmakta hatta birçok aile için bu dahi mümkün olmamaktadır. Çay üretiminin bu özelliği, üretici kesimi ekonomik anlamda tatmin etmediği için bölge insanını farklı arayışlara iterek büyük kentlerin göç sorununu derinleştirmektedir. Çay yetiştiriciliği yapan üreticiler, genel olarak küçük aile işletmeciliği şeklinde faaliyette bulunmaktadır. Türkiye de çay Mayıs- Ekim ayları arasında 6 aylık bir periyotta üç sürgün olarak hasat edilmektedir. Türkiye de üreticilerin %80 i 5 dekarın altında çay bahçelerinde yetiştiricilik 7

8 yapmaktadır. Bu üreticilerin sahip olduğu çaylık alan miktarı ise toplam çaylık alanlarının %50 sini oluşturmaktadır. Tablo 6. Çaylık Alanların Üretici (Cüzdan) Sayısına Göre Dağılımı (2011) Çaylık Alanların Üretici (Cüzdan) Sayısına Göre Dağılımı (2011) Alan Aralığı (Dekar) Üretici (Cüzdan) Sayısı Oranı (%) Çaylık Alanı (Dekar) Oranı (%) 0 0, , ,12 0,5 0, , ,05 1 1, , ,8 2 4, , ,36 5 9, , , , , , , , , , , , , , ,4 TOPLAM Ülkemizde kuru çay üretiminde Ortodoks, CTC ve Rotervane işleme metodları kullanılmaktadır. Çay da ayran, salep, boza ve kahve gibi Türk insanının milli içecekleri arasında yer almaktadır. Yıllık yurt içi tüketim miktarı 140 bin tonun üzerindedir. Tablo 7: Türkiye Kuru Çay Üretimi YILLAR (TON)

9 Çayda Destekleme Prim Ödemesi 1984 yılına kadar devlet tekeli ve denetiminde yürütülen çay tarımı ve endüstrisi, 1984 yılında 3092 sayılı Çay Kanunu ile özel girişimcilerin faaliyet alanına açılmıştır. Çay tarımı ve endüstrisi özel girişimcilere açılmasına rağmen özellikle çay tarımında ve üretiminde en etkili ve yönlendirici kuruluş halen bir İktisadi Devlet Kuruluşu olan ÇAYKUR dur. ÇAYKUR ürün alımlarını bu fiyattan yaparken, özel sektör işletmeleri bu fiyattan veya bu fiyata yakın bir fiyattan farklı alım politikaları ile satın alma işlemi yapmaktadır yılından itibaren yaş çay alımlarında çay üreticilerine Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından destekleme primi ödemesi yapılmaktadır Ayrıca 2004 yılından itibaren Çay tarım alanları içindeki ruhsatlı çay bahçelerinin her yıl 1/7'sinin budanmasından doğacak gelir kaybını önlemek amacıyla budama tazminatı ödemesi yapılmaktadır. YIL ÜRETİCİ SAYISI Tablo 7. Çizelge Yıllar İtibariyle Destekleme Primi Ödemeleri ÇAY MİKTARI (TON) ÇAYKUR ÖZEL TOPLAM PRİM MİKTAR I (KG/TL) DESTEKLEME PRİMİ TUTARI (BİN TL) , , , , , yılında yaş çay ürünü için 183 bin üreticiye fark ödemesi desteği olarak 147 milyon TL, Budama tazminatı ödemesi olarak ise 68 milyon TL ödenmiştir. Yaş Çay Taban Fiyat Uygulaması tarihinde çıkarılan 3788 sayılı Çay Kanunu ile çay tarımının ve üreticilerin desteklenmesi güvence altına alınmıştır. Bu tarihten sonra çay desteklenen ürünler kapsamına alınmıştır. Yeşil çay üreticisine ürün bedeli olarak verilecek olan çay fiyatı her yıl Bakanlar Kurulu tarafından çayın ilk sürgünü verdiği mayıs ayında belirlenmektedir [6] yılından itibaren ise çay fiyatları taban fiyatı + destekleme fiyatı şeklinde belirlenerek hem üretici hem de sanayici memnun edilmeye çalışılmıştır. Buna göre 2011 yılı fiyatı 1,10 TL olarak belirlenmiştir.. Tablo 8. Yıllar İtibariyle Kampanya Açılış Tarihleri ve Yaş Çay Fiyatları YIL Kampanya Açılış Tarihi Yaş Çay Alım Fiyatı (TL/Kg) Değişim (%) Alım Fiyatı Destekleme (Taban Fiyatı) Primi Toplam Mayıs 0,640 0,090 0,730 12, Nisan 0,737 0,1017 0, , Mayıs 0,790 0,115 0,905 7, Mayıs 0,885 0,115 1,00 10, Mayıs 0,98 0,12 1,10 10,0 9

10 GENEL DEĞERLENDİRME Türkiye de Doğu Karadeniz Bölgesi nde dar bir alanda yetişme olanağı bulunan çay, ülke ekonomisine katkısıyla birlikte temel içecek maddesi olarak da çay önem arz etmektedir. Ayrıca çayın yetiştiği bölgede farklı tarım ürünü yetiştirme olanağının fazla olmaması bölge insanı için çayın ekonomik değerini artırmıştır. Bunun yanında çayın aradığı iklim şartlarından dolayı farklı bölgelerde yetişme olanağının olmayışı çay bölgesinin önemini artırmıştır. Çay ürününün yetiştiği Trabzon ve Rize yöresinin genel coğrafi ve sosyoekonomik yapısının kendine has özelliklerinin tarımsal alanda çay üretimini bölgede alternatifsiz bırakmaktadır. Çay üretimi bölge ekonomisinde son derece önemli bir yer tutmaktadır. Bölge sanayisinin nerdeyse tamamı çay üretimine yöneliktir. Ancak bölge insanının arazi mülkiyeti sınırlı olduğu için çay üretimi küçük çapta aile üretimi şeklinde yapılmaktadır. 3. TÜRKİYE DE ORGANİK ÇAY Organik tarım, üretimde kimyasal girdi kullanmadan, yönetmeliğin izin verdiği girdilerin kullanıldığı, üretimden tüketime kadar her aşaması kontrollü ve sertifikalı tarımsal üretim biçimidir. Organik tarımın amacı, toprak ve su kaynakları ile havayı kirletmeden, çevre, bitki, insan ve hayvan sağlığını korumaktır. Tüm dünyada hızla artan organik tarımsal ürünler arasında genellikle ülkelerin geleneksel ürünleri yer almaktadır. Örneğin Hindistan'da çay, Danimarka'da süt ve süt ürünleri, Arjantin'de et ve et ürünleri, Orta Amerika ve Afrika ülkelerinde muz, Tunus'ta hurma ve zeytinyağı, Türkiye'de kurutulmuş ve sert kabuklu meyveler organik olarak üretilen ürünler olarak ilk sırayı almıştır Organik Çay Dünyada çay üretimine ayrılan alan 2,3 milyon hektardır. Bu alanlardan elde edilen ürün 3,2 milyon tona ulaşırken, organik çay üretimine ancak hektarlık alan ayrılmakta ve üretim 4-5 bin ton seviyesinde gerçekleşmektedir. Organik çay üretme fikri 1980'li yılların başında ortaya çıkmış olup, ilk üretim 1986 yılında Sri Lanka da gerçekleşmiştir. Üretici ülkeler arasında başta Sri Lanka olmak üzere Çin, Japonya, Şili, Tanzanya, Kenya, Malawi ve Arjantin yer almaktadır. Organik çay üretiminde öncelikle, çay tarımı için ayrılan arazilerin rakımının deniz seviyesinden en az 700 metre yüksekte olması tercih edilmektedir. Üretim için gerekli olan diğer ekolojik şartları; yıllık sıcaklık ortalamasının o C, ortalama günlük güneş ışınının 4 saat, yıl boyu minimum yağışın 1600 mm, nispi nemin % 70-90, toprak PH ının 4,5-5,5 olması olarak sıralayabiliriz. Organik çay üretimi, tamamen izole edilmiş alanlarda yapılmalı, bunun için çay bahçelerinin çevreleri herhangi bir vasıtanın girmeyeceği şekilde tamamen ağaçlarla kaplı olmalıdır. Çay tarımının yapıldığı alanlar gerek endüstri sahalarından gerek yerleşim merkezlerinden kilometrelerle ifade edilebilecek uzaklıkta bulunmalı, taşımada kati surette motorlu araç kullanılmamalıdır. Toprağın ve bitkinin istenilen hale gelmesi için en az 3 yıllık bir süre gerektiği, üretime başlamadan önce belirlenen tüm toprak analizlerinin yapılması gerektiği unutulmamalıdır. Organik çay için elbette organik gübre kullanılması gerekmektedir. Organik gübre başlangıçta, organik gübre satışı yapan belgeli firmalardan karşılanacak, zaman içinde organik olduğu belgelenmiş hayvan gübreleriyle, çay budama ve üretim artıkları (çöp, lif vs.) 10

11 ile de desteklenecektir. Organik çay üretimi işçilik maliyeti normal üretim maliyetlerine göre en az %25'lik bir fazlalık göstermektedir. Organik tarım, sadece kimyasal mücadele ve suni gübreleme yapılmaması değildir. Üreticiden tüketiciye ulaşana kadar, organik tarımın yapıldığı tarladaki her safha kayıt altına alınmalı, kontrol edilmeli, kontrol edildiği dekontrol edilmeli, belirleme ve izlenebilirlik sağlanmalıdır. Organik çay üretiminin Uluslararası Organik Tarım Federasyonu (IFOAM) veya bağlıları tarafından akredite edilip sertifikalandırılması gerekmektedir. Türkiye de çay tarımı, Doğu Karadeniz Bölgesinde Doğuda Sarp sınır kapısından başlayarak, Batıda Araklı Deresine kadar olan alan içinde Artvin, Rize, Trabzon illerini kapsayan 180 km. uzunluktaki kıyı şeridinde ve iç bölgelerde km içerilere kadar uzanan kesimde, 1000 metre yükseltilere değin ulaşan yamaçlarda yapılmaktadır. Giresun ve Ordu illeri ile Fatsa ilçesini kapsayan kesim ise çay yetiştiriciliğinde tali bölge olarak kabul edilmektedir. Doğu Karadeniz bölgesinde yetişen çaylar, ekolojik şartlar nedeniyle kış aylarında kar altında kalmaktadır. Bu doğal özellik dünyada Doğu Karadeniz kıyılarından başka hiçbir bölgede bulunmamaktadır. Coğrafi ve ekolojik şartlar gereği Doğu Karadeniz deki topraklarda ve de çay bitkisi üzerinde hiçbir suretle kimyasal ilaçla mücadele yapmaya gerek duyulmamaktadır. Kimyasal zirai mücadele ilacı kullanılmadığından bölgede üretilen siyah ve yeşil çaylarda pestisit kalıntısına da rastlanmamıştır. Bu durum ise ülkemizi sağlıklı siyah, yeşil ve organik çay üretimi için ideal ülke durumuna getirmektedir. Sadece bu özelliğinden dolayı Türk Çayı dünyanın en sağlıklı en doğal çayı olma özelliğini taşımaktadır. Organik çay tarımına geçişte sadece kullanılan gübre organik gübre olarak değiştirilmiş, toprak yapısı organik standarda gelene kadar beklenmiştir. Organik çay üretimini sertifikalandıran, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nca da yetkilendirilen kontrol ve sertifikasyon kuruluşları ve bağlı olduğu ülkeler: BCS- Almanya, IMO- İsviçre ve SKAL- Hollanda'dır. Türkiye de 2002 yılında 5 ha çaylık alanda 63 ton organik yaş çay üretimi yapılmışken, 2010 yılında 224 ha çaylık alanda ton organik yaş çay üretimi sağlanmıştır. Tablo 9. Organik Çay Üretim Alanı, Üretim Miktarı, İhracat-İthalat Yıllar Çiftçi sayısı Üretim alanı (ha) Yaş Çay Üretim miktarı (ton) * İhracat (kg) İthalat (kg) ,00 5,55 63,00 202, ,00 5,26 57,00 75, ,00 14,73 27, ,00 28,45 59, ,00 37,84 215,60 310, ,00 45,22 263,00 88, ,00 35,44 211,85 77, ,00 144, ,16 64, ,00 224, ,85 KAYNAK: TÜGEM * İhracatçı Birliklerinden alınan ihracat verileri ihracatçı firmaların organik olarak beyan ettikleri partilere ait olup, gerçekleşen ihracat verilerini kapsamamaktadır. 11

12 Tam bir organik çay üreticisi olabilmek için 3 yıl geçiş süreci yaşanmaktadır. Bu süreci geçiren üreticiler organik çay üreticisi kapsamına girmektedir yılında 621 geçiş sürecindeki çiftçi 167 ha çaylık alandan ton organik yaş çay elde etmişlerdir (Tablo2). Organik çay üretimi Rize ve Trabzon illerinde yapılmaktadır yılında Rize ilinde ton Trabzon ilinde 195 ton olmak üzere toplam ton organik yaş çay üretimi gerçekleşmiştir ton olan geçiş süreci organik yaş çay üretiminin tamamı ise Rize ilinde yapılmıştır. Tablo 10. Geçiş Süreci Organik Çay Üretim Alanı, Üretim Miktarı Yıllar Çiftçi sayısı Üretim alanı (ha) Yaş Çay Üretim miktarı (ton) ,00 0,85 18, ,00 17,20 51, ,00 26,65 122, ,00 11,08 70, ,00 12,37 144, ,00 132,50 922, ,00 124,86 950, ,00 167, ,88 Kaynak: Tügem Tablo 11. İller e göre Organik Çay Üretimi (2010) İller Çiftçi sayısı Üretim alanı (ha) Üretim miktarı(ton) Trabzon 51 19,80 195,55 Rize , ,30 Toplam , ,85 Türkiye de Rize ili Çamlıhemşin ve Hemşin ilçelerinde ÇAYKUR tarafından yapılan çay tarımı titiz çalışmalar sonucu belirlenen organik çay tarım havzalarında dünya standartlarında yapılmaktadır. ÇAYKUR tarafından yapılan çalışmalar neticesinde, organik çay tarımı yapmak isteyen gönüllü üreticiler tespit edilmiş ve daha sonra uygun olan çay bahçeleri sertifikalandırılıp Ocak 2007 tarihinden itibaren organik çay tarımına geçiş sağlanmıştır. Uluslararası sertifikasyon firması ve ÇAYKUR un çok titiz denetimleri sonucu çay tarımında gerekli olan 5 yıllık süre dolduktan sonra ülkemizde organik çay tarımının ilk mahsulleri alınmıştır. Rize nin Hemşin bölgesinde kurulan modern ve hijyenik çay fabrikası 2009 yılında hizmete açılarak 5 yıllık emeğin sonucu yetiştirilen çay yapraklarından elde edilen ilk organik siyah çay ürünleri olan Organik Hemşin, Organik Rize ve Organik Zümrüt Çayı tüketicilerin beğenisine sunmuştur yılında Hemşin Organik Çay Fabrikası üreticiden organik yaş çay almıştır. Geçiş sürecindeki üretici sayısı ise 300 dür. Tablo 12. Hemşin Çay Fabrikasına Ürünlerini Getiren Üretici Sayısı Tam Organik Geçiş Süreci Çiftçi sayısı Üretim alanı (da) Çiftçi sayısı Üretim alanı (da)

13 2010 yılında Hemşin Çay Fabrikası tarafından 798 ton organik yaş çay alınmış olup, 152 ton organik siyah kuru çay üretilmiştir. Ayrıca aynı yıl ÇAYKUR Taşlıdere çay fabrikasında 5 ton organik yeşil çay üretimi gerçekleştirilmiştir. Tablo 13. Hemşin Çay Fabrikasında Üretilen Organik Siyah Kuru Çay Miktarı (kg) Yıl Satın Alınan Yaş Çay Üretilen Organik Çay Organik Tarım Destekleri Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Bitkisel Üretimle İlişkili Olarak Doğrudan Gelir Desteği Ödemesi Yapılmasına İlişkin Tebliğ ile organik tarım üreticilerine doğrudan gelir desteğine ilave olarak dekara 3 YTL ek destek ödenmesi sağlanmıştır. Bu ek destek 2007 yılında 5 YTL olmuştur. Organik Tarım ve İyi Tarım Uygulamaları İle Toprak Analizi Yaptırılmasına ve Bambus Arısı Kullanımına Destekleme Ödemesi Yapılmasına Dair 2008/14353 Sayılı Bakanlar Kurulu Karar ile 2008 yılında dekara 18 TL destekleme ödemesi yapılma kararı alınmıştır. Organik Tarım ve İyi Tarım Uygulamaları ile Bombus Arısı Kullanımına Destekleme Ödemesi Yapılmasına Dair 2009/15602 sayılı Bakanlar Kurulu Karar ile de 2009 yılında dekara 20 TL destekleme ödemesi yapılması kararlaştırılmıştır. 2011/1430 sayılı 2011 Yılında Yapılacak Tarımsal Desteklemelere İlişkin Bakanlar Kurulu Kararı ile Bitkisel Üretimde Çiftçi Kayıt Sistemine dahil olan ve icmallerin alındığı tarih itibari ile en az bir yıl süre ile Organik Tarım Bilgi Sistemine kayıtlı olarak organik tarım yapan çiftçilere dekara 25 TL destekleme ödemesi yapılmaktadır. Ayrıca organik tarımsal ürünleri ve girdileri üreten müteşebbislere düşük faizli krediler verilmiştir. Organik çay üreticilerini teşvik etmek ve olası ürün kayıplarını telafi etmek için ÇAYKUR yönetim Kurulu Kararı ile ÇAYKUR tarafından her yıl organik çay üreticilerine ürün desteği verilmektedir. Tablo 14. ÇAYKUR Tarafından Hemşin Çay Fabrikasına Ürünlerini Getiren Üreticilere Verilen Destekler Yıl 1 Yıllık Üretici 2 Yıllık Üretici 3 Yıllık Üretici Kaynak: ÇAYKUR, Hemşin Çay Fabrikası 3.4. Genel Değerlendirme: Dünyada sudan sonra en çok tüketilen içecek olan çayın üretimi; Türkiye ve Gürcistan dışında, dünyanın ekvatoral ve ekvatora yakın tropikal iklime sahip diğer bölgelerinde de yapılmaktadır. Çayda bakteriyel ve mantari hastalıkların yanısıra 160 farklı böceğinde tespit edildiği çay üretimi yapılan bu alanlarda kış mevsiminin olmaması, çay hasadının 11 ay 13

14 boyunca sürdürülüyor olması, hastalık ve böceklerle kimyasal bir mücadeleyi zorunlu kılmaktadır. Dünyanın en büyük çay üreticileri arasında yer alan ülkeler de dahil olmak üzere kimyasal mücadele yapılmayan tarım arazisi çok kısıtlıdır. Türkiye de Doğu Karadeniz deki topraklarımızda ve de çay bitkisi üzerinde hiçbir suretle kimyasal ilaçla mücadele yapmaya gerek duyulmaması büyük bir avantaj olarak değerlendirilmelidir. İnsan sağlığı, ekolojik denge ve çay sektörünün geleceği açısından organik çay üretiminin yaygınlaştırılması ve desteklenmesi gerekmektedir. 14

15 4. ÇAYIN DIŞ TİCARETİ ÇAY: GTİP Ürünün Tanımı Yeşil Çay (3 kg.ı geçmeyen hazır ambalajlarda) Diğer Yeşil Çaylar Siyah Çay ve Kısmen Fermente Edilmiş Çay(3 kg.ı geçmeyen hazır ambalajlarda) Diğer Siyah Çaylar 0903 Paraguay Çayı 4.1. DÜNYA ÇAY DIŞ TİCARETİ Tablo 15: ÇAYIN DÜNYA İHRACATI ÜLKELER DÜNYA İHRACATI- ÜLKELER BAZINDA 2011 YILI İHRACAT- MİKTAR (TON) 2011 YILI İHRACATI - DEĞER (1.000 $) 15 TON BAŞINA FİYAT (USD/TON) DÜNYA SRİ LANKA KENYA ÇİN HİNDİSTAN İNGİLTERE ALMANYA ENDONEZYA POLONYA VİETNAM ARJANTİN BELÇİKA MALAVİ ABD UGANDA B.A.E JAPONYA RUANDA RUSYA FEDERASYONU FRANSA TANZANYA HOLLANDA KANADA AZERBAYCAN ÇİN TAİPEİ MISIR MACARİSTAN

16 27 HONG KONG NEPAL İSVİÇRE AVUSTURYA ZİMBABVE FAS YEMEN İRAN BURUNDİ GÜNEY AFRİKA İTALYA SİNGAPUR İRLANDA İSVEÇ TÜRKİYE DANİMARKA BREZİLYA SUUDİ ARABİSTAN AVUSTURALYA PAPUA YENİ GİNE MALEZYA ÇEK CUMHURİYETİ LİTVANYA İSPANYA DİĞER ÜLKELER DÜNYA TOPLAMI TABLO: 16. ÇAYIN DÜNYA İTHALATI: ÜLKELER DÜNYA İTHALATI- ÜLKELER BAZINDA 2011 YILI İTHALAT - MİKTAR (TON) 2011 YILI İTHALATI - DEĞER (1.000 $) 16 TON BAŞINA FİYAT (USD/TON) DÜNYA RUSYA FEDERASYONU İNGİLTERE ABD PAKİSTAN MISIR İRAN B.A.E ALMANYA JAPONYA FAS

17 11 KANADA FRANSA AFGANİSTAN UKRAYNA POLONYA SURİYE KAZAKİSTAN AVUSTRALYA IRAK HOLLANDA SUUDİ ARABİSTAN BELÇİKA İTALYA HONG KONG ÇİN SUDAN ÇİN TAİPEİ İRLANDA ŞİLİ GÜNEY AFRİKA HİNDİSTAN İSVEÇ ÖZBEKİSTAN BELARUS MALEZYA ÜRDÜN SRİ LANKA KUVEYT YEMEN SİNGAPUR İSVİÇRE MALİ İSPANYA LİBYA ENDONEZYA AVUSTURYA OMAN GİNE ÇEK CUMHURİYETİ YENİ ZELENDA CEZAYİR FİNLANDİYA AZERBAYCAN BENİN DANİMARKA

18 56 LİTVANYA LÜBNAN NORVEÇ TÜRKİYE EN ÖNEMLİ İTHALATÇI ÜLKE: TABLO: 17 - RUSYA FEDERASYONU: İHRACATÇI ÜLKELER 2011 YILI İTHALAT DEĞERİ (1.000 $) 2011 DŞ TİCARET DENGESİ (1.000 $) 2011 YILI İTHAL EDİLEN MİKTAR (TON) BİRİM DEĞER (USD/TON) DÜNYA SRİ LANKA HİNDİSTAN KENYA ÇİN VİETNAM ENDONEZYA ALMANYA AZERBAYCAN BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ PAUA YENİ GİNE MALAWİ POLONYA İRAN İNGİLTERE FRANSA

19 RUSYA FEDERASYONUNDA ÇAY İTHALATI İLE İLGİLİ BELLİ BAŞLI FİRMALAR Company name TİCARETİ YAPILAN ÜRÜN VE HİZMET KATEGORİ SAYISI ÇALIŞAN SAYISI "Oktava" Company RUSYA FEDERASYONU Future Enterprises. Representative Office RUSYA FEDERASYONU Karavan RUSYA FEDERASYONU Nestle Russia and more ÜLKE ŞEHİR Website RUSYA FEDERASYONU ROSBI Ltd Company RUSYA FEDERASYONU Sevco RUSYA FEDERASYONU Saint Petersburg Moscow Saint Petersburg Moscow Moscow Moscow (812) (faks) TABLO: 18 RUSYA FEDERASYONU NUN EN FAZLA İTHALAT YAPTIĞI ÜLKE SRİ LANKA ürün kodu- G.T.İ.P ürün etiketi G.T.İ.P TANIMI Rusya Federasyonu nun Sri Lanka dan ithalatı Değer 2011, (USD 1.000) Rusya Federasyonu'nun ithalatı içindeki payı,% Sri Lanka'ya Rusya Federasyonu tarafından uygulanan Eşdeğer ad valorem tarife Dünya'ya Sri Lanka ihracatı Değer 2011, (USD 1.000) Dünya ihracatı içindeki payı,% Dünyadan Rusya Federasyonu'nun ithalatı Değer 2011, (USD 1.000) Dünya İthalatı İçindeki Payı, % ' Siyah çay (fermente edilmiş) ve kısmen fermente edilmiş çay 3 kg ı geçen ambalajlarda , ' Siyah çay (fermente edilmiş) ve kısmen fermente edilmiş çay 3 kg ı geçmeyen ambalajlarda , ,9 19

20 ' Yeşil çay (fermente edilmemiş) 3 kg geçmeyen ambalajlarda , ,8 ' Yeşil çay (fermente edilmemiş) 3 kg'ı aşan paketler halinde , , , TÜRKİYE NİN ÇAY DIŞ TİCARETİ Türkiye, dünyanın en büyük çay üretici ülkeleri arasında yer almasına rağmen bu güne kadar bazı istisna yıllar dışında dünya çay ihracatından yeterli düzeyde pay alamamıştır. İç tüketimin oldukça yüksek olması ve maliyetlerin diğer üretici ve ihracatçı ülkelerinin maliyetleri ile karşılaştırıldığında oldukça yüksek olması gibi diğer bazı nedenlerle ülkemiz uzun yıllar ihracata dönük bir politika izlememiştir. Ülkemizden çay ihracatı 1970 li yıllardan itibaren başlamıştır li yıllara gelinceye kadar iç üretimin tüketimimizi karşılamaması nedeniyle genel olarak net ithalatçı bir ülke pozisyonunda olan ülkemiz, üretimimizin iç talebi karşılaması ve stokların oluşmaya başlaması ile birlikte ihracata önem vermeye başlamış, ancak uzun yıllar birim ihraç fiyatlarının ortalama maliyetlerin altında kalmasından dolayı çay ihracatımız genellikle zararla sonuçlanmıştır. Özel sektörün de devreye girmesinden sonra çay ihracatımız karlılık açısından daha istikrarlı bir yapı kazanmıştır. Bugün ülkemizden yıllık 12 milyon Dolar civarında çay ihracatı gerçekleştirilmektedir. Yakın geçmişte özellikle Rusya Federasyonu ve Özbekistan la yapılan doğalgaz ve Eximbank kredi anlaşmaları ile çay ihracatımız önemli boyutlara ulaşmış ancak bu anlaşmaların olmadığı diğer yıllar ise ihracatımız genel olarak düşük düzeylerde seyretmiştir yılı çay ihracatımızda Belçika ve Almanya en önemli ülkeler olup, bu ülkeleri, ABD, Hollanda, KKTC ve Fransa izlemektedir. TABLO: 19- TÜRKİYE ÇAY İHRACATI ( ) MIKTAR FOB $ MIKTAR FOB $ KG KG 1 BELÇİKA , , , ,45 2 ALMANYA , , , ,32 3 BİRLEŞİK DEVLETLER , , , ,51 4 HOLLANDA , , , ,49 5 KKTC , , , ,94 20

21 6 FRANSA , , , ,06 7 TÜRKMENİSTAN , , , ,43 8 AZERBAYCAN-NAHCİVAN , , , ,53 9 IRAK 5.891, , , ,91 10 AHL SERBEST BÖLGE , , , ,31 11 GÜRCİSTAN , , , ,80 12 SUUDİ ARABİSTAN , , , ,90 13 İSRAİL , , , ,66 14 DANİMARKA 5.810, , , ,78 15 BİRLEŞİK KRALLIK , , , ,85 16 AVUSTRALYA 5.075, , , ,52 17 İRAN (İSLAM CUM.) 3.733, , , ,72 18 SİNGAPUR , , , ,05 19 KANADA 4.205, , , ,78 20 EGE SERBEST BÖLGE , , , ,73 21 AFGANİSTAN 8.231, , , ,80 22 İST.DERİ SERB.BÖLGE , , , ,00 23 ÇİN HALK CUMHURİYETİ , , , ,60 24 BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ 1.655, , , ,81 25 FAS 1.440, , , ,89 26 JAPONYA 2.280, , , ,17 27 BOSNA-HERSEK 2.608, , , ,32 28 KOSOVA 7.385, , , ,52 29 İSVİÇRE , , , ,47 30 POLONYA 21,60 546, , ,00 31 KAZAKİSTAN 4.439, , , ,00 32 ÜRDÜN , , , ,00 33 MAKEDONYA 2.701, ,60 903, ,80 34 LÜBNAN 803, ,03 35 YUNANİSTAN 456, ,15 716, ,93 36 BURSA SERBEST BÖLG , , , ,50 37 EKVATOR GİNE Sİ 1.599, , , ,02 38 AVUSTURYA 99,00 582, , ,54 39 ARNAVUTLUK 2.836, , , ,50 40 GİNE 60,00 240, , ,05 41 NORVEÇ 2.918, ,73 203, ,32 42 SOMALI 2.000, ,37 43 MOĞOLİSTAN 363, ,25 771, ,75 44 DOMİNİK CUMHURİYETİ 252, , , ,68 45 RUSYA FEDERASYONU 295, ,40 46 GABON 800, ,57 47 TAYVAN 345, ,00 48 BULGARİSTAN 12,75 124,31 269, ,18 49 İTALYA 3,00 255,60 718, ,00 50 KATAR 314, ,52 540, ,00 21

22 51 PAKİSTAN 1.344, ,83 52 MALEZYA 145, ,50 53 MENEMEN DERİ SR.BLG. 41, ,05 142, ,57 54 TACİKİSTAN 156, ,40 337, ,80 55 KOMOR ADALARI 2.158, ,38 200, ,40 56 BERMUDA 119, ,70 57 KIRGIZİSTAN 500, ,00 58 PAPUA YENİ GİNE 297, ,46 59 NİJERYA 138, ,20 60 KUVEYT 250,00 500,00 70,81 710,80 61 MOZAMBİK 10,00 20,00 120,00 646,80 62 HİNDİSTAN 3.198,00 636,90 63 GÜNEY KORE CUMHURİYET 43,82 558,15 64 SURİYE 44,96 212,00 18,24 383,04 65 YEMEN 27,00 223,20 47,25 357,00 66 LİBYA 10,00 251,64 46,22 355,20 67 ORTA AFRİKA CUMHURİYET 72,00 303,37 68 BURKİNA FASO 72,00 396,00 36,00 180,00 69 KOLOMBİYA 24,00 168,00 70 KONGO(DEM.CM)E.ZAİRE 108,00 147,96 71 MALDİV ADALARI 15,00 54,00 72 ARJANTİN 9.320, ,00 73 MISIR 9.000, ,00 74 GÜNEY AFRİKA 1.852, ,22 CUMHURİYETİ 75 ÖZBEKİSTAN 403, ,60 76 CİBUTİ 300, ,00 77 İSVEÇ 72, ,62 78 BURUNDİ 228, ,80 79 LİTVANYA 47,25 938,70 80 MEKSİKA 35,00 873,00 81 MACARİSTAN 65,00 501,64 82 UKRAYNA 20,20 425,04 83 DOĞU TİMOR 9,36 88,82 84 HONG KONG 0,95 17,12 85 ZAMBİYA 0,12 1,80 GENEL TOPLAM , , , ,64 Kaynak: TUİK 2012 yılı verileri eksik ve tahminidir. Ülkemizde harmanlanmış veya harmanlanmamış yabancı çaylara olan talebin artması sonucu 2010 yılında özellikle Güney Asya ülkelerinden önemli miktarlarda çay ithalatı da gerçekleştirilmiştir. Daha sonraki yıllarda bu talebi karşılayacak yerli imalatın da artması ile 2010 yılında 21,5 milyon Dolar civarında gerçekleşen çay ithalatı nispeten sonraki yıllarda düşüş göstererek 2011 yılında 17,7 milyon dolara gerilemiş ve 2012 yılı kesin olmayan verilere göre ise 12,1 milyon dolar (Ocak-Kasım verileri) ithalat gerçekleşmiştir. Çay 22

23 ithalatımızda Sri Lanka en önemli ülke olup, bu ülkeyi Kenya, İran, Vietnam ve Endonezya izlemektedir. TABLO: 20- TÜRKİYE ÇAY İTHALATI ( ) Ülke adı İthalat Ülke adı İthalat Ülke adı Dolar Dolar 2012 İthalat Dolar Sri Lanka Sri Lanka Kenya Kenya Kenya Sri Lanka İran Vietnam Endonezya Endonezya Endonezya Çin Vietnam Arjantin Hollanda Almanya İran Vietnam Çin Çin Almanya Hollanda Hollanda Hindistan A.B.D Almanya Polonya İngiltere İngiltere A.B.D Singapur Singapur Fransa Suudi Arabistan Polonya İran B.A.E Avustralya Belçika Hindistan A.B.D Irak Arjantin İsveç 900 Avustralya Belçika Ekvator Gine si 0 Malezya 0 İsveç Afganistan Suudi 0 Arabistan 0 İtalya 140 Güney Kore 0 Moğolistan 0 Avustralya 0 Yemen 0 İngiltere 0 YIL TOPLAMI Kaynak: TUİK 2012 yılı verileri eksik ve tahminidir. YIL TOPLAMI YIL TOPLAMI

24 5. DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ÇAY İHRACATÇISI FİRMALARIN İHRACAT KAPASİTESİNİN ARTIRMA PROJESİ 5.1. PROJENİN GENEL AMACI: Dünyada, ülkemizin de içinde bulunduğu 40 kadar ülkede çay tarımı yapılmaktadır. Dünya çay üretimi (siyah ve yeşil) yaklaşık ton dur. Dünya çay üretiminde, % 28.3 ile Hindistan birinci, % 23.6 ile Çin ikinci, % 9.6 ile Kenya üçüncü, % 9.1 ile Sri Lanka dördüncü, % 6 ile Türkiye beşinci sırada yer almaktadır. Dünya çay ihracatının yaklaşık % 40 ı üretici ülkeler tarafından gerçekleştirilmektedir. Dolayısıyla Dünya çay ihracatında üretimle paralellik gösterecek şekilde Sri Lanka, Kenya, Çin ve Hindistan ilk sıralarda yer almakta olup, Almanya, İngiltere, Hollanda ve Belçika gibi ülkeler çay üretmedikleri halde ithal ettikleri çayları işlemekte veya doğrudan ihraç edebilmektedir. Rusya, İngiltere, Pakistan ve ABD ise en fazla çay ithalatı yapan ülkeler arasında ilk sıralarda yer almaktadır. Dünya çay üretiminde 5 inci sırada yer alan Ülkemiz, aynı zamanda Avrupa ya da en yakın çay üreticisi olan ülke konumundadır. Türk çayının tarım ve sanayisinde kimyasal ilaç ve katkı maddesi kullanılmadan üretilmesi ihracatta önemli bir avantajdır. Ancak bu avantaj iç ve dış pazarda yeterince kullanılamamaktadır. Ülkemiz, AB'ne üye olunması halinde, AB ülkeleri içinde çay üreten tek ülke konumunda olacaktır. Uluslararası standartlarda ve AB tüketicilerinin damak tadına uygun çay üretmek şartıyla, arz fazlası bulunan üretilen çayın potansiyeli ölçeğinde ihraç edilmesi mümkün bulunmaktadır. Türk çay sektörü, mevcut yapısını modern çağın gereklerine dönüştürmek, teknolojik yenilenmeye ve yapısal reformlara açık olmak zorundadır. Bu zorunluluk sektörün Dünya pazarlarında varlığını sürdürülebilir kılmasının temel şartıdır. Birçok yönü ile ihracatta güçlü avantajlara sahip olan Türk Çay sektörü ihracat potansiyeli arz etmesine rağmen Dünya ticaretinde gereken performansı sergileyememiştir. Ülkemiz, Dünyanın en büyük çay üreticisi ülkeleri arasında yer almasına rağmen bu güne kadar bazı istisna yıllar hariç, Dünya çay ihracatından potansiyeli ölçeğinde pay alamamıştır. Ülkemizin çay ihracatının gelişememiş olmasının altında yatan en önemli etmenler rekabet edilebilir bir fiyata erişmedeki zorluklar ve uluslararası rekabet ortamını göğüsleyecek kalite ve pazarlama bilincindeki yetersizliklerdir. Bölgemiz açısından bakıldığında Çay tarımı ve ticareti; Doğu Karadeniz Bölgesi ekonomisinde çok önemli bir yer tutmakta, dengeli gelir dağılımı sağlamakta, istihdam yaratarak bölgesel göçün azalmasında rol oynamaktadır. Doğu Karadeniz Bölgesinde 758 bin dekar çaylık sahada yaklaşık 209 bin üretici çay tarımı ile uğraşmaktadır. Yıllık yaş çay ürünü rekoltesi iklim ve tarımsal teknik önlemlere bağlı olarak bin ton arasında değişebilmektedir. Ülkede tüketime karşılık arz fazlalığı mevcut bulunan ve üretim miktarı ile Doğu Karadeniz Bölgesinin en önemli tarımsal ürünlerinden biri olan çay sektörü, mevcut durum itibariyle bölgede arzu edilen katma değeri yaratamamakta ve bölgenin sürdürülebilir sosyo-ekonomik kalkınmasına beklenen derecede katkı sağlayamamaktadır. Var olan alt yapı olanakları incelendiğinde sektördeki üretici ihracatçıların gerek üretim maliyetleri ve kalite yönünden ve gerekse de pazarlama konusundaki bilgi ve becerilerinin geliştirilmesi yönünden en az rakip ülkeler ölçeğinde desteklenmesine ihtiyaçlarının bulunmakta olduğu görülmektedir. Bu nedenle, Bölgedeki çay sektörünün varlığını 24

25 sürdürebilmesi; dünya çay pazarlarına olduğu kadar Türk çay piyasasına ve gıda kodeksine uygun uluslararası standartlarda kaliteli çay sunulmasına ve etkili bir pazarlama stratejisi geliştirilmesine bağlıdır. Günümüzden bir örnek verecek olursak, Çay üretimi bulunmayan Dubai nin Dubai Trade Center aracılığı ile çayı pazarlama konusundaki manevra kabiliyeti, ihracat ve pazarlama stratejisi arasındaki hedeflenen başarı ilişkisine iyi bir örneği teşkil etmektedir. Ayrıca, Çay sektörünün sağlıklı bir yapıya kavuşması, mali açıdan güçlü olması, sağlam bir finansman kaynağı yaratılabilmesi için, stok fazlası ürünün ihraç edilmesi zorunluluk arz etmektedir. Bahsekonu sorunlarının çözümlenmesine katkı sağlamak amacıyla tasarlanan projemiz ile sektör temsilcisi 10 imalatçı/ihracatçı firmanın dış ticaret kapasitesinin arttırılmasını sağlayacak biz dizi eğitim, danışmanlık, pazar araştırması ve teknik inceleme ve ticareti geliştirme heyetleri gibi faaliyet ile kurumsallaşma kapasitelerinin gelişmesine ve ihracat faaliyetlerin artışına katkıda bulunulması hedeflenmektedir. Böylelikle, üretim teknolojileri açısından uluslararası pazarlara açılabilme potansiyeli olan ancak uluslararası pazarlama bilgisi konusunda dezavantajlı bulunan, bu nedenle ihracat konusunda modern bilgi sistemleriyle donanımlarının kuvvetlendirilmesi planlanan firmaların, proje süreci sonucunda uluslararası pazarlara daha güçlü bir şekilde tutunması sağlanacak, Türk çayı için önemli birer pazar niteliğinde bulunan komşu ve çevre ülkeler ile AB ülkelerine yönelik dış ticarette olumlu gelişmeler yaşanacak, sektör güçlenecek ve çarpan etkisiyle Bölgenin ve bu doğrultuda Ülkenin rekabet olanaklarının geliştirilmesine olumlu katkılar sağlanmış olacaktır. Bu çerçevede projenin genel amacı: Doğu Karadeniz Bölgesinde ekonominin belkemiği niteliğinde olan çay sektörü ihracatçılarının, çay ve çay mamullerini yüksek katma değer ile ihracata odaklamasını sağlamak amacıyla tarladan uluslararası pazarlara sunulmasına kadar olan tüm süreçlerle ilgili olarak bilinçlendirilmesi suretiyle uluslararası rekabet olanaklarının geliştirilmesi ve ihracat kapasitelerini arttırarak Bölgenin sosyo ekonomik gelişimine ve sürdürülebilir ihracat artışına katkı sağlamaktır. 5.2.PROJENİN GEREKÇESİ Bilindiği üzere; Ülkemizdeki ticareti geliştirme kuruluşları ve bu kuruluşlardan biri olan İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterlikleri dış pazarlara henüz girmemiş olan şirketlere çözüm ortaklığı anlamında ihracat sürecinin her aşamasında yardımcı ve rehber olmaktadır. Bu kapsamda, dış ticaret ile ilgili firma ve kuruluşlarda çalışan elemanların bu konudaki bilgi ve becerilerini geliştirmek, gereksinim duyulan nitelikli işgücünün yetiştirilmesine katkıda bulunmak ve firmalarımızı ihracata yönlendirmek üzere, aynı zamanda 2010/8 sayılı Uluslararası Rekabetçiliğin Geliştirilmesinin Desteklenmesi Hakkındaki Tebliğe göre İşbirliği Kuruluşu olarak nitelendirilen İhracatçı Birliklerinden biri olan Doğu Karadeniz İhracatçıları Birliğimizce, yıllık olağan faaliyet programlarımız dahilinde çeşitli konularda dış ticarete yönelik eğitim programları düzenlenmektedir. Ancak, bazı sektörlerde sahip olunan tüm stratejik üstünlükler, alt yapı ve teknik olanaklara rağmen bölgemizden gerçekleştirilen sözkonusu sektöre ait ihracat, var olan potansiyeli ölçeğinde gerçekleşmemektedir. Bu sektörlerden biri de bölgemizin en önemli tarımsal ve ekonomik gelir kaynaklarından birini teşkil eden Çay sektörüdür. 25

26 Bugün dünyada 3,6 milyon ton kuru çay üretilmektedir. Üretilen kuru çayın yaklaşık 1,96 milyon tonu üretici ülkelerde tüketilmektedir. Geriye kalan, 1,44 milyon ton tüketim fazlası çayın ise, dünya pazarlarına sürülmesi için üretici ülkeler arasında büyük bir rekabet yaşanmaktadır. Sektörün fiziki yapısı incelendiğinde; Türkiye de çay tarımının Doğu Karadeniz Bölgesinde Gürcistan sınırından başlayarak Ordu ilinin Fatsa ilçesine kadar olan kuşakta yapılmakta olduğu, dolayısıyla Bölgenin ana üretim hinterlandını teşkil ettiği görülmektedir. Dolayısıyla Türkiye çay üretiminin tamamı TR90 Bölgesinde yapılmaktadır. Bölge içinde çay üretiminin % 76 sını Rize karşılarken Trabzon % 15 ini, Artvin % 6,7 sini, Giresun % 2,3 ünü karşılamaktadır. Çaylık alanların % 65 i Rize, % 21 i Trabzon, % 11 i Artvin, %3 ü ise Giresun ve Ordu illerinde bulunmaktadır. Gürcistan sınırından Trabzon ilinin Araklı ilçesine kadar olan alan, Türkiye de çay yetiştirilmesi bakımından en elverişli ve birinci derecede verimli çay üretim alanlarını oluşturmaktadır. Bu stratejik avantajları ile bölge, dünyada çay yetiştiriciliği yapılan alanlar içerisinde en üst bölgeler arasında yer almakta olan Türk Çay sektörü, Doğu Karadeniz Bölgesinde yaşayan halkın en önemli gelir kaynaklarından birini teşkil etmektedir. Çayın; yetiştirmesi, bakımı, toplanması, taşınması ve yüklenmesi emek yoğun çalışmayla, fabrikalara intikal eden yaş çayın mamul kuru çaya dönüşmesi işlemi ise teknoloji yoğun çalışmayla yapılmaktadır. Bu yönleriyle Bölgede gerçekleştirilen çay tarımı, aynı zamanda önemli bir istihdam kaynağını teşkil etmektedir. Bölgesel istatistiklere bakıldığında, Doğu Karadeniz Bölgesinin iki temel tarımsal ürününden biri olan çay ile ilgili olarak Bölgede 47 si kamuya (ÇAY-KUR) ve 312 si özel sektöre ait olmak üzere, toplam 359 üretim fabrikası mevcut bulunmakta olup, bu sektörde ton/gün kapasite ile faaliyet gösterilmektedir. Ülkemizde, yıllarındaki yaş çay rekoltesi ton civarında olup, kuru çay rekoltesi ise %18-20 ortalama randımanla hesaplandığında ton civarındadır. Bu nedenle, üreticilerin harcadığı emek ve masrafın karşılanabilmesi ve çay dikim alanlarındaki ekonomik yaşantının güçlendirilebilmesi için, Pazar araştırma ve geliştirmeye yönelik promosyon faaliyetlerinin artırılması, arz fazlası veren bu sektörde potansiyelin ihracatla sonuçlandırılması Bölgede bir ihtiyaç olarak hissedilmektedir. Ayrıca, Doğu Karadeniz bölgesinin doğal şartları gereği, tarımında kimyasal mücadele yapılmaması nedeniyle üretilen kuru çaylarda pestisid kalıntısı bulunmamaktadır. Bu durum organik tarım için ciddi bir avantaj olduğundan, Avrupa Birliği aday ülkesi olan Türkiye, sürecin olumlu neticelenmesiyle birlik içerisinde siyah ve yeşil üretiminde olduğu gibi tek Organik Çay üreticisi üye ülke olacaktır. Bütün bu stratejik üstünlüklere rağmen, Ülkemiz açısından, bu sektörde, ihracat potansiyeli olmasına rağmen pek çok firmanın ihracat yapmama kararı, bilinmeyenin yarattığı korkuya ve eldeki kaynakların dış ticaret bilgi düzeyi ve uluslararası pazarlamaya ait vizyon eksikliği nedeniyle elverişli biçimde kullanılamamasına dayanmaktadır. Çay ihracatının gelişememesinin altında yatan rekabet edilebilir fiyat oluşumunun yanında rekabeti en fazla olumsuz yönde etkileyen nedenlerden biri de sektörde var olan firmaların kurumsallaşma kapasitesinin düşük olması ve buna bağlı olarak uluslararası pazarlamada bilgi eksikliği nedeniyle yaşanan sorunlardır. İç talep ve ihracat artırılamaz ise bu sektörde faaliyet gösteren firmalar olumsuz etkilenecek ve bölgede sosyo-ekonomik dengeler bozulacaktır. 26

27 Bu nedenle, Genel Sekreterliğimiz organizasyonuyla Küçülen, küreselleşen dünyada firmalarımızın bir ayağının mutlaka yurt dışı pazarlarında olması gerekmektedir ve bunun yolu dış ticaret bilgisinden geçmektedir. mantığından hareketle bölgemiz için ekonomik ölçekte önem arz eden çay sektörü temsilcisi firmalar, tasarlanan projede hedef sektör temsilcileri olarak tespit edilmiştir. Bu çerçevede, özellikle ihracat potansiyeli olan ancak henüz başlangıç aşamasında bulunan veya kısıtlı ihracat tecrübesi olmasına karşın gelecek planları arasında ihracatı arttırmak yönünde istekli bulunan bölge çay sektöründe iştigal eden firmalarımıza yönelik 36 aylık bir süreci kapsayacak Doğu Karadeniz Bölgesinde Çay İhracatçısı Firmaların İhracat Kapasitesini Artırma Projesi konulu Uluslararası Rekabetçiliğin Geliştirilmesinin Desteklenmesi Tebliği kapsamında bir proje hazırlanmıştır. Genel Sekreterliğimizce tasarlanan proje ile ihracata yeni başlayacak veya henüz başlamış olan firmalar açısından potansiyel hedef pazarları tespit etmek, firmalara ait ürünlerinin hangi pazarlara ve ne şekilde pazarlanabileceğine yönelik ihracat planı oluşturmak ve uygulama safhasına erişerek bu pazarlara fiili olarak girişlerini sağlayarak ihracatlarını arttırmak ve bölgenin rekabet edebilirlik kapasitesinin gelişimine katkıda bulunmak hedeflenmektedir. Ayrıca, projemiz ile; yoğun rekabeti beraberinde getiren küreselleşme sürecinde ilgili sektör firmalarının uluslararası rekabet ortamında yer alabilmelerine ve ayakta kalabilmelerine yardımcı olmak amacıyla seçili KOBİ lerin geliştirilerek, daha önce çeşitli engeller veya yetersizlikler nedeniyle hiç ve/veya düzenli ihracat yapmamış olan bu işletmelerin uluslararası pazarlara açılması ve düzenli birer ihracatçı haline gelmeleri hedeflemektedir. Projenin gerçekleştirildiği bölgenin ve sektörün mevcut durumu ve problemler: Türkiye nin tek çay yetiştiriciliği yapılan bölgesi olan ve aynı zamanda projemizde hedef bölge olarak belirlenmiş olan TR90 Bölgesi (çay sektörü proje odak illeri Trabzon ve Rize olarak belirlenmiştir), Dünyada çay olarak üretim alanları itibariyle 6., üretim miktarı itibariyle 5. ve çay tüketimi itibariyle de 4. sırada yer almaktadır. Bölgede da alanda Üretici tarafından çay yetiştiriciliği yapılmaktadır. Çay Doğu Karadeniz Bölgesi için sadece en önemli geçim kapısı sağlayan tarımsal ürünlerden biri olmakla kalmayıp, aynı zamanda Doğu Karadeniz Bölgesi için sosyal bir üründür. Sermayenin hükmettiği dünyada Türkiye için de önemli bir silahtır. Bölgede çay bahçeleri karışık çeşitlerle tesis edilmiştir. Çay tarımı ve sanayiinde kimyasal ilaç ve katkı hammaddesinin kullanılmaması nedeniyle organik üretime uygun olması, Türk çayının marka haline getirilerek Pazar avantajının artırılabilmesi, AB aday ülke statüsünde oluşumuz, iç tüketim fazlalığı ile budama ve gençleştirme projelerinin devam etmesi bu sektörün ihracat potansiyelinin varlığını teyit eden diğer güçlü unsurlardır. Bu güçlü yanlarının yanında bölge çay sektörünün diğer bazı stratejik üstünlükleri de söz konusudur: Dünyada tek zirai ilaç kullanılmadan üretilen ve kimyasal madde içermeyen çay Türk çayıdır. Bu özelliğin çok yoğun promosyon kampanyaları ve reklamlarla işlenmesiyle dünya piyasalarına girmek ve ürünün tutundurulması kuvvetle ihtimaldir. Ayrıca, Ülkemizin AB'ne aday ülke statüsünde bulunması göz önünde bulundurulduğunda Ülkemizin, AB'ne üye olunması halinde, AB ülkeleri içinde çay ve hatta organik olarak çay üreten tek ülke konumunda olacağı aşikârdır. Bu durum bir avantaj olarak kabul edildiğinden şimdiden, sektörde faaliyet gösteren tüm kamu ve özel sektör işletmeleri, bilim kuruluşları, üniversiteler ve sivil toplum örgütleri çaycılığımızın geliştirilmesi, korunması ve rekabet edebilir düzeye ulaştırılması yönünde çalışmalara başlaması gerekmektedir. AB ülkelerinin 27

28 yıllık toplam çay ithalat miktarı ton civarındadır. Türkiye, yıllık bin tona yakın çay üretmektedir. Uluslararası standartlarda ve AB tüketicilerinin damak tadına uygun çay üretmek şartıyla, üretilen çayın iç pazardan kalan arz fazlalığın ihraç edilmesi potansiyeli bulunmaktadır. Uluslararası pazarlama çabalarının yanısıra maliyet ve kalite sorununun çözülmesi durumunda, AB ülkeleri, Türk çayı için, önemli bir pazar niteliğindedir. Ülkemizden son yıllarda ortalama 5-12milyon dolar civarında çay ihracatı gerçekleştirilmekle birlikte 2012 yılı ihracatımız 12 milyon dolarla en fazla ihracatın gerçekleştiği yıl olarak kaydedilmiştir. Bu yıldan sonra çay ihracatında göreceli olarak bir düşüş sözkonusu olup, ikili anlaşmalar ve özel finans anlaşmalarının varlığı ihracat performansında önemli kriterler olarak değerlendirilmiş ve bu anlaşmaların olmadığı diğer yıllar ise ihracatımızın genel olarak düşük düzeylerde seyrettiği yıllar olmuştur. Bölge çay sektörünü mevcut şartlar dahilinde tehdit eden bazı unsurlar da sözkonusudur. Bunlardan başlıcaları: Çeşitli yollarla ucuza satın alınan kalitesiz çayların tüketime sunulması, tüketicilerin diğer bitkisel çaylara yönelmesi, üretim maliyetlerinin diğer üretici ve ihracatçı ülkelerin maliyetlerinden çok yüksek olması, gümrük tarifelerinde indirimle birlikte ithal çay oranının artması, ülkemizde harmanlanmış veya harmanlanmamış yabancı çaylara olan talebin artması, özel sektör tarafından alınan yaş çay bedelinin üreticiye kuru çay olarak ödenmesi ve yurda kaçak çay girişinin olmasıdır. Öte yandan, sektörde ihracatta vergi iadesi, destekleme veya fiyat istikrar fonundan ödeme yapılması gibi teşvik edici uygulamaların olmayışı, diğer üretici ülkelerde üretimin yıl boyunca sürmesi, işçilik maliyetlerinin ve fiyatların yüksek oluşu gibi olumsuz etkenler dış piyasalarda sektörün rekabet güncü azalmakta bunun sonucu çay ihracatı istenilen düzeye ulaşmamaktadır. Bütün bu olumsuzluklara karşılık, arz ve talep dengesizliğinde ortaya çıkan ürün fazlası nedeniyle büyüyen stok hacimleri, dış pazar olanakları ile azaltılmaya çalışılmalıdır. Yeni dış pazarlar bulmak için yapılacak çalışmaların başında ise, çayın kalitesinin geliştirilerek diğer üretici ülkeler ile rekabet edebilmek gelmektedir. Türkiye nin çay ihraç eden bir ülke konumuna ulaşması için öncelikle kalite ve maliyet unsurlarına yönelik önlemlerin alınması ve uygulamaya konulması gerekmektedir. Çay ihracatında hala istenilen seviyelere ulaşılamamasına rağmen, son yıllarda standartlara uygun yaş çay alımı ve kuru çay üretiminin yapılması, AR-GE çalışmalarına önem verilmesi ve maliyet düşürücü çalışmalara yönelinmesi ile ihracatta nispi olarak artış sağlanmıştır. Çay ihracatımızın önemli bir bölümünü AB ülkelerinden Almanya, Hollanda ve İngiltere ile ABD ye yönelik olurken, son yıllarda BDT, Irak ve Polonya ile bir çok ülkeye ihracat yapılmaktadır. Yakın ve komşu pazarlarımızdan biri olan Rusya Federasyonu ise çay ithalatında dünya ülkeleri arasında öne çıkan ve yanı başımızda bulunan 350 milyon nüfusa sahip dev bir Pazar konumunda bulunmaktadır. Başlıca çay ithalatçısı ülkeler bölgesel yakın pazarlar olması nedeniyle RF ve Suudi Arabistan, Türkiye nin muhtemel entegrasyonu neticesinde topluluktaki tek çay üreticisi ülke olmasının neden olduğu potansiyel nedeniyle İngiltere, Almanya ve Fransa olarak değerlendirilmektedir. Dünya da kimyasal ilaç kullanmadan çay üretimi yapan ender ülkelerden biri olan ülkemizde yetişen çayın, fuar, sergi ve benzeri yollarla Dünya ülkelerine tanıtımının yapılabilmesi için gerekli çalışmalara hız verilmelidir. Çay, bitki olarak yetiştiricilikten, tüketici bardağına kadar olan tüm aşamalarda birçok sektörle ilişki içindedir. Yaş çay ürünü tarım sektöründen sağlanırken, Madencilik sektöründen kömür, Petro-Kimya sektöründen petrol ürünleri, Enerji sektöründen elektrik, 28

29 Ambalaj ve Kağıt-Basım endüstrisinden kağıt, Demir- Çelik sanayiinden demir çelik ürünleri, Ulaştırma sektöründen nakliye, Gübre sanayiinden kimyevi gübre temin edilmektedir. Bu nedenle, bahsekonu sektörler çay sektörü ile girift ilişki içinde olup, söz konusu sektörlerde meydana gelen ya da gelebilecek olan tüm değişim ve gelişmelerden dolaylı olarak etkilenebilmektedir. Ancak tersi düşünüldüğünde, bu haliyle çay sektörü kümeleme faaliyetlerine ve güçlü bir tedarik zinciri tesis edilmesine uygun bir sektör olarak değerlendirilebilmektedir. Dolayısıyla çay sektöründe işbirliği, güç birliği ve kümeleme modeli ile sektördeki aktörlerin çabuk pazara girmeleri, bilgiye çabuk ulaşmaları, finans elde etmeleri, Ar-Ge, üretim ve pazarlama ortaklığı yapmaları, riski dağıtmaları, ihracatlarını artırmaları suretiyle bölge ekonomisini yukarıya çekmeleri ve bölge halkını sosyo-ekonomik yönden refaha taşımaları uzun vadede mümkün bulunmaktadır. Reklam ve pazarlama, çay ihraç etmenin bir diğer önemli koşuludur. Tarımında kimyasal ilaç, üretiminde katkı maddesi kullanılmadan üretilen Türk çayı dünya pazarlarına tanıtılmalı ve dünya pazarlarında ihraç olanakları araştırılmalıdır. Öte yandan, Çay tüketicisi kalite ve ambalaj konusunda bilgilendirilmelidir. Uluslararası çay pazarları hakkında doğru bilgiye sahip olunmalı ve teknolojik gelişmeleri yakından izlenmelidir. Özellikle, kuru çay üretiminde gıda kodeksine ve dünya standartlarına uygun kalitede üretim ve ambalajlama yapılmalı, Pazar sunum şartları iyileştirilerek geliştirilmeli, kaliteli kuru çay üretilerek ihracat şansı yükseltilmelidir. AB'ne üyelik halinde, Ortak Tarım Politikasına uyum aşamasında, Türk çayının da AB ortak piyasa düzeni içinde yer alması sağlanmalıdır. Ortak piyasa düzenlerinin temel amaçlarından birinin iç pazarı ve topluluk üretimini üçüncü ülkelere karşı korumak olduğu mefhumu gözetilmeli ve bu nedenle, şimdiden sektörde faaliyet gösteren tüm kamu ve özel sektör işletmeleri, bilim kuruluşları, üniversiteler ve sivil toplum örgütlerinin, çaycılığımızın ve çay ihracatımızın geliştirilmesi, korunması ve rekabet edebilir düzeye ulaştırılması yönünde çalışmalara başlaması gerekmektedir. Projenin özel amaçları aşağıda maddeler halinde belirtilmektedir: Amaç 1: Hedef Bölgede ve sektörde hâlihazırda ihracat yapan ve/veya potansiyeli olup henüz başlangıç aşamasında olan firmalar ile ihracat potansiyeli olup sadece yurtiçi piyasaya yönelik faaliyette bulunan bölge üretici firmalarına (ihracatçı statüsü kazandırmak suretiyle) yönelik yılı içerisinde Üretim Ve İhracat Kapasitesini Artırma Ve Uluslararası Rekabet Olanaklarını Geliştirme Amaçlı Dış Ticaret Eğitimleri başlığı altında simülasyonlu ve birebir uygulamalı bir dizi ve ardışık eğitim programları düzenlemek suretiyle akademik olarak firmaların uluslararası pazarlara hazırlanmalarını sağlanmak, Amaç 2: Piyasa koşulları ve uluslararası gelişmeler ışığında üretim, depolama, pazarlama, ihracat ve destekleme konularında proje süreci boyunca en az 4 adet farkındalık toplantıları organize etmek ve bu toplantılar vasıtasıyla yapılan planlar ve tespit edilen stratejileri eyleme geçirmek için gerekli ihtiyaçları tespit ve temin etmek, 29

30 Amaç 3: Projeye katılan firmaların en kısa sürede kendi ürünleri bazında hedef pazarlarını tespit etmek, Amaç 4: Hedef firmaların ihracat yapmalarını iş üzerinde eğitim ve danışmanlık hizmetleri vermek suretiyle, en az masrafla en kısa sürede en kolay pazara ihracatının gerçekleştirilmesini sağlamak, Amaç 5: Proje faydalanıcısı firmaların birebir Çayla ilgili dünyada gerek üretim gerekse ihracat konularında lider konumundaki bir ülkeye yönelik olarak (Hong Kong, Sri Lanka, Rusya Federasyonu ve İngiltere olarak tasarlanmıştır) araştırma, gözlem ve inceleme yapmalarını teminen gerçekleştirilecek Pazar Araştırması ve Teknik İnceleme Gezisi gerçekleştirmek. Firmalara bu vasıtasıyla iyi örnekleri yerinde inceleme ve benchmarking (kıyaslama) yapabilme olanağını sağlayarak elde edilecek kazanımların diğer sektör temsilcilerine, alt sektörlere ve ilgili kuruluşlara aktarılması ile yayım ve yaygınlaştırması sağlamak, Amaç 6: Türkiye den potansiyel olarak ithalat yapabilecek en az 1 adet olmak üzere birden çok potansiyel ithalatçı ülkeden Bölgemize davet edilecek işadamları heyeti ile çay sektörü temsilcisi firmalarımızın birebir iş görüşmeleri yapabilmelerini sağlayacak, Bölgemizden çay ihracatının tanıtımını ve gelişimini teşvik edecek bir Alım Heyeti Organizasyonu gerçekleştirmek, Amaç 7: Birliğimiz organizasyonunda Türkiye ile bölgesel hedef pazarlarımızdan biri olan ve aynı zamanda Dünya genelinde en fazla çay ithalatı yapan ülkelerden biri olan Rusya Federasyonu arasındaki çay sektörüne yönelik ticareti geliştirme ve firmalarımızın Rusya pazarının potansiyelinden daha fazla pay almalarına olanak verecek Türk ÇAY sektörünü temsil eden ve Proje kapsamında yer alan faydalanıcı firmaların katılımı ile proje sürecinin 2. yarı dönemine rastlayan süreçte bir Çay Sektörü Ticaret ve Yatırım Heyeti düzenlemek, Projenin hedefi ise: halihazırda çay sektöründe ihracat yapan veya yapma potansiyeli olmasına rağmen güncel sektörel dış ticaret bilgi ve teknik donanımı eksikliğinden dolayı ihracat yapamayan 10 adet firmanın gerekli bilgi ve uluslararası pazarlama kabiliyetlerinin geliştirilmesi yoluyla ihracata daha güçlü bir kurumsal yapı olarak yönlendirilmelerini sağlamaktır. Bu görüş açısından hareketle tasarlanan projemiz ile ihracata yeni başlayacak veya henüz başlamış olan firmalar açısından potansiyel arzeden hedef pazarları tespit etmek, firmalara ait ürünlerin hangi pazarlara ve ne şekilde pazarlanabileceğine yönelik ihracat planları oluşturmak ve uygulama safhasına erişerek bu pazarlara fiili olarak girişlerini sağlayarak ihracatlarını arttırmak suretiyle Bölgedeki eksik rekabet olanaklarının neden olduğu olumsuz etkileri azaltmak hedeflenmektedir. Gerekli enformasyon ve kurumsal altyapı iyileştirmesi tamamlanan firmalar için ikinci etapta hedef pazarlar tespit edilerek hedef pazardaki alıcılarla koordinasyon sağlanması ve bu ilişkilerin ihracatla sonuçlandırılması bu projede öncelikli hedefimiz olarak belirlenmiştir. Bu koordinasyon faaliyetleri arasında: 1- Proje faydalanıcısı firmalara birebir Çayla ilgili dünyada gerek üretim gerekse ihracat konularında araştırma ve inceleme yapmayı teminen Dünyada çay üretimi ve ihracatında lider konumundaki Sri Lanka ya yönelik Pazar Araştırması ve Teknik 30

31 İnceleme Gezisi vasıtasıyla iyi örneklerin yerinde incelenmesi ve benchmarking (kıyaslama) yapabilme olanağının sağlanması, bunun yanında Dünya da çayın işlenmesi ve pazarlanması konusunda lider konumda bulunan İngiltere ye yönelik bir Pazar araştırması ve yerinde teknik inceleme ziyaretinin projede tamamlayıcı etki sağlayacak faaliyet olarak değerlendirme yapılmıştır. 2- Türkiye den potansiyel olarak ithalat yapabilecek potansiyel ithalatçı ülkelerden Bölgemize davet edilecek işadamları heyeti ile işadamlarımızın birebir iş görüşmeleri yapabilmelerini ve Bölgemizden çay ihracatının teşvik edilmesini sağlayacak en az 1 Alım Heyeti Organizasyonu gerçekleştirmek (Rusya Federasyonu, Suriye, Dubai, Hollanda ve Almanya katılımcı ülkeler olarak tespit edilmiştir.) Alım Heyeti Organizasyonunun amacı, başlıca üretici ülkeler arasında bulunduğumuz çay sektörünün seçilen potansiyel ithalatçı konumunda bulunan ülkeler pazarında tanıtımı, ihracatı ve tutundurulmasıdır. Alım heyetinin tek bir sektörde ve birden fazla ülkeden Bölgemize yönelik olarak organize edilmesi öngörülmüştür. Bölgemizde çay imalatı ve pazarlaması konusunda faaliyet gösteren ve yurtdışı pazarlara yeterince açılamamış KOBİ kapsamındaki işletmelerin ihracata yönlendirilmesi ve Bölgeye ait stratejik ürünün yurtdışında tanıtımının sağlanması açısından bu organizasyonun etkili olacağı düşünülmüştür. Heyete iştirak edecek olan potansiyel katılımcıların Bölge çayının hasat, imalat ve nihai tüketiciye ulaşıncaya kadar geçen tüm aşamalardaki proseslerini yerinde inceleme ve gözlemleme suretiyle Türk çayı hakkında detaylı bilgi edinmelerini sağlamak amacıyla bölgedeki fabrika, üretim ve paketleme tesisleri ile teşhir reyonlarını ziyaretleri gibi çeşitli yan etkinliklerin gerçekleştirilmesi planlanmaktadır. 3- Birliğimiz organizasyonunda Türkiye ile bölgesel hedef pazarlarımızdan biri olan Rusya Federasyonu arasındaki çay sektörüne yönelik ticareti geliştirme ve firmalarımızın Rusya pazarının potansiyelinden daha fazla pay almalarını sağlamak amacıyla bölge bazında Türk ÇAY sektörünü temsil eden ve Proje kapsamında yer alan faydalanıcı firmaların katılımı ile proje sürecinin 2. yarı dönemine rastlayan süreçte önemli bir çay ithalatçısı ülke konumunda bulunan Rusya Federasyonu na yönelik Çay Sektörü Ticaret ve Yatırım Heyetinin düzenlenmesi, 4- Sonuçların diğer sektör temsilcisi ve ilgili kişi ve kuruluşlara aktarılması ile yayım ve yaygınlaştırma faaliyetlerinin sağlanması, konuları altında faaliyetler yer alacaktır. Ancak, bu sektörde sürdürülebilir ihracat artışının sağlanması için hedefe yönelik olarak bölgede benzeri eğitim ve danışmanlık esaslı proje faaliyetleri dahilinde veya dışında çeşitli tamamlayıcı programlarının düzenlenmesi ve ihracata yönlendirmelerin devam ettirilmesi proje sonrasında da Birliğimizce sağlanması planlanmaktadır. İhracatın nasıl yapılacağı noktasında firmaların bilgi altyapısını güçlendirmeye ve onlara rehberlik etmeye amaçlayan proje, profesyonel danışmanlar tarafından verilen eğitim ve danışmanlık hizmetleri ile firmalarımızın dış pazarlara açılarak uluslararası pazarlarda rekabet edebilir bir seviyeye gelmesine yardımcı olmak amacıyla tasarlanmıştır. 31

32 Projede metot olarak teorik bilgi yerine nasıl sorusunun cevabının verildiği, ders verme yerine tartışma ve araştırma ortamının yaratıldığı, daha uygulamaya dönük, somut olarak başlangıç noktasından start alacak bir eylem planı ile; firma durum analizi, strateji belirleme, ihracat planı hazırlama, pazar araştırması yapma, yüz yüze ithalatçıyla yerinde görüşme olanağı sağlama ve somut olarak ihracatı geliştirme ve bunun sürekliliğini sağlama adımlarını kapsayan pratik bir eğitim metodu uygulanacaktır. Projenin, hedef grubun beklenti ve ihtiyaçlarını aşağıda belirtilen unsurlar dahilinde karşılayacaktır. Bunlar: Doğu Karadeniz Bölgesi nde Rize, Trabzon, Artvin ve Giresun da 774 bin dekar alan üzerinde yaklaşık 1-2 milyon kişi çay tarımıyla geçimini sağlamaktadır. Sektörün tüm sorunlarına rağmen, Doğu Karadeniz Bölgesi nin ekonomik kalkınmasında, bölge halkının refah seviyesinin yükseltilmesinde, göçün önlenmesi ve yavaşlatılmasında çay tarımı önemli bir işlev görmüş ve görmektedir. Yine GSMH, istihdam, gelir, gelir dağılımı ve tüketim gibi çeşitli makro değişkenler açısından bölge ve ülkeye çok şeyler kazandıran çay sektörü, 1960'lı yıllardan günümüze kadar ithal ikamesi sağlamış, katma değer yaratmış, istihdama olumlu katkılarda bulunmuştur. Yöre insanının sosyo-ekonomik değerlerini ileri düzeye taşımış, bölgenin refah düzeyinin artmasında büyük pay sahibi olmuştur. Hedef grup olarak seçilenler arasında yer alan Çay sektörü temsilcisi firmaların ihracat mevzuatı ve uygulamaları konusunda sahip oldukları bilgi ve beceri düzeyleri düşüktür. Bu konuda bölgede verilen eğitim ve rehberlik hizmetleri yetersiz düzeydedir. Halihazırda ihracat deneyimi bulunan sektör firmaları dış ticaret formalitelerinin yerine getirilmesi esnasında, bilgi eksikliğinden kaynaklanan birçok hatalar yapmakta ve maddi zararlara uğramaktadırlar. Daha önce bölgede çay sektörüne yönelik uluslararası pazarlama faaliyetlerinin geliştirilmesini içeren benzer bir dış ticaret eğitim programı düzenlenmemiştir. Bu nedenle sektör temsilcisi firmalarda bulunan çalışanlar, ihracat işlemlerinde geleneksel metotları kullanmakta ve firmalarını yeni pazarlara açma, pazar araştırması yapma, müşterilerle etkili iletişim kurma ve bilişim teknolojilerini kullanma gibi konularda doğru bilgiye ulaşma konularında güçlükler yaşamakta, bu nedenle de ihracat anlamında arzu edilen verimliliğe erişememektedirler. Bölgedeki bir kısım sektör temsilcisi firmalar ise ihracat altyapısına sahip olmalarına rağmen mevcut çalışanlarının ihracat konusunda yeterli bilgi ve işlemleri yürütebilecek teknik donanıma sahip olmamalarından dolayı fiili olarak ihracata yönelememektedirler. Bu anlamda, sektördeki KOBİ lerin ihracata yönelmesi için ihtiyaç duydukları itici güç, ihracat işlemlerini başlatacak ve yürütecek ve firma içi bilgi akışını ve etkileşimi üst seviyede sağlayacak eğitimli ve nitelikli kilit elemanlardır. Bu nedenle firmalar fonksiyonelliklerini ve sosyal konumlarını güçlendirecek, sektördeki performanslarının artmasına azami oranda katkı sağlayacak motive edici güce ihtiyaç duymaktadır. Bu motive edici güç ise ihtiyaç duyulan ve projemiz ile kendilerine kazandırılacak bilgi ve yetenekler olacaktır. Projemizde faydalanıcı olarak yer alacak firmaların mevcut tarımsal üretim kaliteleri ve verimliliklerinin artması; doğal kaynakların korunmasını esas alan dengeli ve çevreyle uyumlu tarımsal altyapılarının oluşturulması ile sürdürülebilir bir uluslararası pazarlama kabiliyeti kazanmaları planlanmaktadır. Ayrıca, uzun dönemde gelişecek ihracat başarısının neden olacağı sinerji ile çarpan etkisiyle üretici gelirlerinde istikrar sağlanması, üreticilerin hayat standardının yükselmesi ve sektördeki gelir dağılımını iyileşmesi beklenmektedir. 32

33 Projenin başarılı bir şekilde yürütülmesi ve tamamlanması sonucunda; firmalar Uluslararası pazarlarda yeni markalar oluşturmak, imaj ve vizyon yenilemek, farklı ülkelere yönelmek, üretimlerini dünya pazarlarındaki rekabet edebilir şartlara göre uyumlaştırmak, pazar sinyallerine uygun ürün geliştirmek gibi konularda farkındalık düzeylerini artırmış olacaklardır. Artan ihracat miktarı ile üretici gelirlerinde dolaylı olarak istikrar sağlanması, üreticilerin hayat standartlarının yükselmesi ve gelir dağılımının iyileşmesi konularının yanında gıda güvenlik ve güvenilirliğinin sağlanması konularında da önemli ilerlemeler kaydedilmiş olacaktır. Projemizin bölgede başarılı bir şekilde tamamlanması neticesinde elde edilecek somut bulgular ve çıktıların sektördeki diğer aktörler nezdinde yayım ve yaygınlaştırılması çay sektörünün yapılandırılmasını, ihracata kanalize edilmesini, kurumsal yapının güçlenmesini ve dolayısıyla çarpan etkisinin de hesaba katılmasıyla bölgenin sosyoekonomik yönden gelişimine katkıda bulunulmasını da beraberinde getirecektir. Halihazırda uluslararası normlarda pazarlama anlayışından uzak bulunan firmalar, projemizin uygulanmasından sonraki dönemde edinecekleri somut katkılar ve vizyon gelişimi ile ihracatta yeni pazar imkanları yaratılması; gıda güvenilirliği ile ilgili mevzuat düzenlemelerinin uluslararası kurallar da dikkate alınarak tamamlanması ve etkili bir şekilde uygulanması, tüketicinin bilgilenmesine önem verilmesi, üretimde verimliliğin ve çeşitliliğin artırılması gibi olanaklara da kavuşmuş olacaklardır. Ayrıca, proje sonrasında araştırmageliştirme, eğitim ve yayım hizmetlerini daha etkin olarak kullanabilme kabiliyeti kazanacak olan firmalar, sektörle ilgili diğer proje bazlı çalışmalara daha bilinçli ve etkin bir şekilde katılım sağlayabilecek ve gereken sektörel konularda lobi faaliyetlerinde de etkin rol alabileceklerdir. 33

34 6. DÜNYA DA ÇAY TÜKETİMİNDE YENİ TRENDLER Bilindiği üzere; Dünya çay ihracatının yaklaşık % 40 ı üretici ülkeler tarafından gerçekleştirilmektedir. Dolayısıyla Dünya çay ihracatında üretimle paralellik gösterecek şekilde Sri Lanka, Kenya, Çin ve Hindistan ilk sıralarda yer almakta olup, Almanya, İngiltere, Hollanda ve Belçika gibi ülkeler çay üretmedikleri halde ithal ettikleri çayları işlemekte veya doğrudan ihraç edebilmektedir. Dünya çay üretiminde 5 inci sırada yer alan Ülkemiz, aynı zamanda Avrupa ya da en yakın çay üreticisi ülke konumunda olmasına karşın Dünya çay ihracatından potansiyeli ölçeğinde pay alamamaktadır. Oysa Türk çayının tarım ve sanayisinde kimyasal ilaç ve katkı maddesi kullanılmadan üretilmesi ihracatta önemli bir avantajdır. Ancak bu avantaj iç ve dış pazarda yeterince kullanılamamaktadır. Ülkemiz, AB'ne üye olunması halinde, AB ülkeleri içinde çay üreten tek ülke konumunda olacaktır. Uluslararası standartlarda ve AB tüketicilerinin damak tadına uygun çay üretmek şartıyla, arz fazlası bulunan üretilen çayın potansiyeli ölçeğinde ihraç edilmesi mümkün bulunmaktadır. Ülkemizde üreticilerce sıkça dile getirilen ve artık ortak bir ortak kanı haline gelmiş konulardan biri de ülkemizin çay da ihracat şansının bulunmadığı yönünde olduğudur. Bu konudaki fikrisabitliğin yıkılması, gereken alt yapı gereksinimlerinin ürün çeşitliğinin de sağlanması yoluyla tamamlanması mümkün bulunmaktadır. Bu konuda kendisi üretici olmamasına rağmen İngilizlerin tüm dünyaya İngiliz çay saati ve sunum şekli olarak sütlü çay ile nüfuz etmesi, dünyaca bilinen markalar ile bu sektörde öncü ülkelerden biri olmaları ihracat başarısına güzel bir örnek teşkil etmektedir. İhracatta dünya sıralamasında ilk sıralarda yer alan İngiltere ağırlıklı olarak reeksport yaparak dünya ihracatından % 6,2 oranında pay almaktadır. Kaldı ki ülkemiz üretici ülke olma avantajına da sahip bulunmaktadır!! Hong Kong da gerçekleştirilen fuar ziyareti kapsamında çayın üretiminin en önemli güç olmadığını bilakis sunumun, pazarlamanın, promosyonun ve tüketici tercihlerine göre ürün çeşitlendirmesine gidilmesinin sektörün en önemli olmazsa olmaz unsurları olduğunu bizzat yerinde gözlemleyerek idrak etmiş olduk. Günümüzden bir örnek verecek olursak, Çay üretimi bulunmayan Dubai nin tanıtım ve promosyon faaliyetlerinin teşvik edici itici gücü ile Dubai Trade Center aracılığıyla çayı pazarlama konusundaki manevra kabiliyeti, ihracat ve pazarlama stratejisi arasındaki hedeflenen başarı ilişkisine bir diğer iyi örneği gözler önüne sermektedir. Ülkemizin AB'ne aday ülke statüsünde bulunması göz önünde bulundurulduğunda Ülkemizin, AB'ne üye olunması halinde, AB ülkeleri içinde çay ve hatta organik olarak çay üreten tek ülke konumunda olacağı aşikârdır. Bu durum bir avantaj olarak kabul edildiğinden şimdiden, sektörde faaliyet gösteren tüm kamu ve özel sektör işletmeleri, bilim, teknoloji ve araştırma kuruluşları, üniversiteler ve sivil toplum örgütleri çaycılığımızın geliştirilmesi, ithalatçı ülke taleplerine göre üretim ve sunumun çeşitlendirilmesi, korunması ve rekabet edebilir düzeye ulaştırılması yönünde çalışmalara başlaması gerekmektedir. Tarımında kimyasal ilaç, üretiminde katkı maddesi kullanılmadan üretilen Türk çayı dünya pazarlarına tanıtılmalı ve dünya pazarlarında ihraç olanakları araştırılmalıdır. Ayrıca bugün 34

35 dünya trendlerine uygun olarak ihtiyaçlara özel fonksiyonel çayların üretimine gidilmesi gerekmektedir. Bayan, erkek veya çocuklara özel, ihtiyaç veya hobilerine destek olacak ürünler yapılırsa talep artacaktır. Bunun yanısıra ambalaj da artık bir reklam çeşididir. Yenilikçi, göz alıcı, fonksiyonel ambalajlar ve baskılar, tüketiciyle birebir iletişim kurmaktadır. Çayın bu kadar değerli olduğu bir ülkede farklılaşma, ambalaj, kalite gibi konularla rekabet sağlanması ve çayın değerinin korunması ve bu değerin uluslararası piyasalara taşınması gerekmektedir. Artık çay dünyada tıbbi ve aromatik bitkilerle harmanlanarak ve katma değer katılarak adaçayı, ardıç meyvesi, bamya çiçeği (hibisküs), kuşburnu, ıhlamur, rezene, ginkgo biloba, ginseng, vb diğer bir çok bitkinin yaprak, çiçek, tohum, kök ve kabuk gibi kısımlarından elde edilen çaylarda dünyamızda gittikçe artan bir miktarda tüketilmektedir. Bitkisel çaylar genellikle bayanlar tarafından hem içlerindeki etkili bileşikler nedeniyle destekleyici sağlık ve güzellik ürünleri olarak hem de duygusal bir iyilik hali, belirgin bir huzur hissi verdiği için fazlaca tüketilmektedir. Günümüzde bunlara haklı olarak fonksiyonel çaylar da denilmektedir. Tüketiciler üzerinde psikolojik satın alma güdüsü uyandıran bu pazarlama modeli çay dışsatımında da kullanılabilecek bir model olarak değerlendirilebilir. Dünya Üzerinde Yeni Trend Yeşil Çay Özellikle yükselen sağlık bilinci ve antioksidan özelliği ile küresel kirlenme tehdidinden korunmak amaçlı olarak gün geçtikçe daha fazla tüketilmekte olan yeşil çayın önemli bir ihracat potansiyeli bulunmaktadır. Yeşil çay ithalatının son birkaç yıldır artmasının en önemli nedeni, yeşil çayın sağlığa olumlu katkıların olduğuna ilişkin bilimsel açıklamalar ve insanlarda sağlıklı yaşam bilincinin giderek daha da fazla artmasıdır. Bu temel eğilim sonucunda, Dünyada Yeşil Çaya olan talebin ve gelişen pazar durumunun gelecekte olumsuz yönde değişmeyecektir. Bu öngörü bize aynı zamanda yeşil çay üretiminin tüketim talep artışı paralelinde arttığını da göstermektedir. Ülkeler artık daha fazla yeşil çay talep eder, daha fazla tüketir durumdadır. Benzer şekilde çay türevli nihai ürünler geliştirilebilir. Örneğin son uygulamalarda da görülmektedir ki çay; bazı içecekler ile kek, bisküvi, peynir, dondurma, şekerleme ve cips gibi gıda ürünlerine; sabun, krem ve deodorant gibi kozmetik ürünlerine, iplik gibi tekstil ürünlerine; diş macunlarına, klima filtrelerine antioksidan ve antimikrobiyal özelliklerinden dolayı eklenerek oldukça geniş bir ürün yelpazesinde kendine yer bulabilmektedir. Ayrıca, sivil toplum kuruluşları, üniversiteler ve yerel idarelerin ortak organizasyonları ve destekleri ile özellikle turistik bölgelerde çay tüketimine ve satışına imkan sağlayacak, çay evleri (tea houses) gibi yapıların kurulması, freeshoplarda çay ürünlerinin satılması, turizm 35