SEÇİM SİSTEMLERİ SEÇİM SİSTEMLERİ

Transkript

1 Yrd. Doç. Dr. A. Sait SÖNMEZ SEÇİM SİSTEMİNE HÂKİM OLAN İLKELER Seçim sistemlerinin temel hedefi parlamentodaki sandalyeleri aldıkları oy miktarlarına göre siyasi partiler arasında dağıtmaktır. Seçim sistemleri, birbiri ile çelişen "temsilde adalet" ve "yönetimde istikrar" olmak üzere iki ilke doğrultusunda belirlenir. 1

2 SEÇİM SİSTEMİNE HÂKİM OLAN İLKELER "İyi" olarak nitelendirilebilecek bir seçim sistemi, bu iki ilke arasında ülkenin şartlarına göre bir denge kuran sistemdir. Temsilde adaletin genel kabul gören ölçüsü partilerin aldıkları oy oranları ile parlamentoda kazandıkları sandalye oranları arasındaki farktır. SEÇİM SİSTEMİNE HÂKİM OLAN İLKELER Bu fark ne kadar büyük ise sistemin o ölçüde adaletsiz olduğu kabul edilir. Seçim sistemleri arasında bir tercih yapılırken her durumda "kusurlu" alternatiflerden birinin tercih edildiği bilinmelidir. Yani demokrasi için "ideal" bir seçim sisteminden söz edilemez. Seçim sistemleri dinamik bir karaktere sahiptir. Belli bir dönemde "olumlu" görülen bir seçim sistemi siyasi ve toplumsal şartlardaki değişmeye bağlı olarak zaman içinde olumsuz sonuçlar verebilir. SEÇİM SİSTEMİNE HÂKİM OLAN İLKELER Seçim sistemleri üç farklı biçimde incelenmektedir. 1) Çoğunluk Sistemi 2) Nisbi Temsil Sistemi 3) Karma Sistem Çoğunluk sisteminin değişik uygulamaları vardır. 1) Çoğunluk Sistemi 1) Geniş Bölge Çok Adlı Çoğunluk Sistemi 2) Dar Bölge Çoğunluk Sistemleri 1) Dar Bölge Tek Turlu Çoğunluk Sistemi 2) Dar Bölge İki Turlu Çoğunluk Sistemi 2

3 DAR BÖLGE VE GENİŞ BÖLGE Çoğunluk Sistemleri Bir seçim çevresinden bir milletvekili seçiliyorsa "tek adlı" ya da "dar bölge" çoğunluk sistemi, bir seçim bölgesinden birden çok milletvekili seçiliyorsa "çok adlı" ya da "geniş bölgeli" çoğunluk sistemi söz konusudur. DAR BÖLGE VE GENİŞ BÖLGE Çoğunluk Sistemleri Seçim tek aşamada tamamlanıyor ve "basit" çoğunlukla kazanılıyorsa "tek turlu" seçim sistemi, "nitelikli" bir çoğunluk aranır ve birinci turda nitelikli çoğunluk sağlanamazsa seçimin sonucunun ikinci tura kalması durumunda "iki turlu" seçim sistemi söz konusudur. GENİŞ BÖLGE ÇOK ADLI ÇOĞUNLUK SİSTEMİ Geniş Bölge Çok Adlı Çoğunluk Sistemi Daha önce belirtildiği gibi bir seçim bölgesinden birden çok milletvekili seçiliyorsa "çok adlı" ya da "geniş bölgeli" çoğunluk sistemi söz konusudur. Bu sisteme göre bir seçim bölgesinde en çok oyu alan parti ilgili seçim bölgesindeki bütün milletvekillerini kazanmaktadır. GENİŞ BÖLGE ÇOK ADLI ÇOĞUNLUK SİSTEMİ Geniş Bölge Çok Adlı Çoğunluk Sistemi İlgili bölgede ikinci ve üçüncü olan partiler ise hiçbir milletvekili kazanamamaktadır. Bu yönüyle temsilde adaletin en fazla ihlal edildiği sistemdir. Bu yüzden İktidarı denetleyebilecek etkili bir muhalefet oluşmamıştır. 3

4 Çoğunlukçu demokrasi anlayışına uygun düşen bu sistemin beşiği İngiltere'dir. Bu sistemde, parlamento kaç milletvekilinden teşekkül ediyorsa ülke o kadar seçim bölgesine bölünmüş ve her bölgeden bir milletvekili çıkmakta olup seçim bölgelerindeki seçmen sayısının birbirine yakın olması önem arz etmektedir. Seçim çevresi içerisinde basit çoğunluğu sağlayan aday seçimi kazanır. İngiltere, ABD ve İngiliz Milletler Topluluğuna dahil ülkelerde uygulanmaktadır. Bu sistemin yararları: 1) Bu sistem son derece basittir. En çok oyu alan kazanır. 2) Yönetimde istikrar açısından başarılı bir sistemdir. İki kanatlı ve ılımlı bir demokrasi sağlar. 3) Seçilen ile seçeni birbirine yakınlaştırır. 4) Aday kalitesini yükselten bir sistemdir. 5) Seçim çevreleri nispeten küçük olduğundan seçim kampanyaları daha rahat ve daha az maliyetle yürütülebilir. 4

5 Bu sistemin mahsurları: 1) Temsilde adalet ilkesiyle çelişen bir sistemdir. Partilerin aldıkları oylar ile kazandıkları sandalyeler arasında orantısızlık, "küp kanunu" ile açıklanır. Bu kanuna göre partilere verilen oyların birbirine oranı A/B ise, kazanılan sandalyelerin oranı A3/B3 olma eğilimindedir. Bu sistemin mahsurları: 2) Seçim çevrelerinin eşit seçmen sayılarıyla oluşturulmaması nedeniyle alınan oy miktarları ile kazanılan sandalyeler arasında dengesizlik doğabilir. Bu sistemin mahsurları: 2) Seçim çevrelerinin eşit seçmen sayılarıyla oluşturulmaması nedeniyle alınan oy miktarları ile kazanılan sandalyeler arasında dengesizlik doğabilir. 3) Seçmen-seçilen yakınlığı sebebiyle milletvekilleri üzerinde baskılar çoğalabilir, iş takibi yoğunlaşabilir, yerel sorunlar ülke sorunlarının önüne geçebilir. Bu sistemin mahsurları: 4) Dar bölge uygulamasından dolayı seçim kampanyaları görüş ve programların yarışmasından uzaklaşıp deyim yerindeyse kişilerarası bir mücadeleye dönüşebilir. 5) Seçilenler kendi güçlerine dayanarak seçimi kazandıkları inancına sahip oldukları parti disiplini zayıflayabilir. 5

6 DAR BÖLGE İKİ TURLU ÇOĞUNLUK SİSTEMİ Dar Bölge İki Turlu Çoğunluk Sistemi Anavatanı Fransa olan bu sistemde ilk turda kullanılan geçerli oyları alan aday seçilmiş olur. Fakat bu oran o seçim çevresindeki kayıtlı seçmen sayısının dörtte birinden az olmamak zorundadır. DAR BÖLGE İKİ TURLU ÇOĞUNLUK SİSTEMİ Dar Bölge İki Turlu Çoğunluk Sistemi İlk turda hiçbir aday mutlak çoğunluğu sağlayamazsa bir hafta sonra ikinci tur seçim yapılır. Buna "balotaj" denir. İkinci tura birinci turda en az %12,5 oranında oy alanlar katılır. Adaylardan hiçbirinin bu orana ulaşamaması ya da yalnızca bir adayın bu orana ulaşması halinde en çok oy alan iki aday ikinci turda yarışır. İkinci turda mutlak çoğunluk olmasa da ona yaklaşan bir çoğunluk sağlanabilir. DAR BÖLGE İKİ TURLU ÇOĞUNLUK SİSTEMİ Dar Bölge İki Turlu Çoğunluk Sistemi Bu sistemin yararları: 1) Dar bölge dolayısıyla seçmen-seçilen yakınlaşır. 2) Seçilenlerin %50 yi aşan veya ona yaklaşan çoğunluklarla seçilmesi arkalarında kuvvetli bir toplumsal destek hissetmelerine yol açar. 3) Yakın fikirleri savunan partiler arasında işbirliğini teşvik eden bir sistem olması nedeniyle seçim sonrasında koalisyonların kurulmasını kolaylaştırır. DAR BÖLGE İKİ TURLU ÇOĞUNLUK SİSTEMİ Dar Bölge İki Turlu Çoğunluk Sistemi Bu sistemin mahsurları: 1) Yönetimde istikrarın gerçekleşme garantisi yoktr. 2) Parti sayısını azaltıcı bir etki yapmaz. Küçük partiler seçim ittifakları ile varlıklarını devam ettirir. 3) Adaletiz sonuçlar üretebilir. 4) Partiler arasındaki ittifak çabaları ya da diğer adaylar lehine çekilmeler ahlaki olmayan pazarlıkları teşvik edebilir. 6

7 DAR BÖLGE İKİ TURLU ÇOĞUNLUK SİSTEMİ Dar Bölge İki Turlu Çoğunluk Sistemi Bu sistemin mahsurları: 5) İkinci turda sağ ve sol blok partiler arasında gerginleşmeler yaşanabilir. 6) Seçim süreci uzar ve seçim maliyeti artar. Nisbi Temsil Sistemleri Nisbi temsil sisteminin temel amacı her partiye oy desteği ile orantılı temsil imkânını vermektir. Temsilde adalet ilkesini ön planda tutan bu sistem genellikle "geniş bölge" esasına dayanır ve bir seçim bölgesinden birden fazla temsilci seçilir. SEÇİM SİSTEMİNE HÂKİM OLAN İLKELER Nisbi temsil sisteminin değişik uygulamaları vardır. 2) Nisbi Temsil Sistemi 1) Seçim Sayısı ve Artık Oy Uygulamasına Dayalı Nisbi temsil Sistemleri 1) En Büyük Bakiye Yöntemi: 2) En Büyük Ortalama Yöntemi 3) Milli Bakiye Yöntemi 2) Seçim Sayısına Dayanmayan ve Artık Oy Bırakmayan Nisbi Temsil Sistemleri 1) d'hondt Yöntemi 2) Sainte Lague Yöntemi Seçim Sayısı ve Artık Oy Uygulamasına Dayalı Nisbi Temsil Sistemleri Bu sistemde yapılan seçimlerde hangi partinin kaç milletvekili çıkaracağı seçim sayısı ile hesaplanır. "Seçim sayısı" bir seçim çevresindeki geçerli oyların o çevreden çıkacak milletvekili sayısına bölünmesi ile elde edilir. 7

8 Seçim Sayısı ve Artık Oy Uygulamasına Dayalı Nisbi Temsil Sistemleri Bir partinin kazanacağı milletvekili sayısı o partinin aldığı oy miktarının seçim sayısına bölünmesi ile hesaplanır. Seçim Sayısı ve Artık Oy Uygulamasına Dayalı Nisbi temsil Sistemlerinde üç yöntem uygulanır: a) En Büyük Bakiye Yöntemi, b) En Büyük Ortalama Yöntemi c) Milli Bakiye Yöntemi. Partilerin aldıkları oylar seçim sayısının tam katları olmayacağı için artık oylar kalacaktır. a-) En Büyük Bakiye Yöntemi: Önce, her partinin aldığı oy miktarı seçim sayısına bölünerek milletvekillikleri partiler arasında dağıtılır. Artık oylar sebebiyle dağıtılamayan milletvekillikleri, artık oyların büyüklük sırasına göre partilere verilir. Bu yöntem küçük partiler ve bağımsız milletvekillerine avantaj sağlamaktadır. Seçim Sayısı ve Artık Oy Uygulamasına Dayalı Nisbi Temsil Sistemleri 8

9 Seçim Sayısı ve Artık Oy Uygulamasına Dayalı Nisbi Temsil Sistemleri b-) En Büyük Ortalama Yöntemi Milletvekillikleri seçim sayısına göre dağıtıldıktan sonra, kalan milletvekillikleri; partilerin aldıkları oy miktarı kazandığı milletvekili sayısına 1 eklenmek suretiyle elde edilen sayıya bölünür ve en yüksek ortalama hangi partiye aitse ona verilir. Seçim Sayısı ve Artık Oy Uygulamasına Dayalı Nisbi Temsil Sistemleri b-) En Büyük Ortalama Yöntemi Eğer kalan milletvekili sayısı birden fazla ise aynı işlem birinci işlem sonuçları üzerinden tekrarlanır. Büyük partilere avantaj sağlayan küçük partilerin parlamentoda temsil şansını azaltan bir yöntemdir. 9

10 Seçim Sayısı ve Artık Oy Uygulamasına Dayalı Nisbi Temsil Sistemleri c-) Milli Bakiye Yöntemi Milletvekillikleri seçim sayısına göre dağıtıldıktan sonra artık oylar ülke bazında toplanır. Artık oyların toplamı artık milletvekilliklerin sayısına bölünerek ülke seçim sayısı bulunur. Her partinin oyu ülke seçim sayısına bölünerek kalan milletvekilliklerinden ne kadar alacağı hesaplanır. Dağıtılamayan milletvekilliği kalmışsa artık oyların büyüklüğüne göre paylaştırılır. Küçük partiler açısından en avantajlı nisbi temsil yöntemidir. Seçim Sayısına Dayanmayan ve Artık Oy Bırakmayan Nisbi Temsil Sistemleri a-) d'hondt Yöntemi Her partinin aldığı oy miktarı sırasıyla 1'e, 2'ye, 3'e..bölünür ve bu işlem o seçim çevresinin çıkaracağı milletvekili sayısına ulaşıncaya kadar devam ettirilir. Elde edilen paylar parti farkı gözetilmeksizin büyükten küçüğe sıralanır ve milletvekillikleri bu paylara ve bu payın sahibi partilere dağıtılır. Büyük partilere küçük de olsa avantaj sağlayan bu sistem çevreve/veya ülke barajlı olarak uygulanabilmektedir. 10

11 Seçim Sayısına Dayanmayan ve Artık Oy Bırakmayan Nisbi Temsil Sistemleri b-) Sainte Lague Yöntemi Bu yöntemde partilerin aldıkları oylar yalnızca tek sayılara bölünür. Bir sayının daha büyük sayılara bölünmesi ile elde edilecek paylar daha küçük olacağı için küçük partilerin bu paylara ulaşma artar. Milletvekilliği dağıtım işlemi d'hondt yöntemindeki gibidir. Nisbi Temsil Sisteminin Faydaları Nisbi Temsil Sisteminin faydaları: 1) Bu sistem toplumdaki farklı görüşlerin ve partilerin parlamentoda adaletli temsilini gerçekleştirir. 2) Azınlıkların temsiline imkan verdiği için onların meşru zeminde kalmasını sağlar. 3) seçimlerin, programların ve düşüncelerin oylanması biçiminde gerçekleşmesini sağlar. Nisbi Temsil Sisteminin Mahzurları Sistemin mahzurları: 1) Uzun dönemde parti sayısında çoğalmaya neden olması ve mevcut partilerin bölünmesini kolaylaştırmasıdır. 2) Parlamentoda istikrarlı bir çoğunluğun ve buna dayalı bir hükümetin ortaya çıkışını zorlaştırır. 3) Seçmenler ile adaylar arasında yakın bir ilişkinin sağlanamamasıdır. 4) hesaplama yöntemlerinin karmaşık olması nedeniyle seçmenlerin seçime ilgisi azalmaktadır. 11

12 9. Hafta TEŞEKKÜRLER Yrd. Doç. Dr. A. Sait SÖNMEZ 12