GEÇİŞ EKONOMİLERİ VE TÜRK TARIM SEKTÖRÜNDE ETKİNLİK VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ ANALİZİ ( )

Transkript

1 Ege Akademik Bakış / Ege Academic Review 8 (2) 28: GEÇİŞ EKONOMİLERİ VE TÜRK TARIM SEKTÖRÜNE ETKİNLİK VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ ANALİZİ ( ) THE ANALYSIS OF EFFICIENCY AN TOTAL FACTOR PROUCTIVITY IN AGRICULTURAL SECTORS OF TURKEY AN TRANSITION ECONOMIES, ( ) Arş. Gör. M. Ali AVCI, Ege Üniversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi, İkisa Bölümü, ali.avci@ege.edu.r Prof. r. A. Ayşen KAYA, Ege Üniversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi, İkisa Bölümü, aysen.kaya@ege.edu.r ÖZET Bu çalışmanın amacı dönemi için Türkiye ile geçiş ekonomileri olarak adlandırılan ülkelerin arım sekörü performanslarını incelemekir. Veri Zarflama Analizi ve Malmquis verimlilik endeksi yönemi kullanılarak ülkelerin arım sekörü performansı, eknik ekinlik, oplam fakör verimliliği ve bileşenlerindeki değişmeler yardımı ile ölçülmüşür. Çalışmadan elde edilen bulgulara göre dönemi geçiş ekonomileri için oralama eknik ekinlik değeri.655 iken Türkiye nin eknik ekinlik değeri.826 dır. Geçiş ekonomilerinin oralama eknik ekinlikeki değişim değeri 1.16, eknolojik değişim değeri 1.7 ve oplam fakör verimliliğindeki değişim değeri 1.23 ür. Türkiye nin eknik ekinlikeki değişim değeri diğer ülkeler oralaması ile aynı kalırken eknolojik değişim değeri.99 ile oralamanın gerisine düşmüşür. Türkiye nin oplam fakör verimliliği ölçek ekinliğindeki 1.16 lık poziif değişme nedeni ile 1.6 olarak gerçekleşmesine rağmen diğer ülkeler oralamasından geride kaldığı gözlemlenmişir. Anahar Kelimeler: Ekinlik, Toplam Fakör Verimliliği, Veri Zarflama Analizi, Türk Tarım Sekörü, Geçiş Ekonomileri Tarım Sekörü. ABSTRACT This sudy is aimed o invesigae he performance of agriculural secors of ransiion economies and Turkey in period of The performance of agriculural secor of each counry has been measured wih echnical efficiency, oal facor produciviy and is componens using aa Envelopmen Analysis

2 M. Ali AVCI ve A. Ayşen KAYA a n d M almquis Index. Regarding o findings, for he period, he average echnical efficiency value of he ransiion economies is.665 while average echnical efficiency value of Turkey is.826.transiion economies he average echnical efficiency change value is 1.16, echnological change value is 1.7 and oal facor produciviy value is However oal facor produciviy value for Turkey is same wih he average of he oher economies, is echnological change value (.99) has decreased. Alhough he oal facor produciviy value of Turkey is 1.6 in erms of posiive scale efficiency change (1.16) and is considered ha is value is lower han he average value of ransiion economies. Key Words: Efficiency, Toal Facor Produciviy, aa Envelopmen Analysis, Turkish Agriculural Secor, Agriculural Secors of Transiion Economies. 1. GİRİŞ Tarım sekörünün diğer sekörlere sermaye ve işgücü ransfer emesi, hammadde ve ürün ihiyacını karşılaması açısından ekonomik kalkınmaya önemli kakıları vardır (Ghaak and Ingersen, 1984:26-7). Günümüzde küresel ısınmanın giderek arması ve su kaynaklarının giderek azalması arım sekörünün önemini daha da arırmakadır. Uluslararası rekabe ve gıda alanında kendi kendine yeen ülkeler arasında olabilmek (gıda güvenliği) için arım sekörünün ekinliğinin ve verimliliğinin arırılması gereği oraya çıkmakadır. Küreselleşmenin arığı bir dünyada arım sekörü sraejik öneme sahip bir sekör olmakadır. 199 ların oralarından bu yana, arım sekörü hükümelerin reform gündemlerinin ilk sırasında yer almakadır. Reform çabalarının alında yaan üç emel eken vardır. Tarımsal deseklerin büçe üzerindeki yükünün arık sürdürülebilir olmadığının anlaşılması, Avrupa Birliği (AB) ile yapılan am üyelik müzakerelerinde arım ve kırsal gelişme başlığının önemi ve dünya icare örgüü-arım anlaşmasının giderek kısılayıcı hale gelecek olmasıdır (Çakmak ve diğerleri, 28;1-2) Türk ekonomisinin emel sekörlerinden birisi arım sekörüdür. Türkiye de arım sekörünün oplam isihdamdaki payı 199 yılında % 47 iken 26 yılında %27 olmuşur. GSMH daki payı 199 da %17.5 iken 26 da %1.3 ür (TUİK, 27). Kuşkusuz kalkınma sürecinde arım sekörünün GSMH içindeki göreceli payının azalması yönündeki değişim olumlu karşılanabilir. Faka mulak değer olarak arması beklenir.türkiye abia özellikleri ve ürün çeşidinin genişliği açısından dünyada çok az ülkenin sahip olduğu arımsal poansiyele sahipir. (Uysal, 26; 1-3). Burada sorgulanması gereken bu poansiyeli nasıl kullanıyor olmasıdır ve rakip ülkelerle rekabe gücünü arırabilmek için verimlilik ve ekinlik düzeyinin diğer ülkelerin neresinde olmasının bilinmesidir. 199 lardan sonra Sovyeler Birliği ve doğu bloğunun yıkılması ile geçiş ekonomileri oraya çıkmışır. Sayıları yaklaşık olarak 25 olan bu ülkelere geçiş 844

3 GEÇİŞ EKONOMİLERİ VE TÜRK TARIM SEKTÖRÜNE ETKİNLİK VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ ANALİZİ ( ) ekonomileri olarak ifade edilmesinin nedeni ekonomilerini merkezi planlı ekonomiden piyasa ekonomisine ve ek parili yöneimden liberal demokrasiye doğru geçiş çabası gösermeleridir. Geçiş ekonomilerini bu değişime ien neden hâlihazırdaki ekonomilerinin köü durumu ve ekinsizliği ancak serbes piyasa ekonomisine geçiş ile birlike ekonomik ekinliğin aracağı beklenisidir. Faka bu bekleni henüz am olarak gerçekleşmemişir. Birçok geçiş ekonomisi hala ekonomik sorunlarla uğraşmakadır (elikaş ve Balcılar, 25;7). Tablo1: Geçiş Ekonomileri ve Türkiye nin Tarımsal Gösergeleri ( ) Ülkeler Ermenisan Azerbaycan Belarus Gürcisan Kazakisan Kırgızisan Moldova Rusya Tacikisan Türkmenisan Ukrayna Özbekisan Arnavuluk Türkiye Hırvaisan Makedonya Bulgarisan Romanya Çek Cum. Esonya Macarisan Leonya Livanya Polonya Slovenya TK TKB KBTK TİG Kaynak: World evelopmen Indicaors, 28. TK: GSYİH içinde Tarımsal Kama eğer (%) TKP: Tarımsal Kama eğerin Yıllık Büyümesi KBTK: Kişi Başına Tarımsal K ama eğer (2 yılı sabi fiyalar- dolar) TİG: Toplam İsihdamdaki Tarımsal İşgücünün Payı. 845

4 M. Ali AVCI ve A. Ayşen KAYA Bu çalışmanın amacı dönemi için Türkiye ile geçiş ekonomileri olarak adlandırılan ülkelerin arım sekörü performanslarını incelemekir. Geçiş ekonomileri olarak adlandırılan ülkeler ile Türkiye nin arım performansının karşılaşırılmasının nedeni bu ülkelerin bir kısmının Tablo1 de de görüldüğü gibi arımsal yapı (Türki Cumhuriyelerin ağırlıka olduğu geçiş ekonomilerinde GSYİH da arım sekörünün göreceli payı ve oplam isihdam içinde arımsal işgücünün göreceli payı yüksekir) ve AB üyesi ve aday ülkeler olması açısından (Bu ülkelerin 9 u 27 iibari ile AB ye üye olmuşur. Hırvaisan ve Makedonya 28 iibari ile aday ülkelerdir ve Arnavuluk a olası aday ülkedir) Türkiye ile benzer özellikler gösermesidir. Bir firmanın ya da sekörün performansını ölçmede kullanılan araçlardan birisi eknik ekinlik diğeri ise oplam fakör verimliliğindeki değişmedir. Teknik ekinlik (TE) en iyi üreim eknikleri kullanılarak elde edilen en yüksek çıkının fiili çıkıya oranı olarak anımlanabilir. iğer bir ifade ile veri girdilerle poansiyel olarak üreilebilecek en fazla ürün mikarına yaklaşma derecesini gösermekedir. Toplam fakör verimliliği (TFV) üreim sürecinde yer alan üm üreim fakörlerin verimliliklerinin oplamını ifade eder. TFV deki değişme (TFV) eknik ekinlikeki değişme (TE) ve eknolojideki değişme (T) olarak iki kısma ayrılır. Teknik ekinliğin yüksek olması ve eknolojik gelişme firma ya da sekör açısından yüksek ekonomik verimliliği ve ekinliği dolayısıyla da yüksek bir rekabe gücünü ifa d e e der. Üreimin ne derece ekin yapıldığı ekinliğin zaman içerisinde ne şekilde değişiği verimlilikeki değişmelerin ne kadarının ekinlikeki değişmeden ne kadarının eknolojik değişmeden kaynaklandığın ı b i l m e k oluşurulacak ekonomi plan ve poliikaları açısından önemli olmakadır.(elikaş, 22;248). Ekinlikeki ve oplam fakör verimliliğindeki değişmelerin ölçümüne ilişkin lieraürde en yaygın olarak kullanılan iki yönemden söz edilebilir. Bunlar Sokasik Sınır Analizi (SSA) ve Veri Zarflama Analizi (VZA) yönemleridir. Her iki yönem de bazı firmaların en iyi kullanım eknolojisi arafından anımlanan üreim sınırının alında üreim yapıkları varsayımına dayanır. Bu yaklaşımlardan paramerik bir yönem olan SSA ekonomerik yönemleri kullanırken, paramerik olmayan VZA ise doğrusal programlama yönemlerini kullanmakadır. Her iki yöneminde orak nokası oplam fakör verimliliğindeki değişmeyi ölçmede Malmquis verimlilik endeksini kullanmalarıdır. (elikaş, 22: 249). Çalışma alı bölümden oluşmakadır. İkinci bölümde lieraür incelemesine üçüncü bölümde çalışmada kullanılan model ve modelin işleyişine, dördüncü bölümde veri kaynakları ve değişkenlere, beşinci bölümde ampirik bulgulara ve sonuncu bölümde bulgulara dayalı olarak değerlendirmelere yer verilmekedir. 2. LİTERATÜR İNCELEMESİ Tarım seköründe ekinlik ve oplam fakör verimliliğindeki değişmeleri inceleyen pek çok sayıda çalışma yapılmışır. Yapılan bu çalışmaların bazıları aşağıda yer almakadır. 846

5 GEÇİŞ EKONOMİLERİ VE TÜRK TARIM SEKTÖRÜNE ETKİNLİK VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ ANALİZİ ( ) Arnade (1994) çalışmasında ve Rao ve Coelli (1998 ve 23) çalışmalarında uluslararası arımsal verimlilik ve verimlilikeki değişmeleri incelemişlerdir, Mao ve Koo (1996) ise Çin arım seköründeki eknik ekinlik, oplam fakör verimliliği ve bileşenlerindeki değişmeleri incelemişlerdir. Zaim ve diğerleri (21), yılları arasında Türk arım seköründe, ekinlik ve verimlilikeki (ürekenlikeki) değişmeleri ve bileşenlerini iller ve bölge düzeyinde analiz emişlerdir. Ayrıca iller arası ekinlik ve ürekenlik farklılıklarını meydana geiren emenleri de incelemişlerdir elikaş ve Balcılar (25) ise dönemi için 25 geçiş ekonomisinin makro ekonomik performanslarını Veri Zarflama Analizi ve Sokasik Sınır Analizi yönemi uygulayarak hesaplamışlar ve sonuçları karşılaşırmışlardır. Geçiş ekonomileri için eknolojik değişimi negaif, eknik ekinlikeki değişimi poziif ve eknolojik değişimin ekisinin daha büyük olduğu için TFV deki değişme değerinin negaif olduğu sonucuna ulaşmışlardır. elikaş ve diğerleri (25), dönemi için 14 AB ülkesi ile Türk arım sekörünün nispi ekinlikleri ve oplam fakör verimlilik endeksleri VZA yönemi kullanılarak hesaplamışlardır. Genel olarak AB ülkeleri ve Türkiye de eknolojide bir ilerleme varken ekinlike bir azalış olduğunu sapamışlardır. Bu iki değişkende eknoloji ağır basığı için Türkiye dışında üm ülkelerde TFV değerleri poziif çıkmışır. Çakmak ve diğerleri (28), yılları arasında arımsal reform uygulamaları kapsamında yapılan hane halkı ankei verileri ile Sokasik Sınır Analizi yönemi kullanılarak bölgelerin emel alındığı Türk Tarım seköründeki ekinlik değişmelerini incelemişlerdir. Bu çalışmada, yılları arasında Türkiye ve geçiş ekonomileri arım sekörlerinin performans düzeyleri veri zarflama analizi ve Malmquis verimlilik endeksi yönemleri kullanılarak hesaplanmışır. İlk olarak her ülkenin eknik ekinlikleri belirlenmeke ve sonra oplam fakör verimliliklerindeki değişmeler ve bunun bileşenlerindeki değişme (eknik ekinlikeki değişme, eknolojik değişme, saf ekinlikeki değişme ve ölçek ekinlikeki değişme) ölçülmekedir. 3. YÖNTEM Türkiye ve geçiş ekonomileri arım sekörünün ekinlik ve verimliliğini ölçmek için kullanılan Malmquis Verimlilik Endeksi ve Veri Zarflama Analizi yönemlerine ilişkin eorik modelin açıklaması aşağıda yer almakadır Malmquis Toplam Fakör Verimliliği Endeksi Caves ve diğerleri nin (1982) çalışmasından faydalanarak Fare ve diğerleri (1994) arafından gelişirilen Malmquis Verimlilik Endeksi her bir veri nokasının 847

6 M. Ali AVCI ve A. Ayşen KAYA orak eknolojiye göre nispi uzaklık oranlarını hesaplayarak, iki veri nokası arasındaki oplam fakör verimliliğindeki değişmeyi ölçüp üreici birimler arasında zaman içinde gelişen verimlilik farklarının bileşenlerine ayrılmasını sağlamakadır. Uzaklık fonksiyonları, hem girdi eksenli hem de çıkı eksenli uzaklık fonksiyonları olarak ele alınabilir. Girdi eksenli uzaklık fonksiyonu, çıkı vekörü veriyken, girdi vekörünün minimum oransal daralmasını dikkae alan üreim eknolojisini ifade ederken, çıkı eksenli uzaklık fonksiyonu, girdi vekörü veriyken, çıkı vekörünün maksimum oransal arışını ifade emekedir. Çıkı uzaklık fonksiyonunda üreim eknolojisi, çıkı kümesi S kullanılarak anımlanmakadır. Bu küme, x girdi vekörü kullanılarak üreilen y çıkı vekörleri kümesini ifade emekedir. Paramerik olmayan Malmquis endeksi üreim eknolojisi aşağıdaki gibidir (Fare ve diğerleri, 1994). =1,.,T zaman, y =(y1,,ym ) çıkı vekörü, x =(x1,,xk) girdi vekörü, S ={(x,y ):x üreebilir y } (1) Çıkı uzaklık fonksiyonu, S çıkı kümesine bağlı olarak şöyle anımlanmakadır. = ( x, y ) = min{q : ( x, y / q ) Î S } (2) Burada θ maksimum çıkıyı ifade eder. Bu değer bir veya daha büyük değer alacakır.θ -1 veri girdi ile i nci ülke arafından üreilebilen çıkıdaki oransal arışı göserir. Ve 1/θ değeri bir ve sıfır arasında yer alan eknik ekinlik değerini ifade eder. Bu endeks çeşili uzaklık fonksiyonlarının hesaplanması ile elde edildiğinden Farrel in (1957) eknik ekinlik ölçüü ile de ilişkilidir. Eşilik (2) deki verilen uzaklık fonksiyonu Farrel in ölçüğü eknik ekinliğin ersidir. Farrel sözel olarak ifade edersek uzaklık fonksiyonu girdiler vekörü ile çıkılar vekörünü bu seviyedeki üreim sınırı üzerine ulaşıracak çarpanın ersini gösermekedir. Uzaklık fonksiyonunun bir avanajı da Farrel ürekenlik ölçüünü doğrudan sağlayabiliyor olmasıdır. Eğer ( x, y ) verileri dönemi üreim sınırının üzerinde ise uzaklık = ( x, y ) = 1 o l u r. B u durumda üreim eknik olarak ekindir. Eğer = ( x, y ) <1 ise üreimin döneminde ekin olmadığına karar verilir. Benzer olarak +1 zamanına göre çıkı uzaklık fonksiyonunu şöyle yazılabilir. 848

7 GEÇİŞ EKONOMİLERİ VE TÜRK TARIM SEKTÖRÜNE ETKİNLİK VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ ANALİZİ ( ) = ( x +1, y +1 ) = min{q : ( x +1, y +1 / q ) Î S } (3) Yukarıdaki denklemlerden karma bir endeks elde edilebilir. Bu endeks zamanındaki eknoloji alında x +1 dönemindeki veri girdi ile y +1 dönemindeki çıkıdaki oransal değişimi ölçer. Aynı zamanda +1 zamanındaki eknoloji alında x dönemindeki veri girdi ile y dönemindeki çıkıdaki oransal değişme ölçülebilir. Buradan iki dönem arasındaki verimlilik değişimini göseren Malmquis endeksi aşağıdaki gibi yazılabilir. Bu endekse baz yılı ve +1 bir sonraki yılı ifade emekedir (Kök ve elikaş, 23: ). éæ +1 ( x, y ) öæ ( x, y ) öù, M = êêçç ( x, y ) çç +1 ( x, y ) úú ëè øè øû 1/ 2 (4) enklem (4), ve +1 dönemi endekslerinin geomerik oralamasıdır. Bu denklemde (x, y ), uzaklığı emsil ederken dönemi gözleminden dönemi eknolojiye olan +1 ( x, y ), dönemi gözleminden +1 dönemi eknolojiye olan uzaklığı emsil ederler. Bu durumda değişen sadece eknoloji olmakadır (Fare ve diğerleri, 1994). Malmquis TFV endeksinin TE ve T olarak ayrılması, her iki fakörün TFV ne olan kakısının belirlenmesine yardımcı olacakır. enklem (4) den: +1 Teknik Ekinlikeki eğişme (TE) = (x, y (x, y ) ) (5) éæ ( x +1, y +1 ) ö æç ( x, y ) ö ù ç ú Teknolojik eğişme (T) = ê êçè ( x +1, y +1 ) øçè ( x, y ) øú ë û 1/ 2 (6) elde edilir. ikka edilirse yukarıdaki denklemde değerlendirilmesi yapılan gözlemlerin dönemi ile değerlendirmede kullanılan eknolojinin döneminin farklı olduğu görülecekir. enklem (5)eki oran, ve +1 yılları arasındaki eknik ekinlikeki değişmeyi ölçmekedir. Ekinlikeki değişim; +1 dönemindeki eknik ekinliğin, dönemindeki eknik ekinliğe olan oranıdır. Burada eknik ekinlikeki değişme, 849

8 M. Ali AVCI ve A. Ayşen KAYA ölçeğe göre sabi geiri varsayımı alında iki dönem arasında her bir gözlem için en iyi üreim sınırını yakalayabilme derecesinin ölçüsünü ifade eder. enklem (6) daki oran ise, iki dönem arasındaki eknolojide meydana gelen değişmeyi açıklamakadır. T endeksi iki dönem arasındaki yeniliklerden kaynaklanan ilerleme derecesi ölçüsünü vermekedir. Aynı zamanda üreim sınırları eğrisi eknolojik değişmeyi (yenilikleri) de gösermekedir. Öe yandan, eknik ekinlikeki değişme ile eknolojik değişmenin çarpımı oplam fakör verimliliğindeki değişmeyi vermekedir. M, +1 = TE*T (7) Eğer döneminden +1 dönemine verimlilik düzeyinde bir arış gerçekleşirse M, +1 >1, gerçekleşirse, döneminden M, dönemine verimlilik düzeyinde düşüş <1 olur Veri Zarflama Analizi (VZA) Veri zarflam a a n a l i z i, M almquis oplam fakör verimliliği endeksinin hesaplanmasında gerekli olan uzaklık fonksiyonlarının ahmininde kullanılan bir yönemdir. Lieraürde, Malmquis verimlilik endeksini hesaplayan birçok geleneksel yönem vardır. Bu yönemlerin çoğu üreim eknolojisi için fonksiyonel formun belirlenmesini gerekirmekedir. Ancak Charnes ve diğerleri (1978) arafından gelişirilen VZA yaklaşımı en iyi üreim sınırını belirlemede herhangi bir eknolojinin fonksiyonel bir formunu gerekirmemekedir. VZA, merkezi eğilimlerden ziyade uç verileri de kapsayan ve üreim eknolojisi üzerine herhangi bir sınırlama koymaksızın en iyi üreim sınırını oluşurmayı hedefleyen, sınırlara yönelen bir meodolojidir. Veri merkezine en iyi uyumu sağlayacak regresyon düzlemi yerine, gözlemlenen uç verileri kavrayacak doğrusal manıklı bir yüzeyin oluşurulmasını içerir. Ekinliği ölçmede oran ekniğini kullanan VZA paramerik ve sokasik olmayan bir yönemdir. Bu yönemde, her bir firma veya endüsri için üm çıkıların üm girdilere olan oranı elde edilir. (Tarım, 21:45-47) Bir panel veri sei olduğunda, VZA doğrusal programları kullanılarak gerekli uzaklıklar hesaplanabilir. Malmquis verimlilik endeksini hesaplamada VZA yaklaşımı her bir işleme için dör uzaklık fonksiyonu hesaplamakadır. Bu ise dör ade doğrusal programlama probleminin çözümünü gerekirir. Ölçeğe göre sabi geiri varsayımı alında her bir gözlem için aşağıdaki doğrusal programlama çözülür: (Coelli ve diğerleri, 1998: 226; Fare ve diğerleri, 1994:75). 85

9 GEÇİŞ EKONOMİLERİ VE TÜRK TARIM SEKTÖRÜNE ETKİNLİK VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ ANALİZİ ( ) k=1..,k ülkeleri m=1,m çıkıları, zamanı gösermekedir. Burada Z k y k,m ; n=1,n x k,n girdileri ve =1..,T bir ağırlık değişkenidir. -1 é æç, ö ù =max êë è xk y k øúû (8) Subjec o: y K k,m = å Z y k k =1 K kn k,n å Z x =x k k,m k =1 Z k = -1 é æç +1, +1 ö ù =max êë è xk y k øúû (9) Subjec o: y K +1 k,m = å Z y k k =1 K +1 kn k,n å Z x =x k k,m k =1 Z Bu k = doğrusal programlama problemlerinin birincisi olan (x, y ) dönemindeki bir üreici birimin eknik ekinliğini yine dönemindeki referans eknolojiye göre ölçer. Yukarıdaki ikinci P (x +1, y +1 ), i s e +1 dönemindeki üreici birimin eknik ekinliğini dönemindeki referans eknolojiye göre ölçer. Bu iki durumda eknoloji sabiir. Yukarıdaki P problemlerinde eriminin yerine +1 erimini yazılarak ekrar çözülürse eknolojik değişimin ekileri görebilir. Bu durumda üçüncü ve dördüncü doğrusal programlama problemleri elde edilir. +1 ( x +1, y +1 ) problemi +1dönemindeki bir üreici birimin eknik ekinliğini yine +1 dönemindeki referans üreim sınırına göre 851

10 M. Ali AVCI ve A. Ayşen KAYA ölçerken +1 ( x, y ), dönemindeki bir üreici birimin eknik ekinliğini +1 dönemindeki referans eknolojiye göre ölçer. 4. VERİLER VE EĞİŞKENLER Ç a l ı ş m a d a o p l a m 24 g e ç i ş e k o n o m i s i ülkesi; Arnavuluk, Ermenisan, Azerbaycan, Belarus, Bulgarisan, Hırvaisan, Çekoslovakya, Esonya, Gürcisan, Macarisan, Kazakisan, Kırgızisan, Leonya, Livanya, Makedonya, Moldova, Polonya, Romanya, Rusya, Slovenya, Tacikisan, Türkmenisan, Ukrayna, Özbekisan ve Türkiye için FAO (Food and Agriculure Organizaion) ve WI (World evelopmen Index) veri abanından elde edilen arım sekörü ile ilgili veriler kullanılmışır. Veri zarflama ve Malmquis oplam fakör verimliliği endekslerinin hesaplanmasında Coelli (1996) arafından yazılan EAP 2.1 bilgisayar programının gelişirilmiş versiyonu olan EAP XP bilgisayar programından yararlanılmışır. Model ek çıkı ve dör girdiden oluşmakadır. Model in çıkısı olarak 2 yılı sabi fiyalarıyla AB doları cinsinden kama değer (VA) alınırken arımda ekonomik akif nüfus cinsinden işgücü sayısı (LAB), rakör sayısı (TRACT), hekar cinsinden işlenen oprak mikarı (LAN) ve on cinsinden kullanılan gübre mikarı (FERT) modelin girdilerini oluşurmakadır. 5. BULGULAR 5.1. Teknik Ekinlik Bulguları Çalışmanın bu bölümünde sabi geiri varsayımı alında 25 ülkenin her biri için eknik ekinlik endeks (TE ) değerleri hesaplanarak elde edilen değerler en ekin üreim sınırı ile karşılaşırılmışır. Hesaplanan TE değerinin 1 e eşi olması o ülkede am eknik ekinliği, 1 den küçük olması ise ekinsizlik durumunu ifade emekedir. TE endeksi aynı zamanda, üreim fakörlerinin kullanım performanslarını da yansımakadır. Bu endeks değerinin 1 den küçük olması, veri eknoloji alında mevcu girdilerle en fazla çıkının üreilmediğini ifade emekedir. Tablo 2 de her ülke için Ölçeğe Göre Sabi Geiri (ÖSG) Varsayımı Alında TE endeks değerleri verilmekedir. Buna göre dönemi iibariyle yıllık oralama am ekinliğe sahip olan (TE endekslerinin 1 olduğu) ülkeler Arnavuluk, Slovenya ve Hırvaisan dır. Bu ülkeler üm yıllar iibariyle en iyi üreim sınırını belirleyen ülke veya referans ülkelerdir. Bu üç ülke incelenen dönemdeki üm yıllarda am ekinliğe sahip olmuşur. Bu ülkelerden sonra Ermenisan 1992 ve 1993 yılları dışında am ekinliğe sahipir. Bulgarisan, ve 22 yıllarında, Gürcisan ve 24 yıllarında, Macarisan 1992, Kırgızisan 1998, Makedonya 1992, 1993 ve 24, Moldova 1999, Romanya ve 24 yıllarında, am ekinliğe 852

11 GEÇİŞ EKONOMİLERİ VE TÜRK TARIM SEKTÖRÜNE ETKİNLİK VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ ANALİZİ ( ) Tablo 2: Geçiş Ekonomileri ve Türk Tarım Sekörünün Teknik Ekinlik Endeks eğerleri ( ) Ülke/Yıl Arnavuluk Ermenisan Azerbaycan Belarus Bulgarisan Hırvaisan Çekoslovakya Esonya Gürcisan Macarisan Kazakisan Kırgızisan Leonya Livanya Makedonya Moldova Polonya Romanya Rusya Slovenya Tacikisan Türkmenisan Ukrayna Özbekisan Türkiye Oralama 1992,676,584,381,566,656,481,48,461,39,334,43,447,633,381,181,353,25,453,686, ,861,561,4,412,892,437,746,566,418,313,523,312,469,698,42,198,365,369,57,66, ,464,416,552,88,659,93,666,35,334,742,585,213,437,657,26,49,417,546,789, ,478,392,797,766,766,87,81,556,337,719,633,78,236,462,535,183,383,46,67,883, ,53,325,754,763,836,746,758,491,392,633,78,615,211,444,571,149,189,483,572,89, ,475,332,747,789,848,844,61,431,573,726,614,47,471,532,173,218,44,615,93, ,936,276,681,749,737,741,4,489,657,717,92,455,96,49,181,282,415,634,889,72 Kaynak: FAO ve WI verileri kullanılarak hesaplanmışır ,641,261,767,654,758,67,628,43,43,471,657,468,933,468,237,332,369,678,835,665 2,296,766,627,668,687,669,428,516,558,73,578,451,799,594,351,367,454,678,873,683 21,851,277,867,596,69,72,68,682,431,461,514,786,26,455,99,595,281,42,451,688,794,652 22,281,61,66,687,538,743,499,522,459,765,646,443,92,633,39,468,438,74,83,685 23,333,978,674,71,868,548,81,68,546,514,92,322,496,947,68,317,511,393,77,847,712 24,81,31,849,553,615,734,768,729,494,47,211,454,65,297,586,43,727,833,697 Oralama TE,964,718,329,829,719,661,837,742,666,449,486,557,777,447,458,92,554,236,374,47,629,826,663

12 M. Ali AVCI ve A. Ayşen KAYA ulaşabilmişlerdir. Türkiye nin ise incelenen yıllarda am ekinliğe ulaşamadığı görülmekedir. Tüm ülkelerin yıllık oralama TE endeks değerleri incelendiğinde oralama değerin 1992, 1993 yıllarında en düşük seviyede, 1998 ve 23 yıllarında en yüksek seviyede gerçekleşiği söylenebilir. Tüm ülkelerin yıllık oralama endeks değerlerinin bazı yıllarda dalgalanmasına karşın genel olarak arığı gözlenmekedir. Geçiş ekonomileri olarak adlandırılan ülkelerin genel oralama TE değeri.655 olarak gerçekleşiğinden dolayı bu ülkelerin arım alanında ekinliğinin düşük olduğu sonucu çıkarılabilir. TE değerlerine göre referans ülkelerden sonra en ekin ülkeler Ermenisan (.964), Romanya (.92) ve Gürcisan (.837) iken ekinliğin en düşük olduğu ülkeler ise Türkmenisan (.374), Belarus (.329) ve Tacikisan (.236) dır. Türkiye nin oralama TE değeri (.826) ile geçiş ekonomilerinin oralama TE değeri (.655) karşılaşırıldığında Türkiye nin bu ülkelerden önemli ölçüde ileride olduğu söylenebilir. Türkiye nin TE değeri yıllar iibarı ile incelendiğinde 1993 yılında.66 iken 1997 de.93 değerine çıkarak büyük bir arış gösermesine rağmen daha sonraki yıllarda dalg a l ı b i r seyir izleyerek 24 yılında.833 değerine düşmüşür Toplam Fakör Verimliliğindeki eğişme Bulguları Tablo 3 e oplam 25 ülke için hesaplanan TFV deki değişme değerleri verilmişir. Toplam fakör verimliğindeki değişme (TFV) endeksi değerinin 1 den büyük olması TFV deki arışı, bu endeksin 1 den küçük olması ise TFV deki azalmayı ifade emekedir. Yine TFV bileşenlerinden TE ve T endekslerinin 1 den büyük olması eknik ekinlik ve eknolojideki ilerlemeyi ifade ederken, bu endekslerin 1 den küçük olması gerilemeyi gösermekedir. iğer bir deyişle, T E endeksinin 1 den büyük olması işlemenin üreim sınırını yakalama ekisini (caching-up effec) ve T endeksinin 1 den büyük olması üreim sınırının yukarı kaymasını ifade emekedir. iğer yandan, TE kendi içerisinde pür (saf) ekinlikeki değişme (SE) ve ölçek ekinliğindeki değişme (ÖE) olmak üzere ikiye ayrılmakadır. Ölçek ekinliği işlemenin uygun ölçeke üreim yapma başarısını gösermekedir. (elikaş, 22: 263) dönemi için oplam 25 ülkenin oralama TE endeksi değeri 1.16 olarak ölçülmüşür. Genel olarak TE e bir ilerleme söz konusudur. Bu ilerlemenin nedeni SE nin ÖE den daha büyük olmasından kaynaklandığı söylenebilir. Aynı döneminde üm ülkeler için T endeks değerleri hemen hemen hiç armazken (%.6), TFV endeks değeri %2.2 oranında armışır. TFV deki bu arışın emelinde eknik ekinlikeki ve eknolojik değişmedeki arışlar olduğu ifade edilebilir. iğer arafan h e r ü l k e ek ek ele alındığında Belarus, Çekoslovakya, Macarisan ve Moldova dışındaki büün ülkelerin TE endeksinin 1 den büyük olduğu görülmekedir. iğer bir ifade ile bu ülkeler referans ülkeler olan 854

13 GEÇİŞ EKONOMİLERİ VE TÜRK TARIM SEKTÖRÜNE ETKİNLİK VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ ANALİZİ ( ) Arnavuluk, Hırvaisan ve Slovenya arafından ayin edilen en iyi üreim sınırını yakalamada başarılı olan, Belarus, Çekoslovakya, Macarisan ve Moldova ise başarılı olamayan ülkelerdir. Yıllık oralama eknik ekinlik düzeyinde değişme olmayan ülkeler ise referans ülkeler ile Gürcisan ve Makedonya dır. Tablo 3: Geçiş Ekonomileri ve Türk Tarım Seköründe Toplam Fakör Verimliliği ve Bileşenlerinin Oralama eğerleri ( ) Ülkeler TE T SE ÖE TFV Arnavuluk Ermenisan Azerbaycan Belarus Bulgarisan Hırvaisan Çekoslovakya Esonya Gürcisan Macarisan Kazakisan Kırgızisan Leonya Livanya Makedonya Moldova Polonya Romanya Rusya Slovenya Tacikisan Türkmenisan Ukrayna Özbekisan Türkiye Oralama Kaynak: FAO ve WI verileri kullanılarak hesaplanmışır. TE: Teknik Ekinlikeki eğişme, T: Teknolojik eğişme, SE: Saf (pür) Ekinlikeki eğişme, ÖE: Ölçek Ekinliğindeki eğişme, TFV: Toplam Fakör Verimliliğindeki eğişme 855

14 M. Ali AVCI ve A. Ayşen KAYA Teknolojik değişme endeksinin 1 den büyük olması, ilgili dönemde en iyi üreim sınırının yukarı doğru kaydığını gösermekedir. Teknolojik değişme endeksine göre yılları arasında ülkelerin yarısı eknolojik ilerleme göserirken diğer yarısı da gerileme gösermişlerdir. Bu dönemde en fazla eknolojik değişme sağlayan ülke Belarus (1.39) olmuşur. Onu sırasıyla Çekoslavakya (1.33 ) ve Ermenisan (1.29) izlemişir. En fazla eknolojik gerilemenin görüldüğü ülkeler ise sırası ile Tacikisan (.958), Moldova (.962), Kazakisan (.969) ve Azerbaycan (.969) dır. Toplam fakör verimliliği açısından ülkeler değerlendirildiğinde yıllık oralama oplam fakör verimliliğinde en fazla arış göseren ülkeler Rusya, Ukrayna(1.7) ve Ermenisan (1.64) dır. Yıllık oralama oplam fakör verimliliğinde en fazla azalış olan ülkeler ise Moldova (.97), Gürcisan (.974) ve Macarisan (.991) dır. Türkiye nin oplam fakör verimliliği bileşenlerine ayrı ayrı bakıldığında TE endeksi (1.16) olarak genel oralama ile aynıdır. iğer bir deyişle Türkiye referans ülkeler arafından ayin edilen en iyi üreim sınırını yakalamada başarılı olmuşur. TE deki arış ölçek ekinliğinden kaynaklanmakadır. Türkiye nin eknolojik değişme endeksindeki küçük azalmaya (.99) karşın eknik ekinlik değişme endeksinin armış olması sonucu Türkiye nin oplam fakör verimliliği (1.6) armışır. 5.3.Teknik Ekinlik Farklılıklarını Belirleyen Bulgular Çalışmanın bu kısmında ülkeler arasındaki eknik ekinlik farklılklarına neden olan fakörler incelenmişir. Tarım sekörü açısından farklılıkları oraya koyacak fakörlerle ilişkin üç göserge (oran) hesaplanmışır. Ülkeler arasındaki eknik ekinlik, eknolojik değişme ve oplam fakör verimliliği arasındaki farklılıkları belirleyen bölgesel, çevresel, poliik, ekonomik, sosyokülürel vb. nedenler vardır. Ülkeler arasındaki ekinlik farkının nedenlerini am olarak oraya koyabilmek için büün nedenlerin ölçülmesi ve karşılaşırmaya hazır hale geirilmesi gerekmekedir. Ancak farklılıkların hem nicelik hem de nielik olarak çok olması ülkeler arasındaki ekinlik karşılaşırmasının am anlamı ile yapılabilmesini engellemekedir. Bu açıdan çalışmada ülkeler arasındaki ekinlik farklılıklarını daha ne açıklayabilmesi için Tablo 4 e de göserildiği gibi üç oran (TK/TR =arımsal işgücü başına kama değer/ hekar başına rakör sayısı, TK/TA =arımsal işgücü başına kama değer/ arımsal işgücü başına arımsal alan ve TK/GM =arımsal işgücü başına kama değer/ hekar başına gübre mikarı) hesaplanılmışır. Bu oranlar arım seköründeki fiziksel sermayenin bir gösergesi olarak kullanılmışır ve mevcu girdi mikarlarının arımsal kama değer oluşumundaki ekisini gösermekedir. Ülkelerin eknik ekinlik düzeyini bu üç oranın belirlediği ve bu oranların yüksek oluşu eknik ekinliğin yüksek olduğunun gösergesi olarak ifade edilebilir. 856

15 GEÇİŞ EKONOMİLERİ VE TÜRK TARIM SEKTÖRÜNE ETKİNLİK VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ ANALİZİ ( ) Ayrıca çalışmada eknik ekinlik, eknolojik değişme ve oplam fakör verimliliği hesaplamalarında kullanılan değişkenlerin ülkeler iibari ile yıllık değerlerini gözlemlediğimizde genel olarak eknik ekinliğin yüksek olduğu ülkelerde kama değerin, rakör sayısının, gübre mikarının yıllar iibari ile ararken arımsal isihdamın azaldığı, arımsal alanın ise aynı kaldığı ya da azaldığı, eknik ekinliğin düşük olduğu ülkelerde ise kama değerin azaldığı ya da kayda değer bir oranda armadığı, rakör sayısının ve gübre mikarının azaldığı görülmekedir. Tablo 4: Geçiş Ekonomileri ve Türkiye nin Teknik Ekinlik Farklılıklarını Belirleyen Temel Gösergeler ( ) Ülkeler Arnavuluk Hırvaisan Slovenya Ermenisan Romanya Gürcisan Bulgarisan Türkiye Makedonya Macarisan Çekoslovakya Azerbaycan Kazakisan Esonya Özbekisan Livanya Rusya Leonya Polonya Kırgızisan Moldova Ukrayna Türkmenisan Belarus Tacikisan TK/TR TK/TA TK/GM TE Kaynak: FAO ve WI verileri kullanılarak hesaplanmışır. TK/TR: Tarımsal işgücü başına kama değer/ hekar başına rakör sayısı TK/TA: Tarımsal işgücü başına kama değer/ arımsal işgücü başına arımsal alan TK/GM: Tarımsal işgücü başına kama değer/ hekar başına gübre mikarı TE: Teknik Ekinlik değeri 857

16 M. Ali AVCI ve A. Ayşen KAYA 6. SONUÇ Veri zarflama analizi kullanılarak, dönemi için, geçiş ekonomileri olarak adlandırılan ülkeler ve Türkiye nin arım seköründeki performanslarının değerlendirildiği çalışmada söz konusu ülkelerin ümü için eknik ekinlik seviyeleri, eknik ekinlikeki değişme, eknolojik değişme ve oplam fakör verimliliğindeki değişmeler hesaplanmışır. Teknik ekinlik endeksi sonuçlarına göre en iyi performansı göseren Arnavuluk, Slovenya ve Hırvaisan referans ülkelerdir (TE=1). Bu endekse göre en köü performansa sahip ülkeler ise Tacikisan, Türkmenisan ve Belarus ur. Birkaç ülke hariç ülkelerin hepsinin eknik ekinlik, eknolojik değişim ve oplam fakör verimliliği endekslerinde arış meydana gelmişir. En fazla eknik ilerleme göseren ülke Rusya iken en fazla gerileme göseren Moldova dır. Teknolojik değişim endeksi açısından en fazla ilerleme sağlayan ülke Belarus iken en fazla gerileyen ülke ise Tacikisan dır. Toplam fakör verimliliği açısında ise en fazla ilerleme sağlayan ülke Ukrayna ve Rusya iken en fazla gerileyen ülke ise Moldova dır dönemi için Türkiye ile geçiş ekonomileri karşılaşırıldığında geçiş ekonomilerin oralama eknik ekinlik değeri.655 iken Türkiye nin eknik ekinlik değeri.826 dır. Geçiş ekonomilerinin oralama eknik ekinlikeki değişim değeri 1.16, eknolojik değişim değeri 1.7 ve oplam fakör verimliliği değeri 1.23 ür. Türkiye nin eknik ekinlik değişim değeri diğer ülkeler oralaması ile aynı kalırken eknolojik değişim değeri.99 ile oralamanın gerisine düşmüşür. Türkiye nin oplam fakör verimliliğinin ölçek ekinliğindeki 1.16 lık poziif değişme nedeni ile 1.6 olarak gerçekleşmesine rağmen diğer ülkeler oralamasından geride kaldığı görülmüşür. Türk arım sekörü eknolojik ilerleme gösermemesine rağmen, ölçek ekinliğinde meydana gelen arış sonucu oplam fakör verimliliği bundan olumlu ekilenmişir. Bunun kaynağı mikro ve makro düzeydeki uygun ölçeke üreim yapma başarısı olduğu söylenebilir. Ülkelerin eknik ekinlik, eknolojik değişme ve oplam fakör verimliliği arasındaki farklılıkları belirleyen nedenlerin, ülkelerin girdi olarak kullandıkları rakör sayısı, arımsal alan, işgücü ve gübre değişkenlerinin mikarları ve bu değişkenlerin kama değer oluşurma kapasieleri olduğu ifade edilebilir. Ekinliğin yüksek olduğu ülkelerde bu oranların da yüksek, ekinliğin düşük olduğu ülkelerde bu oranların da düşük olduğu gözlenmekedir. 858

17 GEÇİŞ EKONOMİLERİ VE TÜRK TARIM SEKTÖRÜNE ETKİNLİK VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ ANALİZİ ( ) KAYNAKÇA A R N A E, A.C. (1994): Using aa Envelopmen Analysis o Measure Inernaional Agriculural Efficiency and Produciviy, Unied Saes eparmen of Agriculure, Economic Research Service, Technical Bullein, CAVES,.W., CHRISTENSEN, L.R. and IEWERT E.W. (1982): Mulilaeral Comparisons of Oupu, Inpu and Produciviy Using Superlaive Index Numbers, Econ.J.,92(365): CHARNES, A., COOPER and RHOES, W. (1978): Measuring he Efficiency of ecision Making Unis. European Journal of Operaional Research, 2: COELLI, T.J. (1996): A Guide o EAP Version 2.1: A aa Envelopmen Analysis Program, CEPA Working Papers, eparmen of Economerics, Universiy of New England, Armidale,Ausralia, 8(96):1-49. COELLI, T.J., RAO,.S.P. and BATTASE G.E. (1998): An Inroducion o Efficiency and Produciviy Analysis, Boson: Kluwer Academic Publishers. COELLI, T. J. and RAO,.S.P. (23): Toal Facor Produciviy Growh in Agriculure: A Malmquis Index Analysis of 93 Counries, CEPA, Working Papers Series, No. 2, School of Economics Universiy of Queensland, S. Lucia, Old, Ausralia. ÇAKMAK, E., UU, H. ve ÖCAL, N. (28): Türk Tarım Seköründe Ekinlik: Yönem Ve Hanehalkı üzeyinde Nicel Analiz, TEPAV. ELİKTAŞ, E. (22): Türkiye Özel Sekör İmala Sanayinde Ekinlik ve Toplam Fakör Verimliliği Analizi. OTU Gelişme ergisi, 29: ELİKTAŞ, E. and BALCILA R, M. (25): A Comparaive Analysis of Produciviy Growh, Cach-Up, and Convergence in Transiion Economies, Emerging Markes Finance and Trade, 41(1):6-26. ELİKTAŞ, E., ERSUNGUR, S.M. ve CANEMİR, M. (25): The Comparison of Agriculural Efficiency and Produciviy Growh in he EU and Turkey, , Inernaional Journal of Business Managemen and Economics, 1: FARE, R., GROSSKOPF, S., NORRIS, M. and ZHANG, Z. (1994): Produciviy Growh, Technical Progress and Efficiency Changes in Indusrilized Counries American Economic Review, 84: FARREL, M.J. (1957): The Measuremen of Producive Efficiency, Journal of he Royal Saisical Sociey, Series A, General,

18 M. Ali AVCI ve A. Ayşen KAYA KÖK, R. ve ELİKTAŞ, E. (23): Endüsri İkisadında Verimlilik Ölçme ve Sraeji Gelişirme Teknikleri, okuz Eylül Üniversiesi Yayınları, okuz Eylül Üniversiesi Mabaası. MAO, W. and KOO, W.W. (1996): Produciviy Growh, Technology Progress, and Efficiency Change in Chinese Agriculural producion from 1984 o 1993, Agriculural Economics Repor, eparmen of Agriculural Economics, Norh akoa Sae Universiy, Fargo, N RAO,.S.P. and COELLI, T.J. (1998), Cach up and Convergence in Global Agriculural Produciviy CEPA, Working Papers, eparmen of Economerics, Universiy of New England, Armidale, Ausralia. TARIM, A. (21): Veri Zarflama Analizi Maemaiksel Programlama Tabanlı Göreli Ekinlik Ölçüm Yaklaşımı, Haceepe Yayınları. UYSAL, Y. (26): Ege Ve Türkiye de Tarımda Yeniden Yapılanma, EGİFE Bilimsel Araşırmalar izisi Yayın No:1 ZAİM, O., BAYANER, A. ve KANEMİR, M.U. (21): Tarımda İller ve Bölgeler üzeyinde Ürekenlik ve Ekinlik: Farklar ve Nedenler,T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Ekonomi Araşırma Ensiüsü (TEAE),Yayın No:66, Nisan, Ankara. FAO (28), hp:// (5.4.28) WI (28), hp://ddp-ex.worldbank.org/ (5.4.28) TUİK (28), hp://uik.gov.r (5.4.28) 86