ÇALIŞTAY III. OTURUM Oturum Başkanı: Prof.Dr.Ertuğ DÜZGÜNEŞ-KTÜ, Sürmene Deniz Bilimleri Fak., Trabzon.

Transkript

1 Doğal Alabalık Çalıştayı Ekim 2009 ÇALIŞTAY III. OTURUM Oturum Başkanı: Prof.Dr.Ertuğ DÜZGÜNEŞ-KTÜ, Sürmene Deniz Bilimleri Fak., Trabzon. KARADENİZ ALABALIĞI (Salmo trutta labrax) NIN KÜLTÜRE ALMA SÜRECİ VE SÜRDÜRÜLEBİLİR YETİŞTİRİCİLİK Eyüp ÇAKMAK 1, İ.Zeki KURTOĞLU 1, Yahya ÇAVDAR 1, Nilgün AKSUNGUR 1, Nadir BAŞÇINAR 2, Şirin FİRİDİN 1, Bayram ZENGİN 1, Hülya ESENBUĞA 3 1 TKB-Su Ürünleri merkez Araştırma Enstitüsü Trabzon. 2 KTÜ, Sürmene Deniz Bilimleri Fak., Trabzon. 3 Erzurum Tarım İl Müdürlüğü, Kontrol Şube Müdürlüğü, Erzurum. * ecakmak@sumae.gov.tr; Tel: 0462/ ; Fax: 0462/ Giriş Avrupa'da ilk yetiştiriciliği yapılan Salmonid türü kahverengi alabalık (Salmo trutta) dır. Bu türün ilk suni dölleme ve inkübasyonun Jacobi tarafından 1739 da Almanya da yapıldığı bildirilmiştir. Kahverengi alabalık üretimine ilişkin olarak ilk kuluçkahane ise 1741 yılında kurulmuştur (Çakmak vd., 2008) li İstanbul Üniversitesi Hidrobiyoloji Enstitüsü (Abant ve Manyas Gölleri) biyolojisi, yumurta sağımı, ilk yavrular doğal ortama bırakılmıştır (Okumuş, 2002) li yıllarda FAO desteği ile Orman Bakanlığı, Milli Parklar Genel Müdürlüğüne ait kuluçkahanelerde yürütülen çalışmalarda, öncelikle derelerin balıklandırılması amaçlanmıştır (Tatar, 1983) yılında Bozüyük te kurulan ilk alabalık işletmesi hedef tür olarak dere alabalıklarının yetiştiriciliği konusunda faaliyet göstermekle beraber, ticari kaygılar nedeniyle gökkuşağı alabalığı ile devam edilmiştir. Son otuz yılda özel sektör çiftliklerinde doğadan elde edilen yumurtalı bireylerden sağım yapılmış ve yapay yolla yavru elde edilmiş, ancak ilk besleme yapılmadığı için yavruların yaşatılması ve büyütme çalışmaları başarısız olmuştur. Doğu Karadeniz Bölgesinde endemik deniz alabalığı stoklarının ticari değerinin bulunması Araştırma enstitüsü tarafından 1990 ların başında FAO uzmanları ile başlatılan çalışmalar sonrasında doğal alabalıkların kültürü amacıyla birkaç proje başlatılmış, yavru üretimi gerçekleştirilmiş ve kültür çalışmaları devam etmektedir. Halen çeşitli üniversiteler hedef tür olarak doğal alabalıkların kültürü konusunda çalışma başlatmıştır. Diğer Avrupa ülkelerinde olduğu gibi, ülkemizde de önemli bir yerli balık türü olan Salmo trutta doğal zenginliği ve yüksek ekonomik değeri nedeniyle yetiştiricilik ve balıklandırmada tercih edilmektedir. Kahverengi alabalığın ticari olarak yetiştiriciliği Avrupa ülkelerinde yaygın olarak yapılırken, üretim miktarları yönünden diğer salmonidlere göre düşük kapasitededir. Daha çok balıklandırmada iyi sonuç alınması nedeniyle özellikle son kırk yılda balık stoklama faaliyetlerinde kullanılmak üzere yaygın yetiştiriciliği yapılmaktadır. Enstitümüzce yürütülen çalışmalarda Karadeniz alabalığı konusunda 15 yılda yürütülen çalışmalarda evcilleştirme sürecinde olan bu türün özel sektöre kazandırılması amaçlanmaktadır. Rasyonel bir damızlık stok yönetim programında olması gereken, stok oluşturma, bakım ve muhafaza, besleme, döl alımı, gerçekleştirilmiştir. Islah ve seleksiyon için alt yapı oluşturulması hedeflenmektedir. 93

2 Karadeniz Alabalığının Kültüre Alma Süreci ve Sürdürülebilir Yetiştiricilik Materyal ve Metot Daha önce tamamlanan Karadeniz Alabalığının Biyoekolojik Özelliklerinin Tespiti ve Kültüre Alınabilirliğinin Araştırılması Projesi çalışmalarında doğadan yakalanan ve üretilen 4 + yaşlı, ve bu proje çalışmaları neticesinde üretilen 2 + ve 3 + yaşlı kuluçkahane kökenli damızlıklar harf ve seri numaralı markalar ile markalanmıştır. Markalar, balıklar 50 ppm lik Benzocaine çözeltisi içerisinde bayıltıldıktan sonra enjektör yardımıyla gözün arka tarafındaki şeffaf doku içerisine enjekte edilmiştir. Bu esnada balıklar, çırpınmalarını ve yaralanmalarını engellemek amacıyla havlu ile sarılmıştır (Şekil 1). Anaç adayı balıkların seçiminde genetik kapanmayı ve akrabalı yetiştiriciliği önlemek için çok sayıda sağım grubundan tesadüfi örnekleme uygulanmıştır. Çoklu (faktöriyel) çiftleştirme yapılmış Etkili Anaç Sayısı (Ni) dikkate alınarak yetiştiricilik özelliklerinin takibi için iyi bir kayıt ve izleme sistemi oluşturulmuştur. Metodolojik şekilde ıslaha veya seleksiyon çalışmalarına yönelik bir hazırlık oluşturacak şekilde seçme yapılmamıştır. Şekil 1. Damızlık balıkların alfa numerik markalarla markalanması. Yetiştiricilik çalışmalarında çok sayıda anaç kullanımı maliyetler yanında, iş yükü getirmektedir. Balıklandırma, evcilleştirme ve seleksiyon çalışmalarında çok sayıda anaç muhafazasını önlemek amacıyla etkin anaç sayısı uygulanmaktadır. Bu nedenle hedef alınan gelişime göre etkin (Efektif) anaç sayısı önem kazanmaktadır. Evcilleştirme aşamasında anaç stoğun az sayıda kullanılması yada çok uzun süre aynı anaç stoğu kullanan işletmelerde anaç ynilemesi aynı stok üzerinden yapılması durumunda, genetik daralmanın bir sonucu olan akrabalı yetiştiricilik riski artmaktadır. Etkin anaç sayısı aktif olarak döl veren veya üretilen yavrulara gen veren bireylerin sayısıdır. Cinsiyet oranı, çiftleştirme sistemi, familya büyüklüğü bu sayıyı etkilemektedir. Bu nedenle özellikle tesadüfi birleştirme tekniği kullanılmalıdır(okumuş, 2004). Etkin Damızlık Sayısı (N e )= 4(Dişi sayısı) x (Erkek sayısı) / (Dişi + Erkek sayısı) Anaç stokta bulunan dişi ve erkekler klasik uygulamalarda 1X1 veya 1X2 şeklinde döllemede kullanılırken, işletmelerin genetik kapanmaların oluşturacağı riskleri azaltmak amacıyla bir proğram dahilinde faktöriyel (2:2 ve 3:3) eşleştirme yapılarak sağım yapılması önerilecek ve işletmelerin kayıt tutmaları sağlanacaktır. Genetik, hastalık, yetiştiricilik teknikleri yönünden değerlendirilen anaç adayı balıklar deniz ortamında kafeslerde yaklaşık 1 kg ağırlığa kadar büyütülmüş ve çoklu çiftleştirme (3:3, 4:4) metotları kullanılmıştır. Elde edilecek genetik çeşitliliğin korunması için her jenerasyon döneminde hesaplanan etkin anaç sayısı üzerinden 94

3 Doğal Alabalık Çalıştayı Ekim 2009 ( adet) geniş genetik varyasyon sağlanacak şekilde anaç balıkların muhafazası sağlanmış ve kayıtlar alınmıştır. Anaç adayı balıkların seçiminde genetik kapanmayı önlemek için çok sayıda sağım grubundan tesadüfi örnekleme uygulanmıştır. Metodolojik şekilde ıslaha veya seleksiyon çalışmalarına yönelik bir hazırlık oluşturacak seçme yapılmamıştır. Fakat yetiştiricilikte Atlantik salmonunda ve gökkuşağı alabalığında yapılan yetiştiricilik uygulamalarında olduğu gibi, ilk yaş döneminde tatlısu ortamında büyütülen balıklar smolt boya eriştiklerinde cm büyüklükte deniz suyuna yerleştirilerek büyütmeye alınmıştır ve 2001 yıllarında deniz suyuna alıştırma çalışmalarında ilgili başlıkta verildiği şekilde birinci yıl (S1) balıkların yaklaşık %30 unun smoltlaşamadığı görülmüş, 11.5 cm smoltlaşma için sınır boy hesaplanmıştır. Bu nedenle anaç adayları seçiminde seleksiyon uygulanmamakla birlikte 2002, 2003, 2004 ve 2005 yıllarını kapsayan dönemdeki çalışmalarda yapılan boylamada 12 cm ve daha küçük bireyler seçilmiş tatlısu denemelerinde kullanılmış, böylelikle bir miktar daha tatlısu koşullarında büyütülmüş yada doğal ortam balıklandırmalarında kullanılmıştır. Bu boy grubunun üzerindeki deniz suyuna adaptasyonlarda F1 çıkışlı balıklarda %15 20 smoltifikasyon geçirmede problem yaşayan balık kaybı görülmüştür. Buna karşın F2 çıkışlı balıklarda 9 10 aylık büyütme sonrasında yine 11.5 cm esas alınarak yapılan boylamadan sonra Kasım 2003 döneminde deniz suyuna adaptasyonda %98 gibi yüksek oranda S1 smoltifikasyon gerçekleştirilmiştir. Bulgular Karadeniz alabalığı üretim çalışmaları Tabak vd. (2001) tarafından yürütülen proje kapsamında 1998 yılında başlatılmıştır yılı sonraki çalışmalara ilişkin bulgular ise bu proje kapsamında ele alınmıştır. Markalanan anaç balıkların gerek bireysel gerekse marka gruplarına göre verileri karşılaştırıldığında önümüzdeki dönemde anaç stok yönetimi ve ıslahseleksiyon çalışmalarına temel oluşturulacak nitelikte bilgiler elde edilmiştir. Gerek bireysel performanslar, gerekse de grupların yıllara ve birbirlerine göre üretim performansları kıyaslanabilmiştir. Yapılan bütün çalışmalar Şekil 2 de özetlenmiştir. Fırtına Deresi kökenli anaçların sağımı ile 1999 ve 2000 yıllarında elde edilen yavrular kuluçkahane ortamında özellikle çevre şartları daha durağan olan kaynak suyu kullanılarak 16 ay süreyle tatlı su ortamında büyütülmüştür. Smolt boydaki bireyler deniz suyuna adaptasyon konusunda yürütülen çalışmalardan elde edilen sonuçlar doğrultusunda cm büyüklükte deniz suyuna yerleştirilmiş ve anaç adayı olarak kullanılmak üzere yaklaşık 1400 balık bütün büyüme verileri izlenerek 3+ yaşa ulaşıncaya kadar büyütülmüştür. Bu bireyler M grubu marka serisi kullanılarak metotta belirtildiği şekilde markalanmış ve üretim değerleri yılları arasında izlenmiştir. Yine ilk projede doğal ortamda tüm Doğu Karadeniz Derelerini temsil edecek şekilde Fırtına, Çağlayan, Kapistre, Uzungöl-Solaklı Deresi, Kapistre ve İyidere den elde edilen anaç adayı olarak kullanılacak balıklar 2002 üretim sezonunda ilk kez sağılmışlar ve 3 4 yaşlı bu balıkların T Serisi ile markalamaları yapılmıştır. Bu gruptaki balıklarda 2+ yaş döneminde oluşan hastalıkta genel olarak dişi balık kayıpları olduğu için erkek balıkların oranı %65 gibi cinsiyet ağırlığını oluşturmuştur. Özellikle ilk grup balıklarda yeterli anaç sayısı kullanılmadığı için T serisi erkek balıklar genetik kapanmayı önleyecek şekilde bütün F1 grupların sağımında kullanılmıştır yılı ve 2001 yılı sağımında elde edilen bireylerde esas olarak L serisi dere ekotipi kökenli balıklar, K serisi deniz ekotipi kökenli balıklar ile O ve P serisi yavrularda büyüme 95

4 Karadeniz Alabalığının Kültüre Alma Süreci ve Sürdürülebilir Yetiştiricilik performanları ayrı ayrı izlenmiştir. Bu balıkların büyüklük farklılıkları istatistik analizlerde önemli (P<0.05) bulumasına rağmen aynı dönemler olarak üretim performansları izlemiştir SAĞIM DÖNEMİ DOĞAL ANAÇ FIRTINA DERESİ 9 Dişi-7 Erkek 8400 adet yavru 200 adet anaç M-N Marka D (909.9 g ) 41 E ( g) yum adet/anaç Fek 1943 adet/kg RF cm Yum. Ç D (1510,6 g) 63 E (1631.6) yum adet/anaç Fek 2683 adet/kg RF 0.52 cm Yum. Ç D ( g) 64 E ( g) yum adet/anaç Fek 2415 adet/kg RF cm Yum. Ç. F1 Fırtına-Çağlayan- Solaklı-Kapistre 450 birey anaç adayı adaptasyon 172 adet doğal anaç T Marka D ( g) 41 E ( g) yum adet/anaç Fek 2316 adet/kg RF 0.53 cm Yum. Ç. 23 D ( g) 63 E ( g) yum adet/anaç Fek 2056 adet/kg RF 0.53 cm Yum. Ç. 10 D ( g) 18 E ( g) yum adet/anaç Fek 1919 adet/kg RF 0.53 cm Yum. Ç SAĞIM DÖNEMİ 2001 SAĞIM DÖNEMİ DOĞAL ANAÇ FIRTINA DERESİ 16 Dişi 14 Erkek. 200 ADET F1 ANAÇ KL MARKA DOĞAL ANAÇ FIRTINA DERESİ 12 Dişi 9 Erkek 200 ADET F1 ANAÇ OP MARKA Şekil 2. Karadeniz alabalığında anaç stok yapısı, F1 ve F2 dönem sağımları. İlk dönem elde edilen doğal anaçlar ve daha sonra elde ettiğimiz F1 ve F2 yavrulardan elde edilen anaçların genel karakteristiklerine göre proje süresince bulgulardan ve gözlemlerden elde edilen farklılıkları şu başlıklarda özetlemek mümkündür: İlk dönem yavrularda 2000 ve 2003 dönemine kadar bütün F1 lerde ilk besleme canlı yem ile yapılmıştır. F2 bireylerde yapılan denemeler sonucunda ilk beslemede toz yem gruplarında yaşama oranları fark görülmemesi üzerine canlı yem (Artemia) kullanımı bırakılmıştır. İlk yemlemede 2005 yılı ve sonrası ön beslemede toz yem kullanılmıştır Bireysel markalanan damızlıklarda ikinci yıl sonrası olgunluk kontrolleri yapılmıştır. İkinci yıl (2+ yaş) olgunlaşma M serisi %18, T serisi %13 üçüncü yıl (3+ yaş) olgunlaşma (Üçüncü yaş üreme gösteren) MN serisi %62, T serisi %46 dördüncü yıl (Daha önce üreme göstermeyen, dördüncü yaş üreme gösteren) MN serisi %12 olmuş; %8 kadarlık bir grup (özellikle renk formu en erken smolt görünüm oluşturan) gonadal gelişim ve üreme göstermemiştir. Anaç balıklar genel olarak 3+ yaş ve sonrasında üç yıl verimli bir şekilde gamet vermişlerdir. Bireysel marka ile izlenen bazı bireylerden 5 dönem üst üste gamet verdiği tespit edilmiş ve elde edilen bulgular kayıt altına alınmıştır. 96

5 Doğal Alabalık Çalıştayı Ekim 2009 Bireysel izleme yapılan anaçlardan 14 adedi yıl atlatarak sağım olgunluğuna gelmiş genel olarak bir yıl sezon atlamakla birlikte 3 adet anaç iki üreme dönemi sonrasında yumurta vermiştir (Tablo 21). Özellikle erkek bireyler %50 nin üzerinde ikinci yıl üreme göstermekle birlikte yumurta ve yavru kalitesi düşünülerek 3+ yaşında sağımda kullanılmıştır. M ve N gruplarında ilk (2002) ve ikinci (2003) sağım dönemlerinde (üçüncü ve dördüncü yaş sağımları) elde edilen yumurta verimlerini F1 serisi (K, L, O ve P) grupları ve F2 (U ile V) grupları ikinci sağım döneminde (dördüncü yaş) yakalayabilmiştir. Fakat boy ve ağırlık yönünden F2 grubu dördüncü yaş döneminde daha iyi performans göstermiştir. Bütün gruplarda ve bireysel marka ile tek tek izlemelerde, üçüncü sağım en yüksek yumurta verimliliği olan dönem olmuştur. En yüksek nispi yumurta verimi ise balık büyüklüğünün etkisi ile ilk sağım yılında elde edilmiştir. Takip edilen yumurta çapı verileri bireysel markalamalarda yaş ile doğru orantılı bir artış göstermiştir. Doğal alabalıklarda birinci yürütülen projede 7 Kasım da başlatılan ilk sağım bütün anaçlarda 20 günlük periyotta gerçekleştirilmiştir yılında yine benzer şekilde kasım ayında bütün anaç balıklarda olgunlaşma sağlanmıştır. Bu proje çalışmasında ise 2001 yılında 15 Kasım 11 Aralık, 2002 yılında 19 Kasım 2 Ocak tarihlerinde sağım yapılmışken; sırasıyla 2003 yılında 18 Kasım 8 Ocak tarihlerinde, 2004 yılında 26 Kasım 16 Şubat tarihleri arasında, 2005 yılında 13 Aralık tarihinde başlatılan sağımlar 22 Ocak tarihinde tamamlanmıştır yılı sağım döneminde ise 22 Kasım 22 Ocak döneminde sağım çalışmaları tamamlanmıştır. Sonuç ve Değerlendirme Doğu Karadeniz de yayılım gösteren ve Karadeniz alabalığının (Salmo trutta labrax) döl verim özellikleri, kuluçkahane orijinli yavruların tatlısu ve deniz suyunda karşılaştırmalı büyüme performansları, farklı tuzluluklarda smoltifikasyon süreçleri, besin kesesi tüketimi, larval aşamada yem tercihleri ve farklı biyokimyasal içerikli yemlerle beslendiklerinde büyüme performansları çalışılmıştır. Yetiştiricilik açısından ulaşılacak ekonomik beklenti, türün özel sektöre kazandırılması ve kısa sürede pazarlanabilir ürün üretilebilmesidir. Proje çalışmalarında pek çok alabalık işletmesi ile birlikte çalışılmış ve türün yetiştiricilik açısından tanıtımı yapılmıştır. Zaten Doğu Karadeniz Bölgesi nin doğal sularında bulunan türün, popüler olma özelliği oldukça eskilere dayanmaktadır. Karadeniz alabalığı konusunda yürüttüğümüz çalışmada stok oluşturma, bakım ve muhafaza, besleme, döl alımı imkanlar ölçüsünde yerine getirilmiş bulunmaktadır. Şu anda hedef evcilleştirme sürecinde olan bu türün özel sektöre kazandırılması ve bunun paralelinde yetiştiricilik özelliklerinin geliştirilmesine dayalı ıslah proğramları yürütülmesi olacaktır. 97

6 Karadeniz Alabalığının Kültüre Alma Süreci ve Sürdürülebilir Yetiştiricilik F3 Damizliklarin Sagimi Dogal ve Kültür Amaçli Damizlik Stogu Dogal Erkek F4 Yavru Baliklar Genetik Analizler F1-F4 Bireylerin Karsilastirilmasi Baliklandirma Çalismalari Özel Isletmelerin Desteklenmesi Dogal Erkek Özel Isletmeler Arasi Damizlik Degisimi Deniz ve Tatlisu Kafeslerde Büyütme Akarsu Tesislerinde Büyütme Seleksiyon Çalismalari Uygun Disi ve Erkeklerin Ayrimi Yumurta Gruplarinin Olusturulmasi Seçme ve Ayiklama Biyoteknolojik Uygulamalar Hibridizasyon Polikültür Şekil 3. Karadeniz alabalığını kültüre alma sürecinde ıslah konusunda yapılan planlama Fransa da daha önce balıklandırma amaçlı üretilen kahverengi alabalık 1982 den sonra kültür amaçlı olarak üretilmektedir yılından bu yana yürütülen çalışmalarda ıslah proğramı kapsamında büyüme özellikleri iyileştirilen hatlar geliştirilmeye çalışılmaktadır. Bu hatlardan geliştirilen kültür formu kahverengi alabalık (Salmo trutta) 2001 yılında Avrupa dan yumurta olarak ülkemize getirilmiş ve özellikle Doğu Anadolu ile Karadeniz bölgesinde bazı alabalık çiftliklerinde yetiştirilmektedir. Ancak tatlısu havuzlarında büyümesi oldukça yavaştır. IFREMER ıslah proğramı sonucunda ülkemize getirilen kahverengi alabalıkların ondokuz aylık büyütmede ortalama g ağırlığa ulaşması; aynı dönemde ilk kültür adaptasyonu yapılan yerli doğal alabalıklarda (son altı aylık büyütme deniz ortamında) onsekiz aylık büyütme sonucunda ortalama g ağırlık elde edilmiştir (Tabak vd, 2001). Karadeniz alabalığı için yıllık bir ıslah proğramı yürütülerek büyüme özellikleri geliştirilebilir. Kaynaklar Aksungur, M., Yılmaz, C., Tabak, İ., Aksungur, N. ve Mısır, D.S Karadeniz Alabalığı (Salmo trutta labrax, PALLAS, 1811) nın Kültür Şartlarına Adaptasyonu F. Ü. Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 17 (2): Baglinière, J. L. Maisse, G., 1999.Biology and Ecology of the Brown and Sea Trout, Praxis Publishing Ltd, Chichester, UK. Çakmak, E., Kurtoğlu, İ. Z., Çavdar, Y., Firidin, Ş., Aksungur, N., Başçınar, N., Esenbuğa, H., Zengin, B Karadeniz Alabalığının Yetiştiriciliği ve Balıklandırma Amacıyla Kullanımı, Proje Sonuç Raporu. (TAGEM/HAYSÜD /2001/ 07/ 01/ 20) Trabzon. 128 s. Kurtoğlu, İ Kahverengi Alabalıkların (Salmo trutta labrax, L) Doğal Stokları Zenginleştirmek ve Kültür Potansiyelini Belirlemek Amacıyla Yoğun Şartlarda Üretim İmkanlarının Araştırılması" İstanbul Ü., Su Ürünleri Yetiştiriciliği ve Hastalıkları Anabilim Dalı Doktora Tezi. 112 s. Okumuş, İ., Rainbow Trout Broodstock Management and Seed Production in Turkey: Present Practices, Constraints and the Future. Turkish J. Fisheries and Aquatic Sciences, 2: Okumuş, İ., Damızlık Stok Yönetimi Ders Notları, KTÜ Sürmene Deniz Bilimleri Fakültesi, Trabzon, (Basılmamış). Tabak, İ., Aksungur, M., Zengin, M., Yılmaz, C., Aksungur, N., Alkan, A., Zengin, B., Mısır, D. S., Karadeniz Alabalığının (Salmo trutta labrax) Biyoekolojik Özellikleri ve Kültüre Alınabilirliğinin Araştırılması, TAGEM/HAYSUD /98/12/01/007, Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Proje Çalışması, Trabzon. Tatar, O., Munzur Yerli Alabalığının (Salmo trutta labrax, Pall.) Kültür Koşullarında Üretilmesi ve Yavru Büyüklüğüne Kadar Yetiştirilmesi Olanakları, E. U. Faculty of Science Journal. 98