BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 3

Transkript

1 Hastalık ve Mikrobiyoloji Patojen olarak isimlendirilen ve enfeksiyonel hastalıklara neden olan mikroorganizmalar 20. yüzyıl başlarında ölümlerin en büyük nedeniydi. Bugün enfeksiyon hastalıkları kontrol edilebilir olsa da bazı hastalıklar günümüzde de insan yaşamı için tehlikeli olabilmektedir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 1 Patojenlik mikroorganizmaların hastalık yapabilme yeteneğidir. Bazı mikroorganizmalar insanda veya insanın kullandığı bitki ve hayvanlarda hastalık meydana getirebilirler. Konukçu olan patojen mikroorganizmalar, saprofit olanlara oranla daha az gelişmişlerdir. Bu nedenle bazı maddeleri sentez edemedikleri için başka canlıya muhtaçtırlar. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 2 1

2 Bu arada kendi proteinleri ve diğer yapı taşlarını parazit olarak üzerinde bulundurdukları canlıdan yararlanarak sentez ederler. Patojen mikroorganizmaların çok az türü doğrudan doğruya toksin üretir. Ancak bu mikroorganizmaların canlı vücudunda ölmeleri ve hücre çeperinin parçalanmaları (lizis) ile ortaya çıkan ve bünyeye yabancı proteinler toksin etkisi gösterirler. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 3 Patojenler saprofitlere oranla daha basit yapıda oldukları için, bunların yok edilmesi diğerlerine oranla daha kolaydır. Saprofit mikroorganizmaların yoğun olarak bulunduğu bir ortamda, patojenlerin daha az gelişmiş mikroorganizmalar olduklarından karşı rekabet şansları daha azdır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 4 2

3 Patojenleri vejetatif halde olanlar ve olmayanlar diye ayırmak mümkündür. Vejetatif patojenler sürekli olarak metabolik aktivitelerini devam ettirmek gereksinimindedirler. Bu bakımdan patojenler ortamdaki besin maddelerinin bitmesi ile beraber ölürler. Vejetatif formda olmayan mikroorganizmalar ise (örn; bakteri sporları, virüsler) uzun süre metabolik aktivitelerini minimuma indirerek, hatta durdurarak yaşamlarını sürdürebildikleri için, bunların yok edilmesi zordur. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 5 Virüsler üzerinde antibiyotikler etkisizdir. Vücut hücrelerinde bunlara karşı savaş, antikor denilen patojenlerin üretilmesi ile olur. Bu patojenler hücre içine bıraktığı DNA proteinleri ile birleşerek onları etkisiz hale getirirler. Eğer belli bir virüs türüne karşı vücutta antikor mevcut ise bağışıklık kazanılmış olur. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 6 3

4 Bu hastalıklar en çok yaşlı ve çocukları etkiler. Günümüzde gelişmiş ülkeler açısından bakıldığında giderek azalmış ve kontrol altına alınmıştır. Bu kontrol hastalık seyrinin anlaşılması, gelişmiş halk sağlığı uygulamaları ve antimikrobiyal ilaçların kullanımı ile sağlanmıştır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 7 Bunun dışında AIDS hastalığı veya çoklu antibiyotik direnci gibi durumların neden olduğu ölümler engellenememektedir. Uzun yıllar mücadele edilen çiçek hastalığının ortadan kaldırılmış olması mikrobiyolojik açıdan önemlidir. Ancak bunun haricinde tarihte bilinen eski hastalıklar olan sıtma, verem, uyku hastalığı, kızamık gibi hastalıklar halen ölümlere neden olmaktadır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 8 4

5 Bahsedilen hastalıkların dışında solucan hastalıkları da çok yaygındır. Dünyada 300 milyon insan «Bilharziose» hastalığına yakalanmış durumdadır. 1 cm uzunluğunda Trematodlar grubundan olan bir kurt buna neden olmaktadır. Şerit şeklinde olan kurtlarda insan bünyesinde nesillerini üretirler. Taenia solium kısa şerit kurdudur. 900 kadar halkadan oluşur. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 9 BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 10 5

6 BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 11 Taenia solium BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 12 6

7 Son zamanlarda aniden ortaya çıkan ve insanları enfekte edebilen hastalıklar küresel anlamda bütün insanları tehdit etmektedir. Dünya genelinde kıtalararası seyahatler yaygınlaştığı için Ebola, AIDS gibi hastalıklar tüm dünyaya yayılabilmektedir. Ayrıca savaşlarda kullanılabilecek olan silahların en tehlikesi biyolojik silahlardır. Sonuç olarak mikroorganizmalar sağlık açısından insanlara halen tehdit oluşturmaktadır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 13 İnsan yaşamını etkileyen ve hastalık yapan mikroorganizmalar su, gıda, vektörler, cinsel temas ve hava yoluyla taşınırlar. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 14 7

8 Hastalıklar aşağıdaki ana başlıklar halinde toplanabilir. a) Su ve gıda kaynaklı hastalıklar b) Hava kaynaklı hastalıklar c) Hayvanlar aracılığı ile taşınan hastalıklar Bunlardan başka; d) Cinsel yolla bulaşan hastalıklar BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 15 Su ve Gıda Kaynaklı Hastalıklar Dünya üzerinde görülen hastalıkların yaklaşık %50 si su kaynaklıdır. Yılda yaklaşık 200 milyon kişi su kaynaklı hastalıklara yakalanmakta ve bunların 2 milyonu yaşamını yitirmektedir. Bu ölümlerin genellikle 5 yaş altı çocuklarda gerçekleştiği belirtilmektedir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 16 8

9 Su kaynaklı hastalıkların ortaya çıkmasının ve yayılmasının genel nedenleri; - Arıtılmamış evsel ve endüstriyel atık sular yer altı sularına kontrolsüz bir şekilde karışmaktadır. - Toplumdaki hastaların ya da taşıyıcıların bağırsaklarındaki patojen mikroorganizmalar dışkı yoluyla suya geçmekte ve sonuçta su bir enfeksiyon kaynağına dönüşmektedir. - Bu tür suların içilmesi, gıda hazırlamada kullanılması, temizlikte kullanılması yollarıyla enfeksiyon bulaşabilmektedir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 17 Dışkı bünyesinde hastalıkların doğmasına sebep olan bakteri, virüs, protozoa ve helmint bulundurmaktadır. Bu nedenle atık sular kanalizasyon sistemleri ile toplanmalı, uzaklaştırılmalı ve arıtılmalıdır. Ayrıca hastalıklardan korunmak için gene içme suları arıtılmalı ve dezenfeksiyon işlemine tabii tutulmalıdır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 18 9

10 Gelişmiş ülkelerde bilhassa ABD de içme suları yanında arıtılmış atık sular da dezenfeksiyon işlemine tabi tutulmaktadır. Dezenfeksiyon işlemlerinde kullanılan mikroorganizmaların klordan zarar görme durumları (inaktivasyon) türe bağlı olarak değişmektedir. Virüsler ve sistler dezenfektanlara karşı bakterilerden daha dirençlidir. Klordan zarar görme derecesi mikroorganizma türüne bağlı olarak değişmektedir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 19 Klorla dezenfeksiyon insan sağlığı için zararlı olan dezenfeksiyon yan ürünleri (DBP) ortaya çıkarır (klorofenoller, trihalometanlar ve haloasetik asitler).bu sakıncaları önlemek için tat, koku ve renk gideriminde kullanılan ozon son yıllarda atık su dezenfeksiyonunda da kullanılmaktadır. Ozondan zarar görme derecesi mikroorganizma türüne bağlı olarak değişmektedir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 20 10

11 Bakteri inaktivasyonu: Klor, bakteri için oldukça etkili bir dezenfektandır. E. coli, Pseudomonas aeruginosa, Salmonella typhi ve Shigella dysenteriae gibi bakterilerin inaktivasyonu için HOCl, OCI den kat daha etkilidir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 21 Ozon, bakterilere karşı etkilidir. E. coli en duyarlı bakterilerden biridir. Bunun yanı sıra, E. coli nin ve Salmonella gibi diğer patojenlerin de içinde olduğu Gram-negatif bakterilerin hepsi ozon inaktivasyonuna karşı duyarlıdır. Buna karşılık, Gram-pozitif Bacillus ve Mycobacteria ozona daha dayanıklı bakterilerdir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 22 11

12 Sporlu bakteri yapıları, ozon dezenfeksiyonuna karşı vejetatif yapılarından çok daha fazla dayanıklıdır, ama ozonun oldukça düşük seviyeleri dahil hepsi oldukça kolay inaktive edilebilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 23 Virüs inaktivasyonu: Ozon, virüsleri nükleik asit yapılarına hasar vererek inaktive etmektedir. Ayrıca protein kılıfta tahribata neden olur. Klor, oldukça etkilidir. Klorun virüsleri etkileme şekli virüs tipine bağlıdır. Virüsler, ozona karşı vejetatif bakterilerden daha dayanıklı, ama Mycobacteria nın sporlu yapılarından daha az dayanıklıdırlar. Virüslerin en dayanıklı yapıları bakteriyofajlardır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 24 12

13 Protozoa inaktivasyonu: Protozoa sistleri, ozon ve diğer dezenfektanlara karşı, bakteri ve virüslerin vejetatif yapılarından çok daha fazla dayanıklıdır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 25 Suların ve bilhassa içme sularının UV ışını ile dezenfeksiyon, diğer dezenfektanların aksine mikroorganizmaları kimyasal etkileşimlerle inaktive etmeyip fotokimyasal reaksiyonlarla moleküler yapısını değiştirmektedir. Mikroorganizmaların hücre duvarlarına dağılan UV ışını nükleik asit ve diğer hayati hücre bileşenleriyle (DNA, RNA vb.) reaksiyona girerek hasarına neden olmaktadır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 26 13

14 Yeraltında bulunan kum ve çakıl gibi tabakalardan (tabii filtre) geçen suyun içindeki mikroorganizmalar doğal olarak arıtılır. Bu nedenle pınarlardan veya kuyulardan çıkan suyun kalitesi iyidir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 27 Su kirliliğinin en tehlikeli hali, dışkının suya karışmasıdır. Fekal-oral iletim yoluyla birçok hastalık insan veya hayvan dışkısındaki bir patojenin suyu kirletmesi ve mideye alınması ile yayılır. Bu tür hastalıklara örnek olarak, sadece insan dışkısında yaşayan bakterilerin neden olduğu tifo ve kolera verilebilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 28 14

15 Sularla Bağlantılı Hastalıkların Nedenleri ve Kaynakları: - Su kullanımı sonucu oluşan hastalıklar: Sıcak iklim bölgelerinde insan ve hayvan dışkısı ile kirlenmiş (kontamine) olan sularda bol miktarda mikroorganizma (Koliform) bulunur. Sudan kaynaklanan hastalıklar bu kirlenmiş olan suların kullanımıyla meydana çıkar. Bu hastalıkları tifo, paratifo, kolera, viral hepatit gibi hastalıklardır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 29 - Su kısıtlılığından kaynaklanan hastalıklar: Suya ulaşım kısıtlılığına bağlı olarak kişisel hijyenin azalması, hastalıkların artışıyla birlikte su yokluğuna paralel olarak gıda, giyecek ve vücut hijyenlerinin sağlanamaması sonucu yayılan hastalıklardır. Bu hastalıklar Trahom, Basili Dizanteri, parazit hastalıklardır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 30 15

16 - Suda yaşayan canlılardan bulaşan hastalıklar Bazı bakteri ve parazit yumurtaları omurgasız canlılara (salyangoz, midye) yerleşir ve gelişir. Bu tür canlıları içeren suların içilmesi veya kullanılması sonucunda hastalık bulaşır. Bu hastalıklar Tifo, viral hepatit, şistosomieasiz hastalıklardır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 31 - Su ile bağlantılı vektörlerden bulaşan hastalıklar: Su birikintilerinde gelişen larvalardan çıkan sinekler, içinde bulundukları suların içerdiği patojen mikroorganizmaları gittikleri yerlere taşıyarak insanlara bulaştırabilirler. Bu duruma örnek olarak sıtma hastalığı gösterilebilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 32 16

17 Gıda kaynaklı hastalıklar denildiğinde insanlarda meydana gelen hastalık ve zehirlenmeler akla gelir ve bunların nedenleri çok çeşitlidir. Bunlar arasında doğrudan mikroorganizmalar ve toksinleri, mantar zehirlenmeleri, ağır metaller başta olmak üzere kimyasal zehirlenmeler, bitkilerin neden olduğu zehirlenmeler önem taşımaktadır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 33 Hastalık ve zehirlenmelerin ortaya çıkışında vücuda giren mikroorganizma veya toksin miktarı birinci derecede önemli olmakla beraber, kişinin genel direnci ve beraber alınan diğer gıdalar da hastalanma veya zehirlenmelerde etkili olmaktadır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 34 17

18 Su Kaynaklı Bulaşan Hastalıklara Örnekler: Bakterilerle Bulaşan Hastalıklar Bakterinin sebep olduğu hastalıklar evsel ve hastane atık sularından kaynaklanabilir, çünkü bu sular bakteri türü ve popülasyonu bakımından çok zengindir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 35 Bu bakteriler patojen olabilirler. Koliform bakterileri ile topluluk halinde yaşayan bakteriler ise Salmonella typhi, Salmonella paratyphi, Salmonella pullorum, Salmonella enteris. Bunlar da tifüs, paratifus ve enteritis hastalıklarına neden olurlar. Koliform bakterileri olmadan Salmonella lar yaşayamazlar. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 36 18

19 Tifo ve Paratifo: - Gram(-), çubuk, asitlere dayanıklı ve çevrede uzun süre kalabilen Salmonella typhi etkendir. - Paratifo ise; Salmonella paratyphi A,B ve C bakterilerinin neden olduğu semptomların tifodan daha hafif olduğu bir klinik tablodur. - Bilinç bulanıklığı, karın ağrısı, dalak büyümesi nabız sayısı ve akyuvar hücrelerinde azalma ile kanlı dışkıya sebep olur. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 37 - İnsana özgü bir hastalıktır. - Ateş, baş dönmesi, sayıklama ve karın ve göğüste kırmızı lekeler meydana gelir. - Sindirim sistemi, mide, bağırsak ve dokulara yerleşir. - Tifo yalnızca insanlarda görülür. - Enfekte insanların dışkı ve idrarları ile kontamine olmuş su ve bu sularla yıkanmış gıdaların alınması ile bulaşır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 38 19

20 - Diğer vücut sıvıları da enfekte edebilme özelliğine sahiptir. - Hastanın kullandığı bardak, havlu gibi eşyalar ve sinekler mekanik taşıyıcılık yapar. - Su arıtma sistemleri gelişmiş olan ülkelerde görülme sıklığı çok azdır. - Su arıtma sistemlerinde aksamalar, doğal afetler sonucu şebeke sistemleri ve kanalizasyon sistemleri arasında yaşanacak sızıntılar sonucu tifo salgınları görülebilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 39 Korunma ve Tedavi: - Salmonella typhi 65 C de 37 sn 74 C de 1 sn de inaktif olur. Gıdalar pişirilerek tüketilmelidir. - Salmonella typhi dezenfektanlara çok duyarlı olup, dezenfeksiyon için kullanılan klor konsantrasyonlarında ölürler. - Tifo için aşı mevcuttur ve birer gün arayla üçer doz şeklinde alındığında %43-96 arası koruyuculuk gösterir. - Tedavisinde antibiyotik Kloramfenikol kullanılır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 40 20

21 Salmonellasis (Salmonelloz): - Patojenik bakterilerden kaynaklanır. - 3 adet etkeni vardır. Salmonella typhimurium, S. entericidis. S. aewport - Gram (-), çubuk şeklinde, petritik kamçılı yüzün üzerinde serotipi vardır. - Gıda kaynaklı mide ve sindirim sistemi ile ilgili bir hastalıktır. - Kuluçka süresi 8-48 saat arası değişir. - Kusma, bulantı, ishal, ateş, karın ağrısı ve krampları gibi belirtileri vardır. - Belirtiler bir haftadan uzun sürmektedir. - Pastörize edilmemiş süt, donmuş pasta çeşitleri, tavuk ürünleri önemli kaynaklarıdır. - Hastalık süresi genel olarak 2-5 gün arasında değişir ancak nadiren birkaç hafta da sürebilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 41 Koruma ve Tedavi: - Hastalara antibiyotik tedavisi uygulanır. - Tedavisinde ayrıca rehidrasyon (su verme) işlemi yapılır. - Bu hastalıktan korunmak için gıda temizliğine özen gösterilmelidir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 42 21

22 Kolera: - Etkeni gram (-), eğilmiş çubuk şeklinde Vibrio chlorea bakterisidir. - İnsanlara kirlenmiş (kontamine) su ve besinler yoluyla sindirim kanalından bulaşır ve ince bağırsağa yerleşir. - Çok sulu ishale neden olur. Yaklaşık 1 lt/sa renksiz dışkı görülür. - Hasta günde 8-10 nadir hallerde 15 lt su kaybedebilir. - Kan kalınlaşır, idrar azalır önce komaya sonra ölüme neden olabilir. - Kolera, insanlar arasında fekal-oral kontaminasyonla yayılır. - Hamamböceği, karasinek gibi mekanik taşıyıcılarla yiyecekler kontamine olabilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 43 Koruma ve Tedavi: - Etken bakteri 55 C de dk ve kaynama sıcaklığına 1-2 dk dayanabilir. - Temizliğine güvenilmeyen içme suları kesinlikle kaynatılmadan içilmemelidir. - Su kuyuları ile foseptikler arasında en az 30m olmalıdır. Atık su muhakkak arıtılmalıdır. - Sinek ve hamamböceği gibi mekanik taşıyıcılık yapan ortopodlarla etkili mücadele yapılmalıdır. - Kuyu ve akarsulardan sağlanan sular sodyum hipoklorit ile dezenfekte edilmelidir. - Tetrasiklin gibi antibiyotikler, bol su glikoz ve tuz alımı tedavide kullanılır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 44 22

23 İshal (Diyare): - Dışkı miktarının ve sayısının fazlalaşması, kıvamının bozularak yumuşak, sulu bir görünüm alması olarak tanımlanır. - İshal bir hastalık türü değil farklı faktörlere bağlı bir hastalık semptomudur. - İshaller genellikle gastrointestinal sistemin enfeksiyonuna bağlı olarak oluşur. - Enfeksiyon tipine bağlı olarak sulu (kolera) veya kanlı (dizanteri) olabilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 45 - İshaller ayrıca kızamık, sıtma gibi hastalıkların seyrinde de görülebilir. - İshallerin bakteri, virüs veya parazit aktivitesi sonucu olabilir. - İshale neden olan bakterilere örnek olarak Shigella dysentriae, Sh. flexneri verilebilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 46 23

24 Koruma ve Tedavi: - İçme sularının arıtılması - Sanitasyonun geliştirilmesi - Kişisel hijyenin sağlanması - Sağlık personelinin eğitilmesi BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 47 Dizanteri: - Dizanteri hastalığı etkeni yönünden ikiye ayrılabilir. Basili ve amipli dizanteri. - Gram (-), çubuk şeklinde Shigella sp türleri basilli dizanterinin etkenidir. Bu dizanteri türü salgınlara neden olabilmektedir. - Entamoeba histolytica türü ise amipli dizanterinin etkenidir. Bu tip dizanteri genellikle tekil vakalar olarak görülür. Genel olarak tropikal ve subtropikal bölgelerde yağındır. - Kanlı mukoid (sümüksü) dışkı, karın ağrısı, ishal önemli belirtilerdir. - Kontamine olmuş yiyecekler, yumurta, sebzeler, balık ve süt ürünleri ile ve su ile geçer. - Bağırsaklarda epitelyum hücreleri kaplar ve çok miktarda kanlı mukoid dışkının atılmasına neden olur. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 48 24

25 Korunma ve Tedavi: - Bu entero toksinin tedavisinde sulu gıda ve tuzlar alınmalıdır. Antibiyotikler kullanılabilir. Hasta 1 ay bu bakteriyi (Shiga Basili) dışkılarında taşır ve ortama verir. - Kişisel bakım dizanteriden korunmak için önemlidir. Ayrıca eşyaların dezenfeksiyonu da hastalıktan korunmada önemlidir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 49 Lejyoner Hastalığı: - Gram (-) çubuk şeklinde, zorunlu aerobik Legionella pneumphila türü bakteri etkenidir. - Legionella nehir, göl ve diğer su kaynakları ile klima ve kaplıcalardaki (20 C- 50 C) su sistemlerinde bulunur. - Suda içinde gelişip nemli aerosellerle yayılır. - Bulaşma, kontamine suların kullanımı sırasında ortamdaki havanın solunum sistemine girmesi yoluyla gerçekleşir. Akciğerlere yerleşerek zatürreye neden olur. - İnsandan insana doğrudan bulaşma gerçekleşmez. - Enfeksiyonlar önce hafif öksürük ve ateşle başlayıp zatürreye sonrasında solunum yetmezliğine bağlı ölüm ile sonuçlanabilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 50 25

26 Korunma ve Tedavi: - İdeal korunma yöntemi Legionella nın kolonize olduğu çevre kaynağını bulmak ve yok etmektir. - Sularda aşırı klorlamayla veya su sıcaklığı 63 C nin üzerine çıkarılarak giderilebilir. Ayrıca muslukların, duş başlıklarının basınçlı su ile 30 dk süreyle yıkama yoluyla da giderilebilir. - Bakır-gümüş iyonlama yöntemi kullanılabilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 51 Virüslerle Bulaşan Hastalıklar: Temiz olmayan suyla yıkanmış meyve ve sebzeyi yemek ile, atık suyun arıtılmadan döküldüğü su ortamında yüzmekle kolayca bulaşabilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 52 26

27 Virüslerin İnsanlara Bulaşma Yolları: Virüslerin insana bulaştıkları doğrudan ve dolayı olmak üzere iki farklı yol vardır. Bulaştıkları en önemli yol doğrudan temas ile olmaktadır. Herhangi bir taşıyıcıdan alınan virüs, öksürme ve hapşırma gibi yollarla geçebildiği gibi bedensel temas ile de geçebilir. Dolaylı yoldan ise su ve gıdalarla bulaşabilmektedirler. Gıdalar hem kaynaklarındayken (primer) hem de hazırlanma evrelerinde virüslerle kontamine olabilirler. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 53 Primer Kontaminasyon: Virüslerin taşınmasında ve insana bulaşmasında rol oynayan en önemli gıdalar yumuşakçalardan midye ve istiridye gibi çift kabuklu deniz ürünleridir. Bu tip deniz ürünlerinin tüketimi sonucu ortaya çıkan çoğu hastalıklar viraldir. Çift kabuklu yumuşakçalar, atık sularla kontamine olan kıyı sularında bulunan besinleri filtre ederek beslenirler. Bu doğal beslenmelerini gerçekleştirirken virüsler de dahil olmak üzere partikül şeklindeki maddeleri tutarlar. Genellikle yumuşakçalar çiğ ya da az pişmiş şekilde tüketilirler. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 54 27

28 Primer kontaminasyonun önemli bir kaynağı da sebze ve meyvelerin kirli sularla temas ettirilmesidir. Sulama ve gübreleme yapılırken virüsler direkt temas ile gıdalara nakledilebilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 55 Kontamine olmuş içme suyu da primer yollarla insanlara bulaşır. Bu sebeple içme suyunun dezenfeksiyon işleminden geçtiğinden emin olunun sular kullanılmalıdır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 56 28

29 Sekonder Kontaminasyon: Bu kontaminasyon şekli de daha çok gıda işletmecilerinde sandviç, salata gibi hazırlanmasında el ile temas gerektiren soğuk yiyeceklerde çok görülür. Gıda kaynaklı hastalık oluşturan en çok bilinen virüsler Hepatit A ve polivirüs (çocuk felci) dir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 57 Hepatit A: - Hepatit A virüsü (HAV) etkendir. - Virüs karaciğer iltihabına neden olur. Hastalık aniden gelişir ve genellikle bir sakatlık bırakmadan iyileşir. - Semptomları ateş, zayıflık, bulantı, kusma ve ishaldir. Hastalık nadiren ağır bir seyir izleyerek karaciğer yetmezliğine yol açabilir. - Kuluçka süresi ortalama 4 haftadır. - İnsandan insana doğrudan fekal-oral veya dışkı ile kirlenmiş besin ve sular aracılığıyla, çiğ ve az pişmiş gıdaların tüketilmesiyle bulaşabilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 58 29

30 Korunma ve Tedavi: - Hepatit A aşısı ile etkili bir korunma sağlanabilir. - Filtrasyon yoluyla bu virüs sudan giderilebilir. - Bunlarla birlikte Hepatit A nın dezenfeksiyonu diğer enterik virüslerden daha zordur. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 59 Enterovirüsler: - Picornaviridae ailesinde yer alan ve poliovirüsleri, coxsackievirüsleri ve echovirüsleri içeren virüs grubudur. - Enterovirüslere atık sularda, yüzeysel sularda ve bazen içme sularında rastlanmaktadır. - Bu virüsler soğuk algınlığı, kalp rahatsızlıkları, ateş, menenjit, gastrointestinal problemler gibi hastalıklara neden olmaktadırlar. - Kişiden kişiye bulaşma fekal-oral yol veya solunum yolu ile olur. - Sinek ve hamamböcekleri taşıyıcılık yaparak gıdaları enfekte edebilir. - Enfekte olmuş gıdalar ve deniz ürünlerinin tüketilmesiyle ve kontamine suların içilmesiyle de bulaşma gerçekleşir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 60 30

31 Korunma ve Tedavi: - Hastalık şüphesi bulunduğunda veya belirtiler başladığı sırada virüs kandan izole edilebilir. - Sularda gerekli arıtmanın yapılması ve gerekli hijyen koşullarının sağlanmasıyla korunma sağlanabilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 61 Adenovirüsler: - Adenovirüs grubu solunum yolları, mide bağırsak sistemi veya göz konjoktifi ve diğer kornea rahatsızlıkları gibi birçok hastalığa yol açan patojenlerdir. - Bulaşılıcılığı ve direnci yüksektir. Özellikle kullanım suları ile olan bulaşmalar önemlidir. Yüzme havuz suları da bulaşmada etkendir. Bu tip enfeksiyonlar salgınlarla sonuçlanabilir. - Bilinen 47 tipi olmakla beraber tip 40 ve 41 çocuklarda önemli derecede gastrointestinal rahatsızlıklara neden olmaktadır. - Diğerleri üst solunum yolu hastalıkları ve soğuk algınlığına neden olur. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 62 31

32 Korunma ve Tedavi: - Patojenler el teması ile bulaşabildiğinden özellikle el ile göz temasından kaçınılmalıdır. - El temizliği bu virüslerin önlenmesinde önemli rol oynar. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 63 Çocuk Felci: - Etkeni Polio virüsüdür. - Omurilikteki kasların kasılmasını başlatan sinirlere zarar veren bir hastalıktır. - Bulaşıcı bir enfeksiyondur. Lağım sularının yiyeceklere bulaşması ve sineklerin taşıdığı mikroplar yoluyla taşınır C yi bulan yüksek ateş, şiddetli baş ağrıları, mide bulantıları ve sırt ağrılarıyla belirti gösterir. - İlk belirtilerden 4-5 gün sonra kasları iki yanlı etkileyen gevşek felç gösterir hafta sonra, bazı kaslar bütünüyle normale döner bazıları ise düzelme göstermez. - Hijyen koşullarının kötü olduğu yerlerde virüs bir çocuktan diğer çocuğa kontamine besin ve sular aracılığıyla geçer. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 64 32

33 Tedavi ve Korunma: - Ağız yoluyla aşı uygulamaları sonucu 1998 yılından bu yana ülkemizde çocuk felci vakası görülmemiştir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 65 Rotavirüsler: - Rotavirüsler özellikle çocuklarda gastroenteritis e (ateş, kusma, ishal) neden olur. - Hemen hemen tüm çocuklar 5 yaşına kadar en az bir kere bu hastalığa yakalanırlar. - Gelişmekte olan ülkelerde bebeklerin ölümünden sorumludur. Her yıl 5-10 milyon çocuğun ölümüne neden olur. - Rotavirüsler fekal-oral olarak yayılır ve atık sularda, göllerde, akarsularda, yer altı sularında ve içme suyunda rastlanmıştır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 66 33

34 Korunma ve Tedavi: - Filtrasyon %99 dan fazla rotavirüs giderimi sağlamaktadır. Klorlama, C=2 ve Ozonlama ile kolayca inaktive edilebilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 67 Ebola: - Ebola virüsü (EVH) hastalığı tüm dünyayı tehdit eden ve ani gelişen öldürücü bir hastalıktır. - Hastalık en çok Orta Afrika nın batısında görülmektedir. - Ebola virüsü, Afrika da şempanze, goril, maymun, yarasa gibi hayvanların kan ve diğer vücut sıvılarıyla temas sonucu insanlara geçmiştir. - Daha sonra da insandan insana bulaşma gelişmiştir. EVH; kan, idrar, dışkı, tükürük, kusmuk, ter, semen gibi vücut sıvılarıyla doğrudan temas sonucunda bulaşır. - Ebola virüsüne bağlı meydana gelen kanamalı ateş sonucunda bağışıklık sisteminde çökme, pıhtılaşma fonksiyonunda bozukluk, kaçış sendromu (kanın serum kısmının damar dışına çıkması) ve şok tablosu gelişmektedir. Yüksek ateş, üşüme, titreme ve bitkinlik şeklinde başlamaktadır. Diğer belirtiler şiddetli baş ağrısı, bulantı, kusma, ishal ve karın ağrısıdır. - Ebola virüsü, insanlarda ve insandışı primatlarda viral hemorajik ateş şeklinde ciddi hastalık formlarına yol açan virsülerdir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 68 34

35 - Çok tehlikeli bir virüstür. İshal, kanama, deri döküntüleri ve yüksek ateşe neden olur. Adını Afrika daki bir nehirden alır. Bulaşıcıdır. Kontrol altına alınmazsa salgınlar görülür. Ebola virüsü, ipliksi yapıda, yaklaşık 80nm boyundadır. Genetik materyali RNA dan oluşur. - Bulaşma: Hastaların (hayvanlar başlıca maymun ve meyve yarasaları) kan ve vücut sıvıları bulaşır. Hava yoluyla bulaşma tespit edilmemiştir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 69 - Ebola virüsünün doğal rezervuarı şu ana kadar ispat edilemediğinden bir salgın başlangıcında virüsün insana nasıl bulaştığı bilinmemektedir. Araştırmacılar ilk hastanın enfekte bir hayvanla temas sonucu virüsü aldığı hipotezini ileri sürmüşlerdir. - İnsan enfeksiyonu oluştuğunda virüsün başkalarına bulaşmasının birçok yolu vardır. Ebola enfekte insanlarla doğrudan temas yoluyla insandan insana bulaşır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 70 35

36 Bunlar; - Enfekte bir kişinin kanı ya da salgılarıyla doğrudan temas. - Enfekte salgılarla kontamine olmuş objelerle temas. - Defin işlemleri sırasında cenazeye doğrudan temas edilmesi de hastalığın yayılmasında etkendir. - İyileşen erkek hastaların spermleri yoluyla hastalığı 7 haftaya kadar bulaştırılması mümkündür. - Ebola Kanamalı Ateşi ne yol açan virüslerin olup genellikle hasta bakımıyla uğraşırken enfekte salgılarla teması olan aileler ve arkadaşlar aracılığıyla yayılmaktadır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 71 Korunma ve Tedavi: - Ebola Hemorajik Ateşi nden korunma konusunda birçok zorluklar vardır. Ebola Hemorajik Ateşi ile insanların tam olarak nasıl enfekte oldukları bilinemediğinden az sayıda temel korunma tedbiri vardır. - Ellerin düzenli olarak yıkanması. - Eldiven kullanılan durumlarda eldivenleri çıkarmadan önce su ve sabunla yıkanması - Ölü hayvanlarla özellikle de primatlarla temastan kaçınma. - Yerel pazarlarda tüketim için satılan primatlar dahil vahşi hayvan etleri yenmemeli. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 72 36

37 Protozoalarla Bulaşan Hastalıklar: Protozoalar tek hücreli, hücre duvarsız organizmalardır. Birkaç protozoa türü insanlara karşı patojenik olup, suda dayanıklı sporlar, sistler ve osistler olarak bulunabilirler. Sporlar/kistler/osistler klor dezenfeksiyonuna karşı virüs ve bakterilerden daha dayanıklıdır. Bununla beraber, filtrasyon ve ön arıtma sayılarını 2 log azaltabilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 73 Bu yapılar yüzeysel sular ve yeraltı sularında bulunabilir. Protozoaların neden olduğu hastalıklar artan turizmle birlikte yayılmaktadır. Amöbe ishali tropik ve subtropik bölgelerde çok yaygın bir olaydır. Bir diğer protozoa hastalığı da «pyocyaneus» ishali Pseudomonas pyocyanea tarafından meydana getirilmektedir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 74 37

38 Giardiyaz: - Hastalığın etkeni kamçılı Giardia lamblia protozoonudur. - G. lamblia kistleri vücuda alındığında giardiasis hastalığına neden olur. - Kist oluşturarak bağırsak duvarlarına tutunur ve kötü kokulu ve sulu diyareye neden olur. - G. lamblia kistleri yumurta şekilli olup 7-10 µm genişliğinde ve µm uzunluğundadır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 75 - Az sayıda (10-15) kist hastalık yapabilir. - Tüm yüzey sularında bulunurlar ve klorlama yöntemine karşı direnç gösterirler. - Kilo kaybı, kronik ishal ve çocuklarda gelişme geriliğine neden olur. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 76 38

39 Korunma ve Tedavi: - Yalnızca klorlama ile giderilemez. Klorlama işlemine karşı direnç gösterir. Uygun arıtma ve filtrasyonla birlikte klorlama yapılmalıdır. Diğer dezefeksiyon seçenekleri de uygulanabilir. - Etkili çalışan bir içme suyu arıtma tesisinde (yavaş kum filtrasyon) %99,9 a kadar kist giderimi sağlanabilir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 77 Entamoeba histolytica: - Entamoeba histolytica Entamoeba cinsinin bir parçası ve anerobik bir parazit protozoadır, oluşturduğu kistlerin karıştığı suları kullananlar, besinleri tüketenler parazitin bulaşmasına neden olurlar. Ancak kistler yüksek dirençli olduklarından hastalık etkenidir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 78 39

40 - Histolytica kistleri µm büyüklüğündedir. - Kistler dış konak olarak su toprak ve özellikle nemli koşullar altında yaşayabilirler. - Yutulduğunda amibik (amipli) dizanteriye neden olurlar. - Semptomları kanlı ishal ve ateştir. Aynı zamanda ülsere de neden olabilir. - Enfekte olan birçok birey klinik semptomlar göstermez. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 79 - Giardia ve Crytosporium un aksine hayvanlar E. histolytica nın rezervuarları değildir. - Bu nedenle atık su arıtımının iyi yapıldığı yerlerde su kaynaklı hastalık pek görülmez. - ABD de 1984 yılında 4 vaka görülmüş ve bunun kontamine olmuş kuyu suyundan kaynaklandığı belirtilmiştir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 80 40

41 Korunma ve Tedavi: - Hastalıktan korunmanın yolu hastalığın yaygın olarak görüldüğü yerlerde su arıtma ve hijyen koşullarına özen göstermektedir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 81 Cryptosporidium parvum: - Etkeni Cryptosporidium protozoonudur. - Cryptosporiosis hastalığı kısaca Crypto olarak bilinir. - Cryptosporidium parvum atık su ve hayvan atıkları ile kirlenmiş göllerde, akarsularda bulunan Cryptosporidium un türlerinden biridir. - Fekal-oral yol ile veya kontamine olmuş gıda ve içme suları aracılığıyla bulaşır. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 82 41

42 - Konak vücuduna ağız yoluyla girdikten sonra sindirim kanalında, sindirim enzimleri ve ph yardımıyla oksistler açılır ve sporozoitler ortaya çıkar. - Çalışmalar göstermiştir ki düşük bulanıklığa sahip arıtılmış sular salgın hastalığa sebep olabilecek enfektif osistleri içermektedir. - Cryptosporidium parvum un insanlarda hastalığa neden olan tek Cryptosporidium olduğu belirlenmiştir. ABD de çeşitli zamanlarda salgın hastalığa neden olarak hasta olmasına ve 50 kişinin ölümüne neden olmuştur. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 83 «- Giardia kistlerinden daha küçük olup (4-6 µm) iyi işletilen bir arıtma tesisinde %99 oranında osist giderilmektedir. - Çoklu dolgu maddesi içeren bir pilot filtrede 2,7 ile 3,5 log luk giderim elde edilmiştir osistler dezenfeksiyona Giardia dan daha dayanıklı olup klor ve kloraminler osistleri öldürmemektedir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 84 42

43 - Bununla beraber osistler ozonlama ve klordioksite karşı hassastır. Bu çalışmalar sonucunda ozonlama ve ardından klorlama önerilmiştir. - Hayvancılıkla uğraşanlar, veterinerler, laboratuar personeli, kreş öğretmenleri gibi meslek gruplarında bulunanlar ile çocuk ve yaşlılarda, endemik bölgelere yolculuk edenlerde, hijyen şartlarının yetersiz olduğu yerlerde yaşayanlar görülme yüzdesi yüksektir. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 85 Korunma ve Tedavi: - Belirtilen meslek gruplarında çalışanların kişisel temizliklerine özen göstermeleri bir korunma yöntemidir. - Ayrıca enfekte kişilerle temastan kaçınılmalıdır. - İyi tasarlanmış ve filtrasyon sistemleri ile klorlama üniteleri bulunan arıtma tesisleri ile de bu hastalıktan büyük ölçüme korunabilirler. BAUN Çevre Müh. Böl. / CMM2210 ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ 86 43