AKSAK REKABETİN ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ VE TÜRLERİ

Transkript

1 AKSAK REKABETİN ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ VE TÜRLERİ

2 Tam rekabetten söz edilebilmesi için mutlaka gerçekleşmesinin gerektiği öne sürülen dört koşuldan birinin, birkaçının ya da tümünün aksaması sonucu oluşan piyasaya, aksak rekabet piyasası denir.

3 1. AKSAK REKABET PİYASASININ ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ A- Piyasaya Giriş Engelleri: Mobilite ve Atomisite Koşullarının Aksaması Atomisite koşulu, alıcı ve satıcıların piyasa fiyatını tek başlarına etkileyemeyecek kadar çok sayıda (n tane) olmalarını ifade etmektedir. Mobilite koşulu ise, piyasaya giriş engellerinin olmamasını ifade etmektedir. Atomisite koşulunun varlığı, Mobilite koşuluna bağlıdır. Mobilite koşulu aksarsa yani piyasaya girişte engeller varsa, piyasadaki firma sayısı n taneden daha az olacağından (firmaların sayısı tek başlarına piyasa fiyatını etkileyebilecek kadar azalacağından), atomisite koşulu da aksayacaktır.

4 a. Maliyet Avantajı Bir endüstriye girişi engelleyen nedenler arasında ilk sıraya endüstride faaliyette bulunmakta olan firmaların, endüstriye girecek olan firmalardan çok daha düşük maliyetle üretim yapmasıdır. Yerleşik firmaların potansiyel firmalara karşı sağladığı maliyet avantajlarının başlıcaları, Teknolojik Bilgi ve Üretim Faktörleri Avantajı Ölçek Avantajı ve Limit Fiyat Uygulaması

5 b. Sermaye Avantajı Potansiyel firmalar, yerleşik firmalar kadar sermayeye sahip olmadıkları gibi, yerleşik firmalarla aynı uygun koşullarda sermaye temin etme olanaklarını bulamayabilirler.

6 c. Üretim İçin Gerekli Anahtar Girdiye Sahip Olma Bazen endüstride faaliyette bulunan firmalar, üretim için gerekli temel girdinin tek üreticisidirler. Bu anahtar girdiyi rakiplerine vermezler.

7 d. Yasal Engeller Bazen belirli alanlara giriş, yasalarla engellenerek, söz konusu alanda faaliyette bulunma yetkisi tek firmaya tanınır. Bu şekilde giriş engeli, mali ve sosyal amaçlarla oluşturulabileceği gibi hukuki amaçla da oluşturulabilir.

8 e. Mekân Engeli Atomisite varsayımı alıcı ve satıcıların birbirine etki edemeyecek kadar çok sayıda (n tane) olmasını ifade etmektedir. Fakat gerçek ekonomik hayatta birçok piyasada, ne alıcının karşısında n sayıda satıcı, ne de satıcının karşısında n sayıda alıcı vardır. Buna en büyük engel mekândır. Alıcıların satıcıların bulunduğu yere gitmesi için bir mesafe kat etmeleri (mekân engeli) gerekir. Bu da zaman ve enerji kaybına, bazen ilave ulaşım ve taşıma masrafları yapılmasına neden olur. Mekân engeli, piyasaları parçalayarak küçültmektedir.

9 B. Homojenlik Koşulu Alıcı, satıcı ve özellikle alışverişe konu olan malın birbirine tam anlamıyla benzemesi halini ifade eden homojenlik koşulu, ekonomik hayatta en fazla aksayan koşullardan biridir. Satıcılar genellikle homojen değildir. Alıcılar çeşitli nedenlerle bazı satıcıları tercih ederler. Tercih nedenlerinden birinci neden psikolojik etkenlerle açıklanabilir. İkinci neden, mekânsal etkene bağlıdır. Alıcılar da kimi durumlarda satıcılar için homojen değildir. Asıl homojenlikten uzaklaşma, alışverişe konu olan mallarda görülür. Satıcılar yaptıkları yoğun reklamlarla mallarını homojenlikten uzaklaştırmaya çalışırlar. Ekonomik hayatta bu şekilde homojenliği azaltma çabaları, homojenlikten uzaklaştırılan malın piyasasını böler ve marka çeşitlenmesine gidilir.

10 C. Açıklık Koşulu Açıklık koşulu, kâr maksimizasyonuna yönelen üreticilerle fayda maksimizasyonuna yönelen tüketicilerin, maksimizasyonla ilgili kararlarını kolayca alabilecekleri her türlü bilgiye eksiksiz bir şekilde erişebilmelerini ifade eder.

11 2. AKSAK REKABET PİYASA TÜRLERİ Monopol: piyasaya girişin engellenmesi sonucunda, özellikle ikamesi güç bir malın arzının, tek firma tarafından kontrol edilmesidir. Oligopol: piyasaya girişin engellenmesi sonucunda, piyasadaki satıcı sayısının birbirini etkileyecek kadar az sayıda olmasını ifade eder. Oligopolün özel şekilleri düopol (piyasada sadece iki satıcının olması) ve triopoldür (piyasada sadece üç satıcının olması). Monopson: Piyasaya giriş, bazen alıcılar için kısıtlanabilir. Eğer tüm piyasaya tek alıcı hakimse, buna monopson denir. Oligopson: Alıcıların piyasaya girişinin engellenmesi sonucunda, eğer piyasada birbirlerini etkileyecek kadar az sayıda alıcı varsa, buna oligopson piyasası denir. Oligopson piyasasının özel hali ise, sadece iki alıcı firmanın piyasaya hakim olması (düopson) ile sadece üç alıcı firmanın piyasaya hakim olmasıdır (triopson).

12 Monopolcü rekabet piyasası: malların homojenlikten uzaklaştırarak satıcının kendine özgü bir alıcı kitlesi oluşturması halinde ortaya çıkan piyasaya monopolcü rekabet piyasası adı verilir. İki yanlı monopol: bir piyasada, karşı karşıya gelen sadece tek alıcı ve tek satıcı varsa bu piyasaya, iki yanlı monopol piyasası denir. Çift Monopol: Bazen piyasada tek firma, hem monopson hem monopol durumunda bulunur. Geniş bir üretici kitlesinden satın aldığı malı, geniş bir tüketici kitlesine satan tek firmanın tüm piyasaya hâkim olduğu bu durumda, çift monopolden söz edilir.

13 REKABET PİYASASI TÜRLERİ TAM REKABET PİYASASI (koşulları) ATOMİZİTE HOMOJENLİK MOBİLİTE AÇIKLIK SATICILAR YÖNÜNDEN 1)monopol (tek satıcı n alıcı) 2)oligopol (az sayıda satıcı n alıcı) -düopol ( iki satıcı n alıcı) -triopsal (üç satıcı n alıcı) 3)monopolcü rekabet piyasası (çok satıcı n alıcı) AKSAK REKABET PİYASASI ALICI YÖNÜNDEN 1)MONOPSON (tek alıcı n satıcı) 2.OLİGOPSON (az sayıda alıcı n satıcı) -düopsan (iki alıcı n satıcı) -triopsan (üç alıcı n satıcı) 3)monopsoncu rekabet piyasası (çok alıcı n satıcı) İki yanlı monopol ( tek satıcı ve tek alıcı) Çift monopol (monopsan- monopol)

14 Karakteristikler Piyasa Modeli Tam Rekabet Monopolcü Rekabet Oligopol Tam Monopol Firma sayısı Çok sayıda (n tane) Çok Birbirini etkileyecek sayıda (az) Bir tane ürün tipi (Homojen ya da Heterojen) Birbirinin aynı (Homojen) Birbirinden farklı (Heterojen) Homojen ya da Heterojen İkamesi güç tek ürün Fiyatlan Kontrol Edebilme (Piyasa gücü) Tek firma için fiyat veridir (Fiyatı kabul edici) Fiyatı sınırlı bir şekilde kontrol eder. Rakibi tepki gösterdiğinden dilediği gibi fiyatları kontrol eder. Büyük ölçüde Piyasaya Giriş Engeli Hiç engel yok Giriş kolay Giriş nispeten engellenmiş Giriş tamamen engellenmiş Fiyat Dışı Rekabet Yok Reklam, marka vb. nedenlere dayalı olarak fiyat dışı rekabet var Ürün farklılaştırmasına dayalı olarak var. Rakip yok ancak reklamla piyasayı etkilemeye çalışılması söz konusu CR 4 0 % 40'dan küçük % 40'dan büyük % 100 HHI 1000'den küçük 'den büyük Örnek Tarımsal ürünler Perakende ticaret, salçalar, şampuanlar, Demir-çelik, otomobil, çimento Mahalli piyasadaki tek satıcılar, ülkemizde rakı

15 MONOPOLCÜ REKABET PİYASASI

16 1. MONOPOLCÜ REKABET PİYASASININ TANIMI Monopolcü rekabet piyasası, çok sayıda firma tarafından üretilen ve birbirleri yerine rahatlıkla ikame edilebilen bir grup ürünün, birbirinden "farklı" gibi gösterilmesinin sağlanması sonucu, her firmanın belirli bir alıcı kitlesini kendisine bağlamayı başardığı, bir başka deyişle, belirli bir alıcı kitlesi üzerinde monopol gücü sağladığı bir piyasadır. Alıcı ve satıcı sayısı çok fazla (atomistik piyasa) olduğu gibi, mal farklılaştırmasına karşın ürünler arasında ikame söz konusudur ve piyasaya (gruba) giriş-çıkış serbestisi (mobilite koşulu) vardır.

17 Monopolcü rekabet piyasasının özelliği, bir firmanın ürettiği malın homojen ya da türdeşi olmayışı, diğer firmaların ürettiklerinden farklı oluşudur. Aynı malın farklı çeşitlerini ürettiklerinden, üreticiler hem tekel durumundadır, hem de birbirleriyle rekabet ederler. Her firma, piyasaya, rakiplerine göre farklılıklar içeren bir ürün sunduğu için, kendi ürünü üzerinde tekelci güce sahiptir. Ancak, firma aynı müşteri kitlesini etkilemeye çalışan diğer rakip firmalarla da benzer ürünler üretmektedir. Dolayısıyla burada hem tam rekabetin, hem de tekelin bazı özelliklerini bulmak mümkündür.

18 Ürün Farklılaştırması Tekelci rekabet piyasasında her üreticiye tekel gücü sağlayan unsur, üretilen malların farklı ya da farklılaştırılmış olmasıdır. Üründeki farklılıklar markadan, ürünün ambalajından, satış sonrası hizmetlerden, garanti süresinden, taksit seçeneklerinden ve daha sayabileceğimiz birçok faktörden kaynaklanabilir. Ürün farklılaştırması; gerçekten farklı bir ürün geliştirerek ya da tüketicilerin gözünde ürünün diğerlerine göre farklı olduğu algısı yaratılarak gerçekleştirilebilir. Bir malın tekeline sahip olmak, üreticisine, normal üstü kâr sağladığından, üreticiler sürekli olarak mallarını farklılaştırmaya çalışırlar. Çünkü; bir mal, benzerlerinden ne kadar farklılaşırsa üreticisine o kadar büyük bir tekel gücü sağlar. Bu da üreticinin, fiyatı, marjinal maliyetin üzerinde belirleyerek, daha fazla kâr elde edebileceği anlamına gelir.

19 Ürün Farklılaştırması a. Şekil, Stil ve Kalite Farklılaştırması Monopolcü rekabet piyasasının tam rekabet piyasasından ayrılan yönü, bu piyasada alışverişe konu olan ürünün homojenlikten uzaklaşmış yani heterojen hale gelmiş olmasıdır. Bu piyasada, birbirlerine ikame edilebilir ürünleri üreten firmalara ayrı ayrı monopol gücü kazandıran, piyasaya sundukları ürünlerini heterojen hale getirerek, sanki öteki firmaların ürünlerinden farklıymış gibi algılanmasını başarmalarıdır.

20 Aynı gereksinmeye cevap veren ürünleri farklılaştırabilmek için firmalar, öncelikle şekil farklılaştırmasına giderler. Bunun için de ürünlerini farklı renk, farklı koku, farklı görünüş ya da desen, farklı ambalaj ve en önemlisi farklı isim altında piyasaya sürüp, yoğun reklamlarla, bu farklılıkları tüketicinin zihnine yerleştirme çabasına girerler. Farklılaştırmayı başarmanın kıstası, firmanın ürününü, alıcıların zihninde aynı gereksinmeyi karşılayan öteki ürünlerle ikame edilemez izleniminin yaratmış olmasıdır.

21 Farklılaştırma için alışverişe konu olan ürünün kalitesinde gerçek anlamda bir değişiklik yapmak şart değildir. Tüketicinin o malın farklı olduğuna inanması, farklılaşma için yeterlidir. Sadece isim değişikliği gibi. Ancak bazen satıcılar, bir birleri ile ikame edinilebilinen ürünlerini sadece şekil ve görünüş yönünden değil, kalite yönünden de farklılaştırmaya giderler. Örneğin helvalar (kürek helvası, Antep fıstıklı helva, tahinli helva vb.), çikolatalar, çikletler, aynı yörede bulunan oteller (dört yıldızlı, üç yıldızlı vb.), yine aynı bölgede bulunan restoranlar, kalite yönünden farklılaştırmaya gidebilmektedirler.

22 Tüketici zihnini de benzerlerinden farklı olduğu izlenimi kazanmış bir ürün satıcıdan söz konusu ürünün cinsi ile değil de, bizzat malın ismi, ya da markası ile anılır. Alıveriş listesi yapan ev hanımı, listesine "bir kutu deterjan" ya da "üç paket margarin" gibi ifadeler yerine örneğin "bir kutu Omo", "üç paket Sana" vb. ürün isimleri yazar. Benzer şekilde akşam eve gelecek olan eşine telefonla günlük market siparişleri yazdırıyorsa, "bir kutu Omo, üç paket Sana, iki şişe birer litrelik Coca-Cola..." vb gibi, ürünleri cinsiyle değil de ismiyle not ettirir.

23 b. Bölgesel Farklılaşma Bazen bu piyasada farklılaşan mal değil, satıcının bizzat kendisidir. Özellikle perakende ticarette, satıcının bulunduğu yöre, onu aynı malı satan öteki satıcılardan farklı kılar. Bir semtte bulunan satıcılar, mekan engeli nedeniyle o yörede yaşayanlar üzerinde monopol gücüne sahiptirler. Satıcının sattığı mal belirli bir dönem içinde ne kadar sık satın alınan bir malsa, söz konusu satıcıların o yöredeki alıcılar üzerindeki monopol güçleri o denli artar. Bazen de, satıcının bulunduğu yöre etkeni yanında satıcının uyguladığı satış politikası ve sağladığı avantajlar (kredi, eve teslim, ikramiye, periyodik bakım v.s.) söz konusu satıcıyı farklı kılar.

24 c. Hizmetin Niteliğinden Kaynaklanan Farklılaşma Hizmet arz eden firmalar, arz ettikleri hizmetlerinin farklılığı nedeniyle, belirli müşteriler tarafından tercih edilirler. Bir başka deyişle belirli bir müşteri kitlesi üzerinde monopol gücüne sahiptirler. Hizmet sektöründe hizmeti yapan (üretimi gerçekleştiren) emek faktörü, bir başka deyişle, bizzat insandır.

25 Monopolistic Competition Gap Levi s Lucky Same as pure competition except for product differentiation

26 Monopolistic Competition Are these shampoos/conditioners different? Pantene $14.50 Frederic Fekkai $54

27 Monopolistic Competition Are these mascaras different? Maybelline Sisley $4 $43

28 B. Piyasaya Giriş-Çıkış Serbestisi ve Satıcıların Sayısı Monopolcü rekabet piyasasına giriş-çıkış büyük ölçüde engellenmemiştir. Bu nedenle de çok sayıda satıcı firma vardır. Monopol ya da oligopol piyasasındaki gibi, büyük ölçek ekonomisine sahip firmaların piyasaya yeni girişleri engellemek için, kıyasıya rekabet güçleri söz konusu değildir. Malların üretimini gerçekleştirmek için gerekli ilk tesis masrafları çok yüksek olmadığından, piyasaya giriş oldukça kolaydır. Monopolcü rekabet piyasasında, tam rekabet piyasasının homojenlik koşulunun aksamasına karşın, mobilite ve atomisite koşulları, teorik olarak, varlıklarım sürdürmektedirler.

29 C. Mallar Arasındaki İkame İlişkisi ve Ürün Grubu Monopolcü rekabet piyasasındaki mallar, farklılaştırılmış olmalarına karşın, aynı gereksinmeye cevap verdiklerinden yakın ikame mallarıdır. Bu mallar arasındaki çapraz talep esnekliği katsayısı birden büyüktür (e>1). Bu piyasada firma sayısı çok fazla olduğundan ve her firmanın kendine özgü bir alıcı kitlesi bulunduğundan, analizler genellikle tek firma düzeyinde yapılmaktadır.

30 2. Monopolcü Rekabet Piyasasındaki Firmanın Talep Eğrisi Monopol piyasasından farklı olarak, bu piyasadaki farklılaşmış mallar birbirleri yerine kolayca ikame edilebildiğinden, tek firmanın karşılaştığı talep genel olarak monopolcününkinden daha esnektir. Firma malının ikamesinin güç olduğuna alıcıları inandırdıkça, karşılaştığı talep eğrisinin esnekliği azalır.

31 P P D S d 3 d 2 P p D P t d 1 d 1 d 3 S D d 2 0 q P 0 ENDÜSTRİ FİRMA

32 3. Kısa Dönem Firma Dengesi Monopolcü rekabet piyasasındaki firmalar, kendilerine özgü bir alıcı kitlesine sahip oldukları için, kısa dönem dengesini saptarken, monopol gibi hareket ederler. Firma, üretim miktarını marjinal hasılatını marjinal maliyetine eşit olan bir düzeyde saptayarak, piyasa koşullarına göre bu miktarı en yüksek fiyattan satmaya yönelir. Monopolcü rekabet piyasası ile monopol piyasası arasında iki önemli fark vardır. Birincisi, monopolcü rekabetteki firmanın karşılaştığı talep monopolünkinden daha esnektir. İkincisi, monopolcü rekabet piyasasındaki firma, malını farklılaştırmak için, monopolden daha fazla tanıtım giderlerine katlanmak durumundadır.

33 P D P 1 K MC AC S L D=AR D MR 0 q 1 q Monopolcü Rekabet Piyasasında Kısa Dönem Dengesi

34 Kısa ve Uzun Dönemde Tekelci Rekabet Piyasasındaki Firmanın Dengesi $/Q Kısa Dönem MC $/Q Uzun Dönem MC AC AC PSR PLR DSR DLR MRSR MRLR QSR Miktar QLR Miktar

35 Kısa ve Uzun Dönemde Tekelci Rekabet Piyasasındaki Firmanın Dengesi Gözlemler (Kısa-Dönem) Tekelde olduğu gibi tekelci rekabette firma negatif eğimli talep eğrileriyle çalışırlar. (mal farklılaştırmasından dolayı) İkameden dolayı talep oldukça esnektir MR < P MR = MC iken karlar maksimum olur. P>AC olduğu için kar pozitiftir.

36 Kısa ve Uzun Dönemde Tekelci Rekabet Piyasasındaki Firmanın Dengesi Ancak Uzun Dönemde: Pozitif kar yeni firmaları çeker, giriş engeli olmadığı için yeni firmalar endüstriye girer. Eski firmaların talebi D LR ye düşer. Firmanın çıktı ve fiyat düzeyi düşer Uzun dönemde AC eğrisi Talep eğrisine teğet olacağı için (P = AC), firmanın ekonomik karı sıfır olacaktır.

37 Tam Rekabet ve Tekelci Rekabet Piyasasının Karşılaştırılması Tam Rekabet Tekelci Rekabet $/Q $/Q MC AC Net Kayıp Deadweight loss MC AC PC D = MR P DLR MRLR QC Miktar QMC Miktar

38 Tekelci Rekabet Tekelci Rekabet ve İktisadi Etkinlik Tekelci Rekabetin olduğu bir endüstride etkinsizliğin iki kaynağı vardır: 1. Tekel gücü (farklılaştırmadan kaynaklanan) tam rekabetten daha yüksek bir fiyata neden olmakta (P>MC). Fiyat MC = D, noktasına düşürülecek olursa tüketici rantı sarı renkli üçgen kadar artacaktır.

39 Tekelci Rekabet 2. Tekelci rekabette firmalar eksik kapasite ile çalışır ve çıktı AC nin minimum noktasına denk düşen çıktı düzeyinin altındadır Bu iki etkinsizlik kaynağı tüketicilerin refahını düşürmesine rağmen, farklılaştırılmış ürün yelpazesinin sağladığı kazançlar bu kayıpları kolayca telafi edebilir.

40 Monopolistic Competition in the Short Run (a) Firm Makes Profit Price MC ATC Price Average total cost Profit MR Demand 0 Profitmaximizing quantity Quantity

41 Monopolistic Competitors in the Short Run Price (b) Firm Makes Losses Losses MC ATC Average total cost Price MR Demand 0 Lossminimizing quantity Quantity

42 A Monopolistic Competitor in the Long Run Price MC ATC P = ATC 0 MR Profit-maximizing quantity Demand Quantity

43 Monopolistic versus Perfect Competition (a) Monopolistically Competitive Firm (b) Perfectly Competitive Firm Price Price MC ATC MC ATC Markup P Marginal cost MR Demand P = MC P = MR (demand curve) 0 Quantity produced Efficient scale Quantity 0 Quantity produced = Efficient scale Quantity

44 Tekelci Rekabette Reklam Reklam, iyi ürün konusunda bilgi sağlamaktadır. Ancak ilave bilginin fırsat maliyeti söz konusudur. Reklam olmadığı takdirde talep eğrisi D1 dir. Firma reklam yapar, diğer rakipler yapmazsa talep eğrisi D2 olmaktadır. Rakipler de reklam yaparsa D3 tür. D3 talep eğrisinde fiyat, Pm dir. Reklam yapılmadığında firmanın kar alanı (üretici rantı) = E+F+G+H Bütün firmalar kar yaparsa kar alanı: A+B+E+F X dir. X=Reklam maliyetidir. A+B G H > X ise bütün firmalar karşı reklamdan memnun olacaklardır. Karları artacaktır. Kısaca, tekelci rekabette tahsis etkinliği sorusunun yanıtı belirsizdir. Bazı durumlarda ürün çeşitliliği (farklılığı), eksik kapasite ve reklam maliyetlerini çok aşmaktadır. Kitap, dergi, giyim, gıda, içki çeşitleri böyle bir duruma örnektir. Ama bazen de sadece isme (markaya)skor yapılmaktadır. Örneğin, ilaç sektöründe çoğu zaman isme skor yapılır. Aynı kimyasal bileşim söz konusudur, fakat isim farklıdır.

45 Tekelci Rekabette Reklam