10. SINIF DİL ANLATIM DERS NOTLARI ( Anlatım Türleri Hariç) SUNUM Sunum: Bilgileri yenilemek, pekiştirmek, hatırlatmak, önemli noktalarını

Transkript

1 10. SINIF DİL ANLATIM DERS NOTLARI ( Anlatım Türleri Hariç) SUNUM Sunum: Bilgileri yenilemek, pekiştirmek, hatırlatmak, önemli noktalarını vurgulamak; deney, anket gibi etkinliklerin sonuçlarını ilgililere duyurmak için yapılan planlı bilgilendirme faaliyetlerine sunum denir. Sunumda amaç: Bilgileri yenileme,araştırma ve anket sonuçlarını değerlendirme ve duyurma,bilme katkıda bulunmadır. Sunum teknikleri: Yazılı sunumlar. Görsel sunumlar. Hem yazılı hem de görsel sunumlar. Slayt tekniğiyle sunum yapma. Şema, grafik, fotoğraf ve harita gibi görsellerden yararlanma. Slayt hazırlama: İlk slaytta sunumu yapılacak konu tanıtılır.diğer slaytlarda ele alınacak konunun özetine veya ana hatlarını içeren bilgilere ve görsellere yer verilir. Slaytlarda ayrıntılara yer verilmez. Son slaytta kaynaklar belirtilir. Slaytlar çarpıcı olmalıdır. Uzaktan okunacak özellikte olmalıdır. Slaytların akışı konuşmacının sözleriyle paralel olmalıdır. Sunumdan önce yapılacak hazırlıklar: a) Sunumun içeriği, planı, sunum yapılacak kişilerin özelliklerine göre hazırlanır. b)sunumun süresi belirlenir ve prova yapılır. c) Sunum yeri önceden gezilir ve teknik araç ve gereçler kontrol edilir. d) Ortama uygun bir kıyafet giyilir. Sunum sırasında uyulması gereken kurallar: a) Ciddi, ağırbaşlı, saygılı, derli toplu olmalıdır. b)bir sunucu yoksa kendini ve sunumu yapacağı konuyu kısaca tanıtmalıdır. c)ses tonuna, jest ve mimiklere dikkat etmelidir. ç) Sahneyi ve kürsüyü rahat kullanmalı, izleyicilerle göz teması kurmalı ve vücut dilini kullanmalıdır. d) Zaman zaman soru sorarak, görüş alarak izleyicileri konunun içine çekmelidir. e) Dili etkili, açık ve akıcı kullanmalıdır. f) Sözlü ifadeler ile görsel öğeler( slayt) eş zamanlı olmalıdır. g) Sunum sonunda izleyicilerin soru sormasına veya görüş belirmesine ( forum) fırsat tanımalıdır. ğ) Teşekkür ederek sunumunu bitirmelidir. TARTIŞMA Bir konu çevresinde lehte ve aleyhte karşılıklı düşünceleri ortay koyma, çözüm üretme; gerçek, doğru ve güzel olanı arama etkinlidir. Tartışma başkanının görevleri: *Konuyu ortaya koyup sınırlamalıdır. *Tartışmacıların konuşma sırasını ve süresini eşitlik ilkesine göre belirlemeli ve yönetmelidir. *Tartışmacıların saygınlık ve hoş görü içinde bulunmalarını sağlamalıdır. *Tartışmanın bir sonuca bağlanmasını sağlamalı ve bunu bir rapor haline getirmelidir. Tartışmanın özellikleri ne tartışmada uyulması gereken kurallar: *Karşılıklı saygı ve hoşgörü olmalıdır. *Nazik, sabırlı olmalı; konuşma kurallarına, verilen zamana ve konuşma sırasına uymalıdır. *Peşin hükümlerden kaçınmalı ve herkesin bildiği kesin yargıların üzerinde sürekli durulmamalıdır. *Konu sınırlandırması yapılmalı ve konu dışına çıkılmamalıdır. *Başkanın yönetimine uygun davranılmalıdır. *Tartışma konusu güncel olmalıdır. *Konunun tartışılacak yönleri bulunulmalıdır.

2 *Tartışma sonuçları basın yoluyla halka duyurulabilir. *Tartışmalar basına ve halka açık olabilir. *Basın ve topluluk karşısında yapılanlara topluma açık tartışmalar, diğerlerine ise topluma kapalı tartışmalar denir. Topluma açık tartışmalar: Açık oturum, panel, forum, münazara. Topluma kapalı tartışmalar: Çeşitli kurum ve kuruluşların yönetim kurulu toplantıları, Milli Eğitim Çalıştayı, Bakanlar Kurulu Toplantıları, Apartman veya Site yönetimi toplantıları vs. Sonuçlar daha sonra basın sözcüsü aracılığıyla veya yazılı olarak duyurulabilir. Panel: Az sayıda tartışmacının küçük bir salonda veya televizyonda bir başkan yönetiminde sohbet havasında tartışmalarıdır.ortak bir sonuca varma zorunluluğu yoktur. Açık oturum: Bir başkan yönetiminde foruma göre daha çok tartışmacının bir konu hakkında karşı görüşleri çürütmek ve bir sonuca varmak için yaptıkları iddialı tartışmalardır.tartışma sonuçları başkan tarafından ortak bir karara bağlanır ve rapor haline getirilir. Münazara: Eşit sayıda katılımcının oluşturduğu grupların bir başkan yönetiminde kendilerini jüriye beğendirmek için denk iki konu hakkında sınıf bağlamında yaptıkları eğitici tartışmalara denir. Sempozyum: Bir konunun farklı yönlerinin farklı konuşmacılar tarafından ele alındığı, karşılıklı tartışmaların yapılmadığı içlerinden birinin başkanlık yaptığı bilgi şölenidir. Birden çok oturum yapılır ve her defasında başka biri başkanlık eder. Bildiri sunma şeklinde gerçekleşir. (Uyarı: Tartışmasız toplantıdır.) ANLATIM VE ÖZELLİKLERİ: Tema: Metinde asıl vurgulanmak istenen duygu veya düşüncedir.genellikle soyuttur. (Ayrılık, acı, sevgi, aşk, gurbet, savaş, kahramanlık, adalet, eşitlik vs.) Konu: Metinde geçen asıl temanın kişi yer, zaman ve bakış açısı gibi terimlerle sınırlandırılmış halidir.adeta metnin bir cümleyle özetlenmesidir. Örnek: Metnin konusu, günümüz gençliğinin dostluğa verdiği önemdir. (Dostluk teması, günümüz, gençlik ve önem vermek unsurlarıyla sınırlandırılmıştır.) Konu cümlesi: Romanda, Batı'nın yaşam tarzına özenen bir ailenin yavaş yavaş çöküşü anlatılır. (Yaprak Dökümü) Üslup cümlesi: Şairin,şiirlerinde oldukça az kullanılan sözcüklere ve deyimlere yer vermesi dikkati çeker. KONU SINIRLANDIRMASI: Genelden özele: Bütünden parçaya gidilir. Tümden gelim yöntemi uygulanır. Örnek: Varlık-canlı- bitki- ağaç- çam ağacı Türk Edebiyatı- Türk Halk Edebiyatı- Aşık Edebiyatı- 16. YY Aşık Edebiyatı- Köroğlu- Köroğlu Hikayeleri (Büyükten küçüğe sıralanmıştır.) Özelden genele: Parçadan bütüne gidilir. Tüme varım yöntemi uygulanır. Örnek: ses-hece-kelime- kelime grubu- cümle- paragraf-metin ( Küçükten büyüğe sıralanmıştır.) Konuyu, konu maddesini ve bakış açısını bularak sınırlama: Örnek : Hangi kitapları okumaktan hoşlandığınızı belirten bir kompozisyon yazınız Konu maddesi: Kitap. ( Yazı, kitap merkezli olacaktır.) Bakış açısı: Yazı hoşlanmak açısıyla oluşturulacaktır. Mesela, hoşlanmadığı kitaplardan bahsederse konu dışına çıkmış olacaktır. ( Kompozisyon Sanatı,S. K. Karaalioğlu) Konu; yer, kişi, zaman ve bakış açısıyla da sınırlanır. Bu durum, aslında temanın konuya dönüşürken uğradığı somutlaştırmadır.

3 DÜŞÜNCE YAZISI PLANI: Başlık: Her yazının bir adı, başlığı olmalıdır. Bir veya birkaç kelime olabilir. Başlık yazıyı bir şemsiye gibi örtmeli, içine almalıdır. Yazı başlığı konuyu sınırlamanın bir başka yoludur. Giriş: Yazı konusu kısaca tanıtılır. Yazının vitrinidir. Çarpıcı bir giriş yaparsak kişide yazının devamını okuma isteği uyandırır.tıpkı etkili ve güzel düzenlenmiş bir mağaza vitrininin içeri girme isteği uyandırması gibi Gelişme: Girişte tanıtılan konunun açılımı yapılır. Açıklama, örnekleme(buluş), tanık gösterme, karşılaştırma, tartışma gibi yöntemlerden yararlanılır. Her yeni buluş için ayrı paragraf kullanmalı ve sınırlama yaparak yazmalıdır. Paragraflar kendi içinde de bir kompozisyon bütünlüğü taşımalıdır.çok cümleli bir paragraf ise ilk cümle giriş, son cümle sonuç, ara cümleler ise gelişme cümleleri olmalıdır. Yeni bir paragrafa geçerken bağlaç sözcükler ( ama, lakin, fakat vs.) kullanılmamalıdır. Sonuç:Gelişme paragraflarının özetlendiği bir ana düşünce ( ana fikir) söylenerek yazı bitirilir. Not: Metnin özgün olması; açıklık, duruluk, yalınlık ve akıcılık ilkelerine uygun yazılması gerekir. Duruluk: Yeterli sayıda sözcük kullanılması, açıklık: Anlaşılır olması, yalınlık:süssüz, gösterişsiz olması, akıcılık: Dilin takılacağı pürüzlüklerin bulunmaması. Anlatımda nesnellik: Bilimsel yazılar nesnel olmalıdır. Sözcükler gerçek anlamlarıyla kullanılırsa nesnel anlatım sağlanmış olur. Böylece metin farklı şekillerde algılanmaz. Örnek: Türkiye nin başkenti Ankara dır. Mısra sonlarında yazılışları aynı olan; ancak görevleri ya da anlamları farklı olan ses benzerliklerine uyak denir. Bir yılda dört mevsim vardır. Üç, ikiden büyüktür. Anlatımda öznellik: Deneme, eleştiri ve söyleşi gibi düşünce yazılarıyla sanatsal dil işlevinin kullanıldığı metinlerde ağırlıklı olarak bulunur. Sen ne tilki adamsın! Şiir, söz ipliğine inci dizmektir. ( Fuzuli) En güzel şarkıyı sen söyledin. Şişesi is bağlamış bir lambanın ışığı,.. Nesnel anlatım. Çiziyordu yüzlerde bir hüzün kırışığı.. Öznel anlatım (F. Nafiz Çamlıbel) Soyut anlatım: Anlatılmak istenen duygu veya düşünce, beş duyu organıyla algılanamayan kavramları içerir. Seni seviyorum. Sana saygı duyuyorum. Çektiğim acı, hiçbir sözle açıklanamaz. Çok mutlu oldum. Somut anlatım: Anlatılmak istenen konunun beş duyu organlarımızdan en az biriyle algılanacak şekilde ifade edilmesidir. Okulumuz iki bloktan oluşmaktadır. Evlerin duvarı kırmızı tuğla ile örülmüştü. Doğrudan anlatım:tanık olunan bir durumun, olayın; duygu ve düşüncelerin birinci ağızdan olduğu gibi, değiştirilmeden anlatılmasıdır. Örnek: Babam, bana her gün Oku da adam ol! der.( Başkasının sözlerini kendi cümlesi içerisinde aynen aktarmış.) Okula gelirken bir aracın elektrik direğine çarptığını gördüm.( Tanık olduğu olayı anlatmış.görülen geçmiş zaman kullanılmış.) Dolaylı anlatım: Başkalarından duyulan sözleri aktarmada başvurulan bir yöntemdir. Duyulan (öğrenilen) geçmiş zaman kullanılır. Başkalarının sözü aktarılacaksa aynen kullanılmaz özetlenerek aktarılır. Örnek: Babam bana her gün okuyup adam olmamı söyler.( Babasının sözlerini doğrudan değil; dolaylı olarak; değiştirilmiş, yapısı bozulmuş, özet halinde ifade etmiş.) Okula gelirken bir arabanın elektrik direğine çarptığını görmüş. ( Kişi, başkasının tanık olduğu bir olayı öğrenilen geçmiş zamanla ifade etmiş.)

4 Bağdaştırma: Sözcüklerin bir anlam bütünlüğü oluşturmak için bir arada (söz dizisi, tamlama, kelime grubu şeklinde) kullanılmasıdır. Alışılmış bağdaştırma: Söz diziminin herkesin bildiği ve ortak algılara meydan verecek şekilde kullanılmasıdır. Uzun ince bir yoldayım Gidiyorum gündüz gece Bilmiyorum ne haldeyim Gidiyorum gündüz gece ( Aşık Veysel) Ör. : Çocuğun gülümsemesi, kumaşın rengi Alışılmamış bağdaştırma: Söz diziminin herkesin bildiği ve ortak algılara meydan verecek şekilde değil de farklı çağırışıma yol açacak şekilde kullanılmasıdır. Kısaca kişiye özgü imgesel anlatımdır. Ay sessiz sedasız bir çingenedir Adam yıldızlara basa basa yürüdü Dengesini uzun bıyıklarına borçlu yürürken Başladı Afrikası uzun bir gece Güvercin kuşkusu cırlak güneş (Cemal Süreya) Ör. : gülüşümün çılgın ıstırabı, hüznün rengi, Bağlaşıklık: Metni oluşturan birimlerin( kelime, kelime grupları) dil bilgisi kurallarıyla birbirine bağlanmasına denir. Aksi durumda bağlaşıklık sorununa bağlı anlatım bozuklukları oluşur. Örnek: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bağlaşıklıkla ilgili bir dil hatası vardır? A) Dün akşam Taksim meydanından gelen haber hepimizi üzdü. B) Yirmi beş kişiden oluşan üniversitenin genç araştırmacılar topluluğu çalışmalarına başladı. C) Konuğumuzla yapacağımız söyleşiyi canlı olarak yayınlıyoruz. D) Tabelasız durak yerlerine tabela takılacak. E) Kar yağışı aralıksız olarak sürüyor. Doğru cevap C şıkkıdır. Bağlaşıklıkla yani yapıyla ilgili bozukluk sadece bu cümlede vardır. "yapacağımız" fiilimsisinden sonra eylemin "yayınlayacağız" şeklinde olması gerekirdi. Diğer cümlelerdeki anlatım bozuklukları bağdaşıklıkla ilgilidir.

5 Bağdaşıklık: Metni meydana getiren parçalar arasındaki anlam ilişkisine denir. Uygun bağdaştırmanın olmadığı yerde anlatım bozukluğu oluşur. Örnek: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bağdaşıklıkla ilgili bir dil hatası yoktur? A) Hocam beni( ) ben de kendisini tanırım. ( tanır,) Bağlaşıklıkla ilgili hata var. Yüklem eksikliği var. B) Uzun uğraşlar sonucu hurdaya dönen araçtan cesetler çıkarıldı. (Hurdaya dönen araçtan cesetler uzun uğraşlar sonucu çıkarıldı) Mantık (anlam) hatası var. C) Görevlilerin mavi ceket( ) ve kravat takması gerekiyor. (giymesi) Bağlaşıklıkla ilgili hata var. Tamlanan eksikliği var. (isim tamlamasında) D) Yolda çok sayıda askerî( ) ve polis aracı vardı. (araç) Bağlaşıklıkla ilgili hata var. Tamlanan eksikliği var. (Sıfat tamlamasında) E) Bırakın yemek yapmayı patates bile soyamaz. Anlatım bozukluğu yoktur. Bu soruda soru kalıbını değiştirdik ve "vardır" şeklinde inceledik. A şıkkında yüklem eksikliği, B şıkkında söz dizimi hatası, C ve D şıkkında tamlama yanlışlığı mevcut. E şıkkında ise anlatım bozukluğu yok. (Mantık hatası var gibi görünüyor ilk bakışta ;ancak bu cümlede hata yok.) Bu durumda bağdaşıklıkla yani anlamla ilgili tek anlatım bozukluğu B şıkkında oluyor. Alıştırma: Aşağıdaki anlatım bozukluklarını düzeltiniz ve anlatım bozukluğunun hangi nedenlerden kaynaklandığını belirtiniz. Günde beş kere çay satan dükkana uğrardı. Çok başım ağrıyor.. Saksı balkondan aşağıya düşmüş:. O, bırakın patates soymayı, yemek bile pişiremez. Ben onu sever ve güvenirim.. Herkes ben yardım etmeyi severim diyor fakat bir girişimde bulunmuyordu... Arkadaşım bana mutlaka okulumuzu ziyaret edebileceğini söyledi...

6 İSİMLER (Adlar) İsimler varlıkları ve kavramları karşılayan onları ifade eden sözcüklerdir. Özelliklerine Göre İsimler: Özel: Cins: Somut Soyut Tekil: Çoğul: Topluluk: (Madde) (Mana): Ali ağaç Ali sevgi: ağaç ağaçlar ikiz Türkiye vatan ağaç (duygu yas yaslar deste Sevgi: ırmak vatan adı) üzüntü üzüntüler düzine (kişi adı) sevgi Sevgi: üzüntü tümen Kızılırmak (duy- (kişi adı) yas manga gu mutluluk adı) Basit yapılı isimler: Yapım eki yoktur. Çekim eki olabilir. Göz: Bulutların: masamızda: Mustafa nın: Türemiş yapılı isimler: Mutlaka yapım eki vardır. Ayrıca çekim eki de bulunabilir. Gözlük-çü : İsimden türemiş. Sadece yapım eki var. Çiz-gi-ler-in: Fiilden türemiş. Hem yapım eki hem de çekim eki var. İsimlerin cümle içindeki başlıca görevleri: a)özne olurlar: Ali geldi. Çiçekler açtı. Mutluluk, herkesin yaşaması gereken bir duygudur. Türkiye bizim ülkemizdir. b) Yüklem olurlar ve isim cümlesi yaparlar: Bizim ülkemiz, Türkiye dir. Durmadan konuşan şu çocuğun adı, Ali dir. Bende kalem var. c) Nesne olurlar:ali ödevini bitirmiş. Ben ülkemi seviyorum. Kalemini düşürmüşsün. Ben elma yedim. d) Zarf tümlecinde bulunurlar: Öğretmen olmak için çalışıyormuş. Onu gözümde dağ gibi büyütüyorum. (Edat tümleci de diyebiliriz.) e) Dolaylı tümleç olurlar: Okan, okula gitmiş. Çarşıdan geliyorum. Sokakta kimseler yok. f)ad tamlamasında tamlayan ve tamlanan olurlar: Ali nin velisi okula gelmiş.(özne) Demir kapıyı boyadım. (Nesne) Tamlayan Tamlanan Tamlayan Tamlanan g)isim- fiil grubunda bulunur: Kitap okumak güzeldir:(özne) h) Ünlem grubunda bulunur: Ey Türk gençliği!( Ad tamlamasını oluşturan isimler ünlem alarak ünlem grubuna dönüşmüş.) İsim Tamlamaları: Belirtili isim tamlaması: Ev(in) kapıs(ı), Öğrenciler(in) bazılar(ı), Ben(im) kitab(ım), Onlar(dan) bazılar(ı). Belirtisiz isim tamlaması: bahçe kapıs(ı), ders konus(u), ad tamlamas(ı). Takısız isim tamlaması: tahta masa ( masanın hangi malzemeden yapıldığı), altın yüzük ( yüzüğün maddesi) Tamlayan Tamlanan İnci diş (dişin neye benzediği), Kömür göz (gözün neye benzediği) Zincirleme ad tamlaması: bahçe kapısının kolu (belirtisiz ad tamlamasına tamlanan eklenmiş.) Benim kitabımın özeti ( Tamlayanı zamir olan belirtili ad tamlamasına tamlanan eklenmiş.) ( ( Altın yüzüğün) ( anlamı) ) ( Takısız ad tamlamasına tamlanan eklenmiş.) Tamlayan Tamlanan Yapılarına Göre İsimler: Birleşik yapılı isimler: Ayrı veya bitişik yazılan iki sözcükten oluşur. Topkapı ( Topun kapısı,top kapısı): Ad tamlamasından oluşmuş.(mecazlaşmış.) Eskişehir: Sıfat tamlamasından oluşmuş.( Mecazlaşmış.) Boşboğaz: Sıfat tamlamasından oluşmuş.( Mecazlaşmış.) Biçerdöver: İki çekimli fiilden oluşmuş.(mecazlaşmış) Gecekondu: Bir isim ve bir fiilden oluşmuş.(mecazlaşmış) Kara sinek: sıfat tamlamasından oluşan ve ayrı yazılan birleşik isimdir.çünkü her ikisi de gerçek anlamlıdır, mecazlı sözcük yok. Sivrisinek: sıfat tamlamasından oluşan ve bitişik yazılan birleşik isimdir.(çünkü sözcüklerden en az biri sivri mecazlaşmış.)

7 Soru: Aşağıdaki cümlelerde geçen isimleri bulup özelliklerine ve yapısına göre inceleyiniz. Ahmet in annesi Çanakkale de doğmuş. Çanakkaleliler genellikle tarım ve hayvancılık ile uğraşırmış. Ahmet: Özel, somut, tekil, basit. anne: Cins, somut, tekil,basit. Çanakkale: Özel, somut, tekil, birleşik. Çanakkaleliler: Özel, somut, çoğul, birleşik sözcükten türemiş. tarım: Cins, somut, tekil, basit. hayvancılık: Cins, somut, tekil, türemiş. Soru:Cümlelerde geçen isimlerin görevlerini yazınız. Ahmet in annesi Çanakkale de doğmuş. Çanakkaleliler genellikle tarım ve hayvancılık ile uğraşırmış. Tamlayan Tamlanan Dolaylı tümleç özne zarf tümleci B.li ad tamlaması bağlama grubu( tarım ve hayvancılık) Özne Edat grubu ( tarım ve hayvancılık ile) SIFATLAR ( ÖN ADLAR) İsimlerden veya bazı isim soylu sözcüklerden (örneğin; zamirlerden) önce gelen ve önüne geldiği bu sözcükleri niteleyen veya belirten sözcüklerdir. Sıfatlar tek başına bir isimdirler. Ancak başka bir ismi nitelediklerinde veya belirtiklerinde sıfat olurlar. Bir isim birden çok sıfat alabilir. Örnek: En sevdiği renk kırmızıdır.(isim) Üç, ikiden büyüktür.( isim, isim) Kırmızı gülü severim. ( sıfat) Üç kurabiyeyi iki saatte yiyebilmiş. ( sıfat, sıfat) 1. Çalışkan ve saygılı bir gençti. Çalışkan ve saygılı biridir. sıfat sıfat sıfat isim sıfat sıfat zamir Çalışkan, başarılı ve dürüst bir öğrenci : Tamlayanı çoklu, tamlananı tekli olan sıfat tamlaması Niteleme s. Niteleme s. Niteleme s. Belirtme s. İsim Tamlayan Tamlanan Sıfat Tamlaması Dürüst öğretmen, öğrenci veli ve idareciler : Tamlayanı tekli, tamlananı çoklu olan sıfat tamlaması Niteleme sıfatı isim isim isim isim Tamlayan Tamlanan Sıfat Tamlaması

8 SIFAT ÇEŞİTLERİ: I- Niteleme Sıfatları: Varlıkları, isimleri renk, biçim, durum yönüyle niteleyen sıfatlardır. Sarı çiçek, yamuk şekil, durgun su, kırık tebeşir, iyi adam II- Belirtme Sıfatları: Varlıkların sırasını, sayısını, yerini bildiren, onları soru yoluyla belirten sözcüklere belirtme sıfatı denir. Sayı sıfatları İşaret sıfatı Belirsizlik sıfatı ( Belgisiz s.) Bazı günler Birçok ders O çocuk Kimi insanlar Yarım gün İkişer gün İkiz kardeş Beriki ev Bir adam: Çeyrek saat Üçer elma Üçüz yavru Öteki ağaç (Herhangi bir adam demek istiyor) Her adım Çok para, az zaman Asıl sayı Sıra sayı Kesir sayı Üleştirme sayı topluluk sayı Bu kitap Şu adam İki gün Üç adam Bir (iki) saat İkinci gün Üçüncü adam Soru sıfatı Adlaşmış Sıfat Hangi ev Ne gün Nasıl soru Kaç kişi Kötü adamlar sevilmez. Kötüler sevilmez. Güzeller insanları gördüm. Güzelleri gördüm. Yaramaz çocuklar geldi. Yaramazlar geldi. Sıfat Tamlaması: Sıfatlar niteledikleri veya belirttikleri sözcüklerle birlikte sıfat tamlaması ( kelime grubu- sözcük öbeği) oluşturur. Sıfat unsurları tamlayan; isim unsurları tamlanandır. İki elma yedim. Çalışkan, başarılı,dürüst ve yardımsever bir gençti. Çalışkan öğretmen öğrenci ve idareciler Sıfat isim Sıfaf sıfat sıfat sıfat sıfat isim Sıfat isim isim isim Tamlayan Tamlanan Tamlayan Tamlanan Tamlayan tamlanan Sıfat tamlaması Sıfat tamlaması sıfat tamlaması Tamlayanı çoklu tamlananı ortak(tekli) tamlayanı ortak (tekli) tamlananı çoklu Küçük masanın beyaz örtüsü : Tamlayanı ve tamlananı sıfat tamlaması olan belirtili ad tamlaması Masanın beyaz örtüsü: Tamlananı sıfat almış belirtili ad tamlaması.

9 YAPISINA GÖRE SIFATLAR: Basit sıfatlar: Yapım eki almamış tek sözcükten oluşur.basit yapılı sıfatlarda çekim ekleri bulunmaz. Aksi durumda sıfat olamazlar.yukarıdaki adlaşmış sıfatlara bakınız. İki gün : ikiler gün (!?) üç elma: ( üçden elma (!?) İki elma, hangi çocuk, ne zaman, güzel bahçe, şu adam, bu ağaç Bu ağaca bakın. Buna bakın. ( İsmin e hali vardır. Sıfatlar çekim eki almaz. bu Sıfat Zamir buna isimin önüne değil; yerine geldiği için zamirdir.) Türemiş sıfatlar: Basit ya da türemiş bir sözcüğe sıfat türeten yapım ekleri getirilerek yapılır. İki-nci sıra, Koş-an sporcu, dolma-lık biber, görev-li memur, tanı-dık kimse, sarar-mış yaprak, kıs-a yol Birleşik sıfatlar: Ağırbaşlı kişiler burada çalışabilir. Yurtsever insanlara ihtiyaç var. Zeytinyağlı yemekleriniz çok güzel. Uyarı:Birleşik sıfatları bir kısım dilciler ikiye ayırmışlar, "kurallı bileşik sıfatlar" ve "kaynaşmış bileşik sıfatlar" şeklinde adlandırmışlardır. Kaynaşmış birleşik sıfatlara; açıkgöz, boşboğaz, yurtsever, cingöz, kuşbakışı gibi sözcükleri, kurallı bileşik sıfatlara da, yıkık duvarlı bahçe, iki kapılı ev, sırma saçlı kız, kafadan sakat dilenci, duvarı yüksek bahçe gibi örnekleri vererek konuyu örneklendirmişlerdir. Kurallı Birleşik sıfatlar: Yeşil boya: sıfat tamlaması Yeşil boya-lı : Kurallı birleşik sıfat Yeşil boyalı ev: Kurallı birleşik sıfatla oluşturulmuş sıfat tamlaması Yüksek duvar: Sıfat tamlaması Duvarı yüksek: Tamlayan ile tamlananın yer değiştirmesiyle oluşmuş kurallı birleşik sıfat Duvarı yüksek bahçe: Kurallı birleşik sıfatla oluşturulmuş sıfat tamlaması Sakat kafa: Sıfat tamlaması Kafadan sakat dilenci: kurallı birleşik sıfat Kırk yıl; Kırk yıllık dost Üç gün; Üç günlük dünya Anlamca kaynaşmış birleşik sıfat: Açıkgöz çocuk, boşboğaz adam, oyunbozan insan, çöpçatan kadın, vurdumduymaz adam. ( Birleşik sıfatlar anlamca mecazlaşmıştır) Uyurgezer hasta Pekiştirilmiş sıfatlar: Masmavi gök, kıpkırmızı elma, yemyeşil yaprak

10 ZAMİRLER ( ADILLAR) İsmin (adın) yerini tutan ve ad gibi kullanılabilen sözcüklerdir. Uyarı: Sıfatlar ismin önüne; zamirler ise ismin yerine gelir. Örnek: Şu çiçeği almak istiyorum. : Şu sözcüğü çiçek isminin önüne geldiği ve çiçeği işaret ederek belirttiği, gösterdiği için işaret sıfatıdır. Şu ne güzel kokuyor. : şu sözcüğü bir varlığın, ( çiçek isminin) yerine işaret yoluyla getirilmiştir. Bu cümledeki şu sözcüğü ismin önüne değil; ismin yerine geldiği için işaret zamiridir. Zamir çeşitleri: Şahıs Zamirleri İşaret zamirleri Belgisiz zamirler Soru zamirleri İlgi zamiri (Ek zamir) ben, sen, o, biz, siz, onlar, bizler, "ne, kim, hangisi, sizler." nere, kaçı" Ben geldim. (Özne) Sana söyledim. DT Onu gördüm Nesne Sevdiğim kişi sensin. Yüklem Not: kendi dönüşlülük zamiri de kişi zamiri kabul edilir. Kendim ettim, kendim buldum. bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar, öteki, beriki, bura, şura, ora, burası, şurası, orası, böylesi, şöylesi, öylesi..." Bu, şuna küsmüş. Ö DT Orası çok güzelmiş. Ö "biri, birisi, hepsi, kimi, kimisi, hepsi, tamamı, herkes, kimse, hiç kimse, çoğu, bazısı, birkaçı, birazı, birçoğu, başkası, her biri, öteberi, şey..." Ne geçti? ( Tren) Öz. Kim neyi nerede Öz. Nes. DT görmüş. Belirtili isim tamlamasında tamlananın yerine kullanılır. Tamlayan eklerinin üzerine gelir. Ek hâlindedir. "-ki" Senin arkadaşın geldi. Seninki geldi. Alinin kitabı iyidir. Ali ninki iyidir. İyelik zamiri Ek zamir) İyelik ekinin ta kendisidir. Her dil bilgisi kitabı bunu zamir olarak almaz. Ek halindedir. kitab-ım, kitab-ın, kitab-ı, kitab-ımız, kitab-ınız, kitap-ları ne-y-im, ne-y-in, ne-yi/ne-s-i, ne-y-imiz, ne-y-iniz, ne-leri Benim senden başka kimim var? Kitabı kaybolmuş. Dönüşlülük zamiri Şahısları pekiştirerek bildiren ve fiildeki işin, özne tarafından bizzat yapıldığını ya da yapana dönüşünü bildiren zamirdir. Şahıs zamiri olarak da bilinir: Dönüşlülük zamiri "kendi"dir.kendi-m-de Kendi-n-den Kendi-s-i-n-i Kendi-miz-in Kendi-niz-le Kendi-leri-n-ce Kendi fikirlerini açıkladı. ( Ad tamlamasıdır.) Kendisini gördüm. (Belirtili nesnedir.) Kendi geldi. (öznedir.)

11 Uyarı: Aşağıdaki kelimeler de hem işaret zamiri hem de sıfat olarak kullanılabilir. Zamir olarak: Sıfat olarak: Öteki Öteki gelsin. Öteki kitabı ver. Beriki Beriki sende kalsın. Beriki kaset sende kalsın Böylesi Böylesi, insanı rahatsız eder. Böylesi davranışlar. Şöylesi Şöylesi de doğru olmaz ki. Şöylesi bir tarzla yapmak. Öylesi Öylesinden her zaman kaçarım. Öylesi insanlardan. Zamirlerin Özellikleri: 1. İsim soyludur. 2. Bir ya da birden fazla ismin yerini tutarlar. Onları öğrenmek için de kullanılırlar. 3. Anlamdan çok görev yönü ağır basar. 4. İsimlerin yerini geçici olarak tutarlar. 5. İsim çekim eklerini (hâl, iyelik, çoğul ekleri) -genellikle- alabilirler. 6. Tekil ve çoğul şekilleri vardır. 7. Dolayısıyla cümlede isim gibi kullanılabilirler. 8. Cümlede tek başlarına görev üstlenebilirler. 9. Birçok sıfat, zamir olarak da kullanılabilir. YAPI BAKIMINDAN ZAMİRLER Basit Zamirler Birleşik Zamirler Öbekleşmiş Zamirler Ek Hâlindeki Zamirler AÇIKLAMA Kök hâlindeki zamirlerdir: Ben, sen, o, biz, siz, onlar, bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar, hepsi, çoğu, birisi, hangisi, kaçı, bazısı... Birden fazla kelimeden oluşan zamirlerdir. Bitişik yazılır: Hiçbiri, birtakımı, öbürü... Birden fazla kelimenin değişik yollarla öbekleşerek oluşturdukları zamirlerdir. Öteki beriki, falan filân, şundan bundan, herhangi biri, ne kadarı... İlgi ve iyelik zamirleri ek hâlindedir. Benimki, kalemimiz Türkçede üç farklı ki Vardır. 1. İlgi (ek) zamir olan ki: Bizimki onlarınkinden daha güzelmiş. (Bizim araba, onların arabasından daha güzelmiş.) 2. Yapım eki olan ve sıfat türeten -ki: Saksıdaki çiçek kurumuş. 3. Bağlaç olan ki: Atatürk diyor ki: Türk; övün, çalış, güven! Çalış ki başarasın. Mademki gelmeyceksin; beni neden beklettin?

12 FİİLLER (Eylemler) Varlıkların yaptıkları veya etkilendikleri işleri, hareketleri, oluşları, kılışları, durumları zamana ve kişiye bağlı olarak anlatmada kullanılan kelimelere fiil denir. İş ve Kılış Fiilleri Öznenin iradesiyle, bir nesne üzerinde gerçekleşen, öznenin nesneyi etkilediğini ve o nesnenin de etkilendiğini gösteren fiillerdir. Bu fiiller geçişlidir, yani nesne alarak kullanılırlar. Zaten bu bakımdan iş ve kılış bildirirler. Örnek:Taşımak, yazmak, açmak, anlatmak, görmek, bilmek, silmek Durum Fiilleri Öznenin süreklilik gösteren bir durumunu anlatan fiillerdir. Bu fiillerin bitmeleri için başka herhangi bir fiilin başlaması gerekir. Durum fiillerinde özne durağan hâldedir. Birçoğu, öznenin iradesi dışında gerçekleşir. Bunlar genellikle geçişsizdir, yani çoğunlukla nesne almazlar. Örnek: Uyumak, uyanmak, ölmek, susmak, oturmak, yatmak, uzanmak Oluş Fiilleri Bunlar da bir nitelik değişikliği, yani bir durumdan başka bir duruma geçildiğini veya geçilmekte olduğunu bildirirler. Gerçekleşmelerinde öznenin doğrudan etkisi yoktur. Daha çok "kendiliğinden olma" söz konusudur. Geçişsizdirler. Örnek:Solmak, büyümek, bayatlamak, yeşermek, uzamak... FİİLERİN OLUMLU, OLUMSUZ VE SORU ŞEKİLLERİ: Fiil kök veya gövdelerine ma, -me veya maz, -mez ekleri getirilerek yapılır. Gel-me-yor( gelmiyor), yap-ma-y-acak-ım, (yapmayacağım), Gel-mez, yap-maz. Geliyorum: Olumlu, şimdiki zaman,1.tekil şahış Gelmiyorum: Olumsuz, şimdiki zaman,1.tekil şahış Geliyorum mu? : Olumlu soru, şimdiki zaman,1.tekil şahış Gelmiyorum mu?: Olumsuz soru, şimdiki zaman,1.tekil şahış

13 HABER KİPLERİ FİİL ÇEKİMLERİ: DİLEK KİPLERİ Gör.Geç.Zam. Öğr.Geç.Zam. Şimdiki Zam. Gelecek Zam. Geniş Zaman Gereklilik Kipi Dilek-Şart İstek Kpi Emir Kipi EKİ - di - miş ( ) yor -ecek - ( ) r -meli -se -e --- Şekilleri -di, -dı, -tı, -ti, - -mış, -miş, -(ı)yor, -()yor, -ecek, -acak -(ı)r, -(i)r,-(u)r -meli, -malı -se, -sa -e, -a ---- du, -dü, -tu, -tü -muş, -müş -(u)yor, -(ü)yor -(ür), -(a)r, -(e)r BASİT ZAMANLAR B İ L E Ş İ K Z A M A N A R Hikaye (-idi)(-dı,-di, - du, -dü, -tı, -ti, -tu) Rivayet (-imiş)(-miş,- mış,-muş, -müş) Şart (-ise) (-se, -sa) gez-di-m gez-miş-im gez-iyor-um gez-eceğ-im gez-er-i gez-meli-y-im gez-se-m gez-e-y-im --- gezdi-n gez-miş-sin gez-iyor-sun gez-ecek-sin gez-er-sin gez-meli-sin gez-se-n gez-e-sin gez- gez-di- gez-miş gez-iyor- gez-ecek- gez-er- gez-meli- gez-se gez-e- gez-sin gez-di-k gez-miş-iz gez-iyor-uz gez-eceğ-iz gez-er-iz gez-meli-y-iz gez-se-k gez--lim --- gez-di-niz gez-miş-siniz gez-iyor-sunuz gez-ecek-siniz gez-er-siniz gez-meli-siniz gez-se-niz ez-e-siniz gez-iniz gez-di-ler gez-miş-ler gez-iyor-lar gez-ecek-ler gez-er-ler gez-meli-ler gez-seler gez-e-ler gez-sinler gez-di-y-dim gez-miş-ti-m gez-ior-du-m gez-ecek-ti-m gez-er-di-m gez-meli-y-di-m gez-se-di-m gez-e-y-di-m gez-di-y-din gez-miş-ti-n gez-iyor-du-n gez-ecek-ti-n gez-er-di-n gez-meli-y-d-n gez-se-y-di-n gez-e-y-di-n gez-di-y-di gez-miş-ti- gez-iyor-du- gez-ecek-ti- gez-er-di- ez-meli-y-di- gez-se-y-di- gez-e-y-di- gez-di-y-di-k gez-miş-ti-k gez-iyor-duk gez-ecek-ti-k gezer-di-k gez-meli-y-di-k gez-se-y-di-k gez-e-y-di-k gez-di-y-di-niz gez-miş-ti-niz gez-iyor-du-nuz gez-ecek-ti-niz gez-er-di-niz gez-meli-y-di-iz gez-se-y-di-niz gez-e-y-di-niz gez-di-y-di-ler gez-miş-ti-ler gez-iyor-du-lar gz-ecek-ti-ler gez-er-di-ler gez-meli-y-di-ler gez-se-y-di-ler gez-e-y-di-ler gez-miş-ler-di gez-iyor-lar-dı gez-ecek-ler-di gez-er-ler-di gez-se-ler-di gez-miş-miş-im gez-iyor-muş-um gez-ecek-miş-im gez-er-miş-im gez-meli-y-miş-im gez-se-y-miş-im gez-e-y-miş-im gez-miş-miş-sin gez-iyor-muş-sun gez-ecek-miş-sin gez-er-miş-sin gez-meli-y-miş-sin gez-se-y-miş-sin gez-e-y-miş-sin Çekimi Yoktur gez-miş-miş- gez-iyor-muş- gez-ecek-miş- gez-er-miş- gez-meli-y-miş- gez-se-y-miş- gez-e-y-miş gez-miş-miş-iz gez-iyor-muş-uz gez-ecek-miş-iz gez-er-miş-iz gez-meli-y-miş-iz gez-se-y-miş-iz gez-e-y-miş-iz gez-miş-miş-siniz gez-iyor-muş-sunuz gez-ecek-miş-siniz gez-er-miş-siniz gez-meli-y-miş-siniz gez-se-y-miş-siniz gez-e-y-miş-siniz gez-miş-miş-ler gez-iyor-muş-lar gez-ecek-miş-ler gez-er-miş-ler gez-meli-y-miş-ler gez-se-y-miş-ler gez-e-y-miş-ler gez-miş-ler-miş gez-iyor-lar-mış gez-ecek-ler-miş gez-er-ler-miş gez-meli-ler-miş gez-se-ler-miş gez-di-y-se-m gez-miş-se-m gez-iyor-sa-m gez-ecek-se-m gez-er-se-m gez-di-y-se-n gez-miş-se-n gez-iyor-sa-n gez-ecek-se-n gez-er-se-n gez-di-y-se- gez-miş-se- gez-iyor-sa- gez-ecek-se- gez-er-se- gez-di-y-se-k gez-miş-se-k gez-iyor-sa-k gez-ecek-se-k gez-er-se-k Çekimi Yoktur Çekimi Yoktur Çekimi Yoktur gez-di-se-niz gez-miş-se-niz gez-iyor-sa-nız gez-ecek-se-niz gez-er-se-niz gez-di-y-se-ler gez-miş-se-ler gez-iyor-sa-lar gez-ecek-se-ler gez-er-se-ler gez-di-ler-se gez-miş-ler-se gez-iyor-lar-sa gez-ecek-ler-se gez-er-ler-se

14 Yapısına Göre Fiiller Fiiller de isim soylu kelimeler gibi yapı bakımından üçe ayrılır: 1-Basit Fiiller: Yapım eki almamış, bir tek kelimeden oluşan, yani kök hâlindeki fillerdir. Çoğunlukla tek hecelidir. Çok heceliler de vardır. Fiil kökünden sonra bir tire işareti getirilerek ifade edilir. Gel-, yaz-, oku-, sev-, kıvır-, çevir-, kavuş-... Not: Tire işareti kullanılmaz da nokta veya ünlem kullanılırsa emir çekimi olur. Bu, bütün fiiller için geçerlidir: Gel! Oku. Yaz!... Dilimizde hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılan kelimeler vardır ki bunlara sesteş kökler denir:ağrı, ağrı-; boya, boya-, tat, tat-, eski, eski Türemiş Fiiller İsim veya fiil kökleriyle yansımalardan, yapım ekleriyle türetilmiş fiillerdir. Bunlara fiil gövdesi (tabanı) denir. Ben-imse-, açık-la, mor-ar, av-la-, ince-l-, çat-la-, pat-la-, gür-le-, şırıl-da-, hav-la-, me-le-, fısıl-da-, kov-ala-, baş-la-t, uç-ur-, yat-ı-ş-, ak-ı-t-, düş-ü-r-, sev-in-... Türemiş fiilller ikiye ayrılır: a)isim soyu kelimelerden türetilen fiiller : b)fiil kök ve gövdelerinden türetilen fiiller: a)isim Soyu Köklerden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları Şunlardır: e-i-a(l): az-al-mak, düz-el-mek, kör-el-mek, doğru-l-mak, sivri-l-mek, eğri-l-mek, dar-al-mak... Not: Bu ek, "k" ile biten kelimelere gelince "k" düşer: küçü(k)-l-mek, alça(k)-l-mak, yükse(k)-l-mek... -la/-le: ot-la-mak, yem-le-mek, baş-la-mak, yavru-la-mak, tek-rar-la-mak, bayat-la-mak, tuz-la-mak, zayıf-la-mak, bağış-la-mak... Not: Bu ekle, ünlemlerden üf-le-mek, of-la-mak...; ses taklidi için kullanılan kelimelerden gür-le-mek, şar-la-mak, zır-la-mak, hav-la-mak, hor-la-mak... biçiminde de fiiller türetilir. -laş/-leş: haber-leş-mek, mektup-laş-mak, güzel-leş-mek, iyi-leş-mek, ağır-laş-mak... -ar/-er/-r: baş-ar-mak, mor-ar-mak, kara-r-mak, yeş(yaş)-er-mek, gö(gök)er-mek, boz-ar-mak... -a/-e: yaş-a-mak, kan-a-mak, tün-e-mek, uzun: uz-a-mak, oyun:oyn-a-mak... -sa/-se: benim-se-mek, su-sa-mak, garip-se-mek... -da/-de: Ses taklidi için kullanılan kelimelerden: gümbür-de-mek, takır-da-mak, hırıl-da-mak, inil-de-mek, şırıl-da-mak, uğul-da-mak... -kir (-kır/-kur/-kür): Yansımalardan fiil türetir: püs-kür-mek, hay-kır-mak, fış-kır-mak, hıç-kır-mak b) Fiilden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları: -(a)la/-(e)le:eş-ele-mek, kov-ala-mak... -(i):sür-ü-mek, kaz-ı-mak -(i)l:dik-il-mek, yak-ıl-mak, üz-ül-mak... -(i)n:sil-in-mek, kaç-ın-mak, gör-ün-mek... -(i)ş:gir-iş-mek, kız-ış-mak, böl-üş-mek... -(i)t:eri-t-mek, oyna-t-mak, yürü-t-mek... -d(i)r:çiz-dir-mek, yaz-dır-mak, ör-dür-mek, aç-tır-mak, kes-tir-mek...

15 FİİL KİPLERİNDE ANLAM KAYMASI: Anlam kayması şu kipler arasında olur: ]Bilinen geçmiş zaman yerine geniş zaman: Başarmak için azimli davranır ve sonunda başarır. (davrandı/başardı) ]Öğrenilen geçmiş zaman yerine geniş zaman Hoca bir gün pazara iner. (inmiş) ]Şimdiki zaman yerine geniş zaman Ben onun ne istediğini bilirim. (biliyorum) Başkan Bey, evrakı isterler. (istiyor) ]Gelecek zaman yerine geniş zaman Babam bu habere çok sevinir. Sevinecek ]Emir yerine geniş zaman: Sabah erkenden kalkar, çantanı hazırlarsın. (kalk, hazırla) ]Bilinen geçmiş zaman yerine şimdiki zaman: Duyar duymaz olay yerine koşuyorum. (koştum) ]Gelecek zaman yerine şimdiki zaman: Birkaç gün sonra Ankara'ya gidiyorum. (gideceğim) ]Geniş zaman yerine şimdiki zaman: Her zaman buraya uğruyor. (uğrar) ]Emir yerine gelecek zaman:bu kitabı bir haftada okuyacaksın! (oku) ]Gereklilik yerine gelecek zaman:sıkıntın çalışmandan olacak. (olmalı) ]Bilinen geçmiş yerine istek Dışarı çıkınca bir de ne göreyim! Onu karşımda görmeyeyim mi! ]Emir yerine istek:işimize gereken ciddiyeti gösterelim. (gösterin) ]Emir yerine gereklilik: Yarın daha erken gelmelisin. Gel! On dakika içinde bu eşyalar taşınmalı. Taşınsın! ]İstek yerine emir: Her şey gönlünce olsun Allah yardımcınız olsun. ]Yetersizlik, gücü yetmeme yerine emir: Bu adamdan kurtul, kurtulabilirsen. İşin içinden çık çıkabilirsen. ]Şimdiki zaman yerine miş'li geçmiş zamanın hikâyesi: Buyurun, ne aramıştınız? (arıyorsunuz)

16 FİİLERDE ÇATI: Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir. Çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde hâliyle olmaz. Ancak isim cümlelerinde kitap okumak, dünyayı dolaşan gibi fiilimsi gruplar varsa sadece fiilimsi için çatı incelemesi yapılabilir. Ör: Kitap okumak güzeldir. İsim cümlesidir. yükleminde çatı özelliği aranamaz. Neyi okumak? Kitabı. Okumak isim-fiili nesne almış. O halde fiilimsi sözcüğü geçişlidir. Fiiller, özne ve nesne alıp almamalarına; belirtilen işin nasıl yapıldığına; işten nesnenin ve öznenin nasıl etkilendiğine göre çatılar ayrılırlar. Fiil çatılarının oluşmasında hem fiilin anlamı hem de aldığı yapım eki önemlidir. Çatılarına göre fiiller şunlardır: 1. Öznelerine Göre Fiil Çatıları a. Etken Fiil -Etken fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu ve kılışı yapan öznenin kendisidir. -Özne gerçek öznedir. -Dilimizde tüm fiiller kök hâlinde iken etkendir. -Bu fiiller geçişli de olabilir geçişsiz de. Yaşlı nine, çocuktan kendisini karşı tarafa geçirmesini istedi. Çocuk da öğrenciliğin verdiği bir bilinçle seve seve ona yardım etti. b. Edilgen Fiil Gerçek öznesi söylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir. Cam kırıldı kimin kırdığı belli değil Bir bildiri okundu. Okuyan belli değil Ev satıldı. *Fiile "- l, - n" ekleri getirilerek yapılır. Kapı açıldı. Araba yıkandı. * Bu tür fiillerin öznesi sözde öznedir. Yüklemde bildirilen işten etkilenen varlık cümlede özne gibi kullanılır, ama asıl özne söylenmemiştir. Kapı ve araba açma ve yıkama fiillerini yapan değil, bu fiillerden etkilenen varlıklardır. * Bazı cümlelerde işi yapan "tarafından" sözüyle ya da "-ce" ekiyle belirtilebilir. Hırsızlar polis tarafından yakalanamadı. Bu kararlar milletçe verilmedi. * Sözde ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır: Bu sıcakta uyunmaz. Bu söze gülünür. Yarın pikniğe gidilecek. Burada kalınacak. c. Dönüşlü Fiil -Öznenin işi yaparken aynı zamanda o işten etkilendiğini gösteren fiillerdir. Yani fiili yan da ondan etkilenen de öznedir. -Özne gerçek öznedir. -Nesne yoktur. - Fiile "- l, - n" ekleri getirilerek yapılır. -Bu fiiller nesne alamazlar; geçişsizdirler. Kızlar süslendi; delikanlılar güzelce giyindi. Adam hep kendisiyle övünüyor. *Tabiat olayları ile ilgili dönüşlü fiillerde "yapma" anlamı yerine "kendi kendine olma" anlamı vardır. Karlar tepelere doğru çekildi. Sıcaklardan dolayı gölün suyu çekildi. Öğleye doğru hava açıldı. Havalar ısınınca buzlar çözüldü. *Bazı fiillerin edilgen şekilleriyle dönüşlü şekilleri farklı ekle yapılır: Sevmek > sevinmek > sevilmek Dövmek > dövünmek > dövülmek Giymek > giyinmek > giyilmek Görmek > görünmek > görülmek *İsme getirilen "-len" ekiyle fiile getirilen "-iş" ve "-leş" eki de dönüşlülük anlamı katabilir: O gün pek içlendim.trafik polisini görünce adam tutuştu. Birazdan sakinleşir. Not: Edilgen fiille dönüşlü fiil karıştırılabilir: Özgür konferansta oldukça sıkıldı. > dönüşlü Sabaha kadar kurşun sıkıldı. > edilgen

17 d. İşteş Fiil -Fiilde bildirilen işin birden fazla kişi tarafından yapıldığını; işi beraber ya da karşılıklı yaptıklarını bildiren fiillerdir. "- ş" ekiyle yapılır. Dövüşmek, uçuşmak, gülüşmek, görüşmek... *Ya "birlikte" ya da "karşılıklı" anlamı katar. Kuşlar uçuştu birlikte Çocuklar gülüştü. birlikte Öğrenciler kaçıştı. birlikte Arada bir yazışırız. karşılıklı Onunla Ankara'da tanıştık. karşılıklı *Bazı filler "ş" sesini yapılarında barındırır ve işteşlik ifade ederler. Bunlara anlamca işteş fiiller de denebilir. Yarışmak, savaşmak, üleşmek, güreşmek, barışmak, konuşmak... *Bazı işteş fiiller bir durumdan başka bir duruma geçmeyi ifade ederler. Bunlarda işteşlik anlamı zayıftır. Buharlaşmak, güzelleşmek, ağırlaşmak, sertleşmek, sakinleşmek... Durum, gün geçtikçe kötüleşiyor. Hasta, biraz daha iyileşti. Güneşte fazla kaldığından iyice esmerleşti. Rengi giderek koyulaşıyor. Not: Yapısında "ş" sesi bulunduran bütün fiiller işteş değildir. Bunlara dönüşlü de denebilir. Dostluğumuz günden güne gelişiyordu. Sonunda öfkesi yatıştı. Daracık bir yere sıkıştı. Boyunda büyük işlere girişti. Fırtınadan sonra deniz yatıştı. Otobüs kalkmak üzereyken yetişti. Evinden uzakta kalmaya alıştı. *Bazı fiiller "-le-ş" şeklinde iki ek alarak, bazıları da "-leş" şeklinde tek ekle işteş yapılırlar. Kucak-la-ş-, selâm-la-ş-; Toka-laş, bayram-laş... *Çoğu nesne alamaz; ama bazı işteş fiiller nesne alabilirler. Kazandıkları parayı paylaştılar. 2. Nesnelerine Göre Fiil Çatıları. Fiillerin nesne alıp almadıkları, alıyorlarsa hangi özellikleri taşıdığı göz önünde tutulur. a. Geçişli Fiil -Belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir. -Bu fiillere "ne?, neyi?, kimi?" soruları sorulduğunda belirtili ya da belirtisiz nesne bulunur. -İş, kılış fiilleri geçişlidir. Titizlikle elindeki yazıları inceliyordu. Son gelişinde Ankara'yı da dolaşmıştı. *Cümlede nesne kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir. Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz. b. Geçişsiz Fiil -Nesne alamayan fiillerdir. -Oluş ve durum fiilleri geçişsizdir. -Yükleme nesneyi bulmak için sorulan "ne?, neyi?, kimi?" sorularının cevabı yoktur. Kar yağdı, tren durdu, ben uyudum, kartallar uçtu, dışarıda kaldı, o da yoruldu... Not: Bazı fiiller hem geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilirler:gezmek, dolaşmak, geçmek, sürmek, çalmak, c. Oldurgan Fiil Geçişsiz bir fiile "-dir, -t, -r" eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa buna oldurgan fiil denir. Yatmak > yatırmak Ötmek > öttürmek Uyumak > uyutmak Gezmek > gezdirmek. Kaçmak > kaçırmak

18 ÖZNESİNE GÖRE NESNESİNE GÖRE d. Ettirgen Fiil -Geçişli olduğu hâlde "-dir, -t, -r" ekleriyle tekrar geçişli yapılan fillerdir. Geçişlilik dereceleri artırılmıştır. -Fiili bir başkasına yaptırma söz konusudur. -Oldurgan fiiller ettirgen hâle getirilebilir. Gazete aldı > aldırdı > aldırttı Elbiseyi yıkadı > yıkattı > yıkattırdı İçmek > içirmek > içirtmek Durdurmak > durdurtmak Uçmak > uçurmak > uçurtmak > uçurtturmak Sonuç: Bütün fiiller çatı bakımından öznesine ve nesnesine göre ayrı ayrı en az iki özelliğe sahiptir: *Çocuk koşarak yolun diğer tarafına geçti. Öznesine göre etken; nesnesine göre geçişsiz *Alış veriş listesini evde unuttum. Öznesine göre etken; nesnesine göre geçişli Ali, Ahmet i güldürdü. Öznesine göre etken; nesnesine göre oldurgan geçişlidir. Ahmet ile Ali selamlaştı. Öznesine göre etken ve işteş; nesnesine göre geçişsizdir. Ahmet okula gitti. (Gerçek özne var, işi yapan bellidir.nesne almaz) Ahmet kitabı okudu. Gerçek özne var, işi yapan bellidir.nesne almış) Ahmet ile Ali selamlaştı. (İşi yapan belli, iş karşılıklı yapılıyor,nesne almaz) Ali ile Ahmet barıştı. (İşi yapan belli, iş karşılıklı yapılıyor,nesne almaz) Ahmet çok sevindi (üzüldü). (İşi yapan belli, işi yapan ve işten etkilenen aynı kişi, nesne almaz) Yazı tahtası silindi (temizlendi). (Sözde özne var,işi yapan belirsizdir.) Ali, Ahmet e güldü. (İşi yapan belli,nesne almaz) Ali, Ahmet i güldürdü. (İşi yapan belli, ğeçişsiz fiil ek yardımıyla geçişli olmuş:oldurgan çatılı) Ali, Ahmet i güldürttü. ( İşi yapan belli, geçişli olan fiil ek yardımıyla ikinci kez geçişli olmuş:ettirgen çatılı) Güldü: Geçişsiz Güldürdü: Oldurgan geçişli Güldürttü. Ettirgen geçişli ETKEN X X EDİLGEN İŞTEŞ DÖNÜŞLÜ GEÇİŞLİ X GEÇİŞSİZ X (X) X X (X) X X (X) X X X X X X OLDURGAN X (X) X (X) ETTİRGEN X Açıklama: Asıl olan parantez dışında olanlardır. Paranteze alınanlar ikinci özelliktir. Ahmet çok sevindi. cümlesinin fiili öznesine göre öncelikli olarak dönüşlüdür; çünkü öznenin yaptığı işten öznenin kendisinin etkilenmesi söz konusudur. sevindi fiili aynı zamanda öznesine göre etken çatılıdır; çünkü sevinme işini yapan Ahmet gerçek öznedir ve özne bellidir.

19 FİİLİMSİLER( EYLEMSİLER): *Fiil kök veya gövdelerine mastar ekleri denilen yapım ekleri( -ma, -ış, -mak) getirilerek fiillerin iş oluş ya da hareket isimleri oluşturulur.( Fiil ismi, isim-fiil) * Fiil kök veya gövdelerine çeşitli yapım ekleri getirilerek ( -an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş) sıfat- fiiller oluşturulur. Fiiller bu eklerle sıfata dönüştürülür. *Fiil kök veya gövdelerine bağ-fiil ekleri( ip, -ince, -erek, -dikçe, -madan, -diğinde,..a..a, e a, ir mez, ) getirilerek zarf- fiiller elde edilir. Sonuç olarak fiilimsilerin ortak özelliği; zarfa, isme veya sıfata dönüşmeden önce bir fiil olmalarıdır. İSİM -FİİLER SIFAT-FİİLLER ZARF-FİİLLER Ekler:-ma, - me ; -ış, -iş, -uş üş; -mak, -mek. Ekler: -an,-en; -ası, -esi; -maz, -mez;, -ar, -er,-ır, -ir,-ur, - ür; -dık, -dik, -acak; -ecek; -mış, -miş, -muş, -müş Koş-an sporcu Öpül-esi el Oku-ma, güldür-me Bit-mez dert Koş- ar adım Yaz-ış, gid-iş, oku-y-uş, güldür-üş Tanı-dık kimse Yapıl-acak ödev Yaz-mak, gül-mek İsim-fiil grubu: İsim fiilden önce gelen ve kendisiyle bağdaşan (anlamlı birlik oluşturan) sözcüklerle oluşan öbeklerdir.. + isim-fiil = İsim fiil grubu Yemek yemek, göz gezdirmek Kitap okuma, şiir yazma Eve dön-üş, gurbete gid-iş İsim-fiillerin cümle içindeki bazı görevleri: Özne olur: Yemek yemek güzeldir. Okumak iyidir. Gülme( gülüş, gülmek) en iyi ilaçtır. Yüklem olur: En sevdiğim hobim, okumaktır. En güzel duygulardan biri de eve dönüştür. Nesne olur: Okumayı severim. Sarma sarmayı bilir. Sarmayı ben yedim. Dolaylı tümleç ( yer tümleci) olur: Gezmeye gitmiş. Gülüşüne hayranım. Edat grubunda yer alır ve birlikte zarf tümleci oluştururlar: Okumak için kitap aldı. Okun-muş kitap Uyarı: *Sıfat- fiiller kendisinden önce gelen sözcüklerle bağdaşması halinde sıfat-fiil grubu oluşturur: Çok tanıdık, durmadan koşan, az okunmuş vs. *Ancak sıfat fiil grupları bir ismin veya zamirin önüne gelerek o sözcüğün sıfatı olabilir ve sıfat tamlaması oluşturabilir. Çok tanıdık (biri), durmadan koşan (çocuk), az okunmuş (adam) *Sıfat fiiller veya sıfat fiil grupları adlaşabilir. Koşanları gördüm: adlaşmış sıfat-fiil Çalışıp başaranları kim sevmez: adlaşmış sıfat-fiil grubu Biz onu tanıdık. : Normal çekimli fiil, yüklem Tanıdık birine benziyor.: Sıfat fiil, dolaylı tümleç Sadece tanıdıklara giderim.:adlaşmış sıfat- fiil,dolaylı tüm. Adam çok okumuş.: Normal çekimli fiil, yüklem Okumuş adamı severim. : Sıfat fiil,sıfat tam., belirtili nesne Okumuşları severim. :Adlaşmış sıfat- fiil, belirtili nesne Bu çocuk iyi koşar. : Normal çekimli fiil, yüklem Koşar adım ilerleyin.: İsmin önüne gelmiş; sıfat fiil, sıfat tamlaması, zarf -tümleci Ekler: ip, -ince, -erek, -dikçe, -madan, -diğinde,..a..a, e a, ir mez, koş-up, gül-üp, saldır-ıp, gel-ip yazdır-ınca, güldürme-y-ince, bak-ınca çalış-arak, gül-erek koş-a koş-a, gid-e gid-e, düş-e kalk-a gel-ir gel-mez çalış-madan, gel-diğinde (geldiği zaman) *Zar-fiiller genellikle cümlede zarf tümleci olarak bulunur: Koşa koşa geldi. Durmadan kitap okudu. Düşe kalka ilerledi. Çalışıp başardı. *Zarf-fiiller sıfat fiil grubunda yer alırlar ve çeşitli cümle öğelerine girerler: O, (durmadan koşan) bir adamdı. Durmadan: zarf-fiil Durmadan koşan: zarf-fiil grubu Durmadan koşan bir adam: sıfat tamlaması Durmadan koşan bir adamdı: Yüklem Durmadan konuşanlar gelsin. (özne) Gülerek konuşanları sevmem. (nesne) Durmadan konuşandan hoşlanmam. (d.t.)

20 ( 1. Zarflar: Eylemlerin, eylemimsilerin, sıfatların ya da kendi türünden olan kelimelerin anlamlarını türlü yönlerden (yer-yön, zaman, durum, miktar, soru) etkileyen; onları belirten, dereceleyen sözcüklere zarf denir. Özellikleri Tek başlarına iken sıfatlar gibi isimden başka bir şey değildir. Zarf oldukları ancak cümlede belli olur. Cümlede genellikle zarf tümleci olarak kullanılır. Çekimsiz kelimelerdir. İsim çekim eki (hâl, iyelik, çoğul ekleri vb.) almazlar. Ama isim olarak kullanılabilenler bu görevde iken bu ekleri alabilirler. Zarfların birçoğu sıfat ya da isim olarak da kullanılabildiği için sıfatların ve zarfların tanımı ve özellikleri iyi bilinerek bu fark ortaya konmalıdır. Sıfat isimden önce gelerek onu niteler veya belirtir. Ama zarf isimden önce gelmez. Örnekler: Bugün çok yürüdüm.. (eylemden önce) Buraya yarın gelecekler.. (eylemden önce) İki eski dost akşama kadar sohbet etti. (eylemden önce) Yarın da bayağı çok yürüyeceğiz..(zarftan önce, eylemden önce) En güzel sen konuştun...(zarftan önce, eylemden önce) En doğru kararı vermeliyiz...(sıfattan önce) Çok hararetli tartışmalar oldu..(sıfattan önce) Dün hava daha soğuktu...(adlaşmış sıfattan önce) Mevsimlerin en güzeli ilkbahardır..(adlaşmış sıfattan önce) Dargın durarak bir şey kazanamazsın. (eylemimsiden önce) ZARFLARIN ÇEŞİTLERİ: 1.)Yer-Yön Zarfları : Bu zarflar eylemin yönünü gösterirler.ancak eylemin yönünü gösteren bu zarflar aynı zamanda yer de ifade ederler.ileri,aşağı,geri,yukarı,beri,içeri,dışarı,öte,alt,yan,karşı,uzak,yakın... 2.)Zaman Zarfları : Zaman ifade eden bu sözcükler,zarf olarak kullanılan çeşitli zaman isimleridir.başlıcaları şunlardır : dün, yarın, şimdi, artık, daima, yazın, kışın, sonra, hep, er, geç, erken, daha, öğleyin, henüz, gene, yine, akşam, sabah, nihayet, hâlâ, sabahleyin, akşamleyin, hemen... Yarın görüşelim. Dün geldim. Oyun şimdi başlıyor. Oraları yazın gezdik.hâlâ gelmedi. 3.)Hâl Zarfları :Hâl ve tavır ifade eden zarflardır.nasıllık,nicelik,durum ve tavır ifade eden isimler hâl zarfı olarak kullanılabilirler.bu sebeple bu zarflerın sayıları sınırsızdır. Güzel konuştun. Kardeşçe geçinelim. Cahilce davranma. Durmaksızın yürüdüm... ZARFLAR ( Belirteçler) 4.)Azlık-Çokluk Zarfları : Miktar ve derece bildiren, azlık-çokluk ifade eden zarflardır.derece de bildirirler.bir eylemin,bir sıfatın, bir zarfın anlamını pekiştirirler,artırırlar veya azaltırlar.sayıları fazla değildir.başlıcalarını örneklerle gösterebiliriz. EN : En üstünlük ifade eder. Hayatta en hakiki mürşit ilimdir. DAHA :Üstünlük ve karşılaştırma ifade eder. Bu ev daha güzelmiş. PEK, ÇOK, GAYET, FAZLA, AZ, BİRAZ, FEVKALÂDE : Değişik ölçülerde miktar bildirirler. Bu iş onu çok sevindirdi.filmi pek beğendim. Şundan biraz alır mısınız? Ayrıca seyrek, eksik, sık, bol, fazlasıyla, çokça, hesapsız gibi sözcükler de azlık-çokluk zarfı olarak kullanılır. Para üstünü eksik almışım. Onunla seyrek görüşüyoruz. Bonncukları ipe sık dizeceksin. Öğretmen notlarımızı bol vermiş. 5.)Soru Zarfları :Eylemin anlamını soru yoluyla etkileyen sözcüklerdir. Soru zarfları şunlardır : ne, nasıl, hani, ne kadar, ne biçim. Nasıl gitti anlamadım? Ne biçim çalışıyorsun? Bunu nasıl çalıştırdın? Zarfların yapısı: Çocukça hareket ediyorsun. Türemiş. İsimden isim yapma ekiyle. Elbet bir gün buluşacağız. Birleşik. Sıfat tamlamasından oluşmuş. Böyle gelmiş, böyle gider. Birleşik. bu öyle.( böyle) Adam çekine çekine içeri girdi. Birleşik. Tekrar (ikileme) öbeğinden. Hayvanları ve bitkileri hiç incitmem. Basit. Sanıyorum aramaz. Basit. Çekimli fiilden. Arkadaşlar, içeri girer misiniz? Türemiş. Akşama kadar geri döner misin? Birleşik. Edat öbeğinden. Günlerden beri yağmur yağıyordu. Birleşik. Edat öbeğinden. Düşe kalka ilerledi. Birleşik. Zarf-fiil den. Çalışmadan başaramazsın. Türemiş. Zarf -fiilden. Ödevini güzel yapmış. Basit.

21 BAĞLAÇ. (edebiyatogretmeni.org) Eş görevli sözcükleri, söz öbeklerini, cümleleri birbirine bağlayan ya da çeşitli anlam ilgileri kuran sözcük veya söz öbekleridir. Başlıca bağlaçlar şunlardır: ve, veya, ya, ya da, yahut, veyahut, ile, yalnız, ancak, ama, fakat, lakin, ne var ki, de, bile, dahi, ki, öyle ki, öyleyse, oysa, oysaki, ise, madem, mademki, meğer, meğerki, meğerse, yeter ki, halbuki, çünkü, hatta, yoksa, ne ne, ya ya, hem hem, bir bir, gerek gerek, ister ister, olsun olsun Akşam ve sahil, onun şiirlerinin çıkış noktasıydı. (Adları birbirine bağlamıştır.) Sen ve ben ayrı dünyaların insanlarıyız. (Adılları birbirine bağlamıştır.) Erhan, saygılı ve zeki bir öğrenciydi. (Sıfatları birbirine bağlamıştır.) Futbolcular, bitkin ve mutsuz görünüyor. (Belirteçleri birbirine bağlamıştır.) Eve uğradı ve biraz eşya aldı. (Cümleleri birbirine bağlamıştır.) Lisedeyken müzik ile resim en sevdiğim dersti. Bugün veya yarın yola çıkabiliriz. Çalışkan bir çocuk; yalnız çok yaramaz. (karşıtlık) Kitabı alabilirsin; yalnız geri getireceksin. (koşul) Seni dün aradım; ancak sana bir türlü ulaşamadım. (karşıtlık) Maça gidebilirsin; ancak eve erken dön. (koşul) Çok uğraştık; ama onu ikna edemedik. (karşıtlık) Müzik dinle; ama yüksek sesle değil. (koşul) Şirin ama çok şirin bir ilçeydi burası. (pekiştirme) Kardelen ki baharı müjdeler doğaya. (açıklama) İhtiyacı var ki senden para istiyor. (neden-sonuç) Konuşsam da beni dinlemez ki (yakınma) Bir uyandım ki kar yağmış! (şaşırma) Herkesi sev ki sen de sevilesin. (koşul) EDAT(İlgeç) ( edebiyatogretmeni.org.) Cümle içinde sözcükler arasında çeşitli anlam ilgileri kuran ve cümleye değişik anlamlar katan, tek başına bir anlamı olmayan sözcüklerdir. Başlıca ilgeçler şunlardır: gibi, sanki, göre, kadar, için, üzere, -e doğru, -e karşı, -e karşın, -e rağmen, -e değin, -e dek, -den dolayı, -den başka, ile, yalnız, ancak, sade, sadece, tek, bir, denli, değil Ali ile Veli tren ile erkenden ile gitmişler. Bende de kalem var. Serhat ta da kalem var. Ferhat da gelmiş. Ali arabayla gelmiş. Sev ki seveyim Bağlaç 4. Hal eki 7. Bağlaç 10. Bağlaç 2. Edat 5. Bağlaç 8. Bağlaç 3. İsim (il-e) 6. Hal eki 9. Ekleşmiş edat