Tablo-2.1:Türkçede Ünlülerin Kalýn ve incelik açýsýndan Kümelenmesi. Geniþ Dar Geniþ Dar Kalýn a ý o u Ýnce e i ö ü

Transkript

1 2 esbilim Dilin en temel bileþeni, ses ve bu seslere karþýlýk düþen harflerdir. es üretiminde, ciðerlerimiz körük, gýrlak ve dilimiz ses üretim aygýtý olarak çalýþýrlar. esler, üretiliþ biçimlerine ve üretim yerlerine göre sýnýflandýrýlýrlar. esler için ilk genel sýnýflama; Ünlüler (sesliler) ya da ünsüzler (sessizler) biçiminde yapýlýr. Türkçe abecesinde toplam 29 harf bulunur. Bu harflerden " a, e, ý, i, o, ö, u, ü " ünlü, " b, c, ç, d, f, g, ð, h, j, k, l, m, n, p, r, s, þ, t, v, y, z ünsüz olarak adlandýrýlýr. Ünlüler ve ünsüzler çýkýþ yerlerine ve çýkýþ biçimlerine göre kendi içlerinde alt kümelere ayrýlýrlar. Ünlüler, ciðerden gelen hava akýmýnýn, ses yolunda ve aðýzda bir engel ile karþýlaþmadan çýkardýðý seslerdir. Bu nedenle, ünlülere özgür sesler de diyebiliriz. Ciðerden gelen hava akýmýnýn, ses telleri süzgeçinden geçerek oluþturduðu sesleri ünsüz sesler denir. Ünsüzlere, engelli sesler de denilmektedir.

2 2 - esbilim 2.1 Ünlüler Ünlüler, ses yolunda hiçbir engele uðramadan ses organlarýnýn ortaklaþa iþlemesiyle oluþurlar. Türkçede ünlüler dilin, alt çenenin ve dudaklarýn aldýklarý durumlara göre üçe ayrýlýrlar. Dilin aldýðý duruma göre ya kalýn ya da ince Alt çenenin aldýðý duruma göre ya dar ya da geniþ Dudaklarýn aldýðý duruma göre ya yuvarlak ya da düz Dilimizdeki sekiz ünlünün dördü kalýn, dördü ince ünlü olarak kümelenir. Kalýn ünlüler a, ý, o, u ve ince ünlüler e, i, ö, ü sesleridir. Kalýn ünlüler, aðýzýn geri kýsmýnda üretilirler. Ýnce ünlüler aðýzýn ön kýsmýnda üretilir. Ünlülerin ikinci kümeleniþi, bu sesleri çýkarýrken dudaklarýn aldýðý biçime göre yapýlýr. Bu kümeleme biçiminde a, e, ý, i ünlüleri düz ve o, ö, u, u ünlüleri yuvarlak ünlü olarak adlandýrýlýr. Üçüncü küme, çenenin açýklýðýna göre yapýlýr: Geniþ ve dar ünlüler. Çenemizin açýlmasý, dolayýsýyla aðýz boþluðunun geniþlemesi ile üretilen ünlüler, a, e, o, ö geniþ ünlüler olarak adlandýrýlýr. ý, i, u, ü ünlülerinin çýkýþý sýrasýnda çene biraz kapalý, dolayýsýyla aðýz boþluðu dardýr. Bu nedenle bu seslere dar ünlüler denir. Türkçedeki ünlüler iki türlü kümelenebilir.tablo-2.1'de kalýn ve ince ünlüler gösterilmiþtir. Tablo-2.2'de Türkçenin ünlüleri aðýz içinde oluþtuklarý yere göre kümelenmiþlerdir. Tablo-2.1:Türkçede Ünlülerin Kalýn ve incelik açýsýndan Kümelenmesi Düz Yuvarlak Geniþ Dar Geniþ Dar Kalýn a ý o u Ýnce e i ö ü Tablo-2.2:Türkçede Ünlülerin Çýktýklarý Yer Açýsýndan Kümelenmesi Ön Orta Arka Düz Yuvarlak Düz Yuvarlak Düz Yuvarlak Kapalý i ü ý u Açýk e ö a o

3 2.2 Ünsüzler Ünsüzler Oluþumlarý sýrasýnda ses yolunda belirli bir temas, bir engel, bir takýntý ile oluþan seslere ünsüzler denir. Ünlü seslerde olduðu gibi ünsüzler de aþaðýda gösterildiði gibi bazý kümelere ayrýlýrlar. es kiriþlerinin titreþmesine göre sert ve yumuþak ünsüzler es kiriþlerinden sonra ses yolunun týkalý ya da açýk oluþuna göre sürekli ve süreksiz ünsüzler esin çýktýðý yere göre dudak, damak, diþ ve gýrtlak ünsüzleri. Ünsüzlerin genel durumu Tablo-2.3'de gösterilmiþtir. Tablo-2.3 Türkçenin Ünsüzlerinin Kümelenmesi ert Yumuþak ürekli üreksiz ürekli üreksiz Dudak f p m, v b Diþ s, þ ç, t j, l, n, r, z c, d Damak k ð, y g Gýrlak h 2.3 Türkçenin es Kurallarý Türkçede tüm kurallar seslere iliþkin organlarýn hareketlerine uygun yapýdadýr, herhangi bir zorlanma durumunda, sözcük içindeki sesler deðiþime uðrar. Bu da Türkçenin seslerinin kurallarýný izlemeyi kolaylaþtýrmaktadýr. Ünsüzlerin yanyana gelmesi, eklerin ulanmasý ve yabancý sözcükleri uyarlamada bu kurallara sýkýca uyulur. Türkçenin ses kurallarý, biçimbilim özeliklerinin belirlemesi bakýmýndan son derece önemlidir. es uyum kurallarýna uyulurken bazý olaðandýþý ses olaylarý ile de karþýlaþýlmaktadýr. Bunlar aþaðýda belirtilmiþtir. Türkçede bulunan ve bulunmayan sesler es deðiþmeleri Ünlü uyumu Ünsüz uyumu

4 4 - esbilim 2.3.1Türkçede Bulunan ve Bulunmayan esler Türkçe sözcüklerde ünsüzler Bölüm-2.2 de belirtilen kurallarýn yaný sýra aþaðýda açýklanan kurallara da uyarlar: onda bulunamayan ünsüzler Baþta bulunamayan ünsüzler onda Bulunamayan Ünsüzler Türkçe bir sözcüðün sonunda süreksiz yumuþak ünsüz (b, c, d, g) bulunmaz, böyle sesler süreksiz sert ünsüzlere (p, ç, t, k) dönüþür. ilac yerine ilaç, kitab yerine kitap denir Baþta Bulunamayan Ünsüzler Türkçe sözcüklerin baþýnda c, f, ð, h, l, m, n, p, r, v, z sesleri bulunmaz. Ancak doða taklidi yapan Türkçe þözcükler ve yabancý kökenli sözcükler bu kuralýn dýþýnda kalýrlar. "c sesi Türkçede sadece doða taklidi sözcüklerde kullanýlýr. cývýl cývýl, cýzýrtý, civciv, ciyaklamak gibi. caymak ve cici sözcükleri bu kurala uymazlar. Cümle, cebir, cuma sözcükleri yabancý kökenlidir. f sesi ile baþlayan Türkçe sözcük yoktur. Fikir, fasýl, fener, felsefe gibi sözcükler yabancý dillerden alýnmýþtýr. ð sesi sözcük baþýnda hiç bulunmaz. Ancak sözcük ortasýnda bulunan bu ses k-h ünsüzlerinin iki ünlü arasýnda kalýp yumuþamasý sonucu ortaya çýkmýþtýr. k g ð, h k g ð küreki küregi küreði gibi. Kendisinden önceki ünlünün uzun okunmasýna neden olur. h sesi ile baþlayan Türkçe sözcük yoktur. Haber, hadise, hafif, hakim gibi sözcükler yabancý dillerden alýnmýþtýr. Hakan, hatun, hangi sözcükleri Türkçe sözcüklerdir. Bu sözcüklerin eski halleri K harfi ile baþlar. j sesi ile baþlayan Türkçe sözcük yoktur. öz varlýðýmýzda bulunan ve "j" ünsüzü ile baþlayan sözcükler yabancý dillerden alýnmýþtýr. Örneðin jandarma, jüri, jilet, jalatin. Bu sözcükler "j" yerine "c" ünsüzü ile de okunur. l sesi Türkçede sadece doða sözcüklerin baþýnda bulunur. löp löp, lokur lokur, lýk lýk gibi. Lise, limon, liman gibi sözcükler dilimize yabancý dillerden girmiþtir. m sesi Türkçe sözcüklerin baþýnda ancak bozulmuþ tekrarlarda ve doða taklidi sözcüklerde bulunur. masmavi, mosmor, miyavlamak, mýrýldanmak gibi. Mektup, melek, mürekkep gibi sözcükler yabancý kökenlidir.

5 2.3 Türkçenin es Kurallarý - 5 "n sesi Türkçe sözcüklerin baþýnda ne ile yapýlmýþ birleþik sözcüklerle doða taklidi sözcükler dýþýnda kullanýlmaz. ne, neden, niçin, nasýl, ninni, nine gibi. p sesi ile baþlayan Türkçe sözcüklerin yoktur. Ancak eski dönemde b ünsüzü ile baþlayan bazý sözcüklerde pb ünsüzü p ye dönüþmüþtür. Örneðin parmak, pastýrma. r sesi sadece doða taklidi sözcüklerde baþta kullanýlýr; rap rap gibi. Roman, rahip, ramazan gibi sözcükler yabancý kökenlidir. v sesi Türkçe sözcük baþýnda, doða taklidi sözcüklerle, aslýnda b olan ve sonradan deðiþikliðe uðrayan sözcüklerde kullanýlýr. výzýrtý, výzýldamak gibi. bar var, birmek vermek gibi. z sesi sadece doða taklidi sözcüklerin baþýnda kullanýlýr. zýr, zonklamak, zýrýltý gibi. zonk, es Deðiþmeleri onu geniþ düz (a, e) bir ünlü ile biten eylem kök veya gövdelerine -en, -ecek, -erek, -e, -yor eklerinden biri getirilirse eylem kök ya da gövdesinin sonundaki geniþ düz ünlü dar düz (ý, i) ünlüye dönüþür. Bu dar düz ünlü iki yuvarlak ünlü arasýna düþerse dar yuvarlak ünlüye (u, ü) dönüþür. Bu kural -yor eki için hem yazý dilinde hem konuþmada diðerleri ise konuþmada geçerlidir. anla+yor anlýyor,aðla+yor aðlýyor,dinle dinliyor, söyle+yor söyliyor söylüyor,kokla+yor koklýyor kokluyor, dinle+erek dinleyerek (okunuþu dinliyerek tir.) gibi Ünlü Uyumu Türkçede bir sözcük içinde ünlülerin diziliþi belli kurallara baðlýdýr. Bu kurallar Þekil-2.1 de gösterilmiþtir. Kural olarak, ince ünlülerden sonra ince ünlüler, kalýn ünlülerden sonra kalýn ünlüler gelir; buna büyük ünlü uyumu denir. Ünlüler için bilinen ikinci kural þöyledir: Bir sözcüðün ilk hecesinin ünlüsü düz ünlülerden biri ise sonraki hecelerin ünlüleri de düz ünlü olur. Ýlk hecesinin ünlüsü yuvarlak ünlülerden biri ise sonraki hecelerin ünlüleri ya dar yuvarlak ya da düz geniþ ünlülerden biri olur. Bu kurala da küçük ünlü uyumu denir. özcüklere eklenen yapým ve çekim ekleri de bu kurallara uyarlar Ünlü Uyumunda Kuralsýzlýklar Ünlü uyumu kuralýna uymayan durumlar aþaðýda sýralanmýþtýr:

6 6 - esbilim a ý o u e i ö ü Þekil-2.1 : Türkçede ünlülerin uyum kurallarý Bileþik sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz. Bu sözcüklerde büyük ünlü uyumu da olmayabilir. kocatürk, karasinek, gecekondu, vatansever gibi. Büyük ünlü uyumu, yabancý dillerden dilimize geçmiþ sözcüklere de uygulanarak bu sözcükler dile katýlmýþtýr. Buna karþýn bir çok yabancý sözcük ünlü uyumuna uymaz. Bundan baþka yabancý sözcüklere ulanan Türkçe ekler çoðu kez o sözcüklerin son hecelerindeki ünlülere uyarak ünlü uyumunu sürdürürler: demokrasilerde, kitaplýk, kalemlik gibi. Ancak sonu -ol ya da -alp ile biten yabancý sözcüklere eklenen ekler, sözcüðün son hecesinde o ve a kalýn ünlüleri bulunmasýna karþýn ince ünlü içerirler: kalbinde, alpin, golün, roller gibi. Bazý ekler (-yor, -ken, -ki, -leyin, -imtrak, -gil) ünlü uyumuna uymazlar. akþamleyin, sabahki, koþarken, babamgil, yeþilimtrak gibi. Türkçe sözcüklerin pek azý bu kurala uymaz. kavuk, armut, çamur, avuç, yaðmur gibi Ünlüler Çatýþmasýnýn Giderilmesi Dilimizde bileþik sözcükler dýþýnda iki ünlünün yan yana gelmesine izin verilmez. Bu kural iki þekilde uygulanmaktadýr : Bir sözcük sonu ünlü ile biter ve o sözcüðe yine ünlü ile baþlayan bir ek ulanýrsa sözcük ile ekin arasýna n, s, y, þ harflerinden birisi girer. Buna ses türemesi, kaynaþma denir.

7 2.3 Türkçenin es Kurallarý - 7 kapý+i kapýyý, bahçe+e bahçeye, yedi+er yediþer gibi. onu ünlü ile biten bir sözcüðe -(H)dH, -(H)mHþ, -(H)sA, -(H)ken ek eylemleri veya ile ilgeci ulanýr ve birleþik yazýlýrsa bu eklerin I leri -y ye dönüþür. kapý+ile kapýyla, yazý+imiþ yazýymýþ gibi. Eklerin yazýlýþ kalýbýnda aþaðýdaki gösterimler kullanýlmýþtýr: a veya e için A (Dar yuvarlak-alçak sesli) c veya ç için C d veya t için D g veya k için G ý, i, u, ü için H (Dar düz-yüksek sesli) yumuþamayan ç için Ç yumuþamayan k için K yumuþamayan t için T Ünsüz Uyumu Türkçede ünsüzlerin sözcük içinde diziliþleri de kurallýdýr. Türkçede ünsüz uyumu sözcüklerde yanyana gelen ünsüzlerin ton bakýmýndan birbirine uygun olmasýna dayanýr. Bu uyum kuralýna göre : Yumuþak ünsüzlerden sonra yumuþak ünsüz veya yumuþak karþýlýðý bulunmayan bir sert ünsüz gelebilir. Yumuþak ünsüzlerden sonra tüm ünsüzler gelebilir. Yumuþak karþýlýklarý bulunan sert ünsüzlerden sonra sert ünsüzlerden biri gelebilir. Bu kurala iliþkin ünsüz sýnýflandýrmasý Tablo-2.4 ve durum gösterimi Þekil-2.2'de verilmiþtir. Örneðin toprak sözcüðü bu kurala uymaktadýr. p bir sert ünsüz r ise bir sert karþýlýðý olmayan yumuþak ünsüz olduðundan kurala uyar. Yabancý kökenli sözcükler de bu kurala uymaya zorlanýrlar. Takdim yerine taktim, tezkere yerine teskere, müsbet yerine müspet kullanýlýr. Aþaðýda anlatýlacak olan ünsüzler benzeþmesi kuralý da bu uyum kuralýný desteklemektedir. Bu kural sert karþýlýðý bulunan yumuþak ünsüzlerden biri ile baþlayan eklerin bu ilk harflerini bu kurala koþut olarak sertleþtirmeyi gerektirmektedir. Örneðin, kümesde deðil kümeste doðrudur.

8 8 - esbilim Tablo-2.4: Ünsüz Uyumu Ýçin Ünsüzlerin ýnýflandýrýlmasý ert Ünsüzler () ç, f, h, k, p, s, þ, t ert Karþýlýðý Bulunmayan Yumuþak Ünsüzler (YM) l, m, n, r, y ert Karþýlýðý Bulunan Yumuþak Ünsüzler (YB) b, c, d, g, ð, j, v, z YM YB Þekil-2.2: Türkçede ünsüzlerin uyum kuralý Bu kuralý destekleyen bir baþka kural da þudur: Türkçede birleþik sözcük ve yer adlarý dýþýnda n, b ünsüzleri yan yana bulunmaz. Bu nedenle çarþanba deðil çarþamba, anbar deðil ambar kullanýlýr. Ancak Ýstambul deðil Ýstanbul dur özcük ve Hece onunda Bulunabilecek Çift Ünsüzler Türkçede sözcüklerin sonunda iki ünsüz belli kurallara uygun olarak bulunabilir. Türkçede sözcük ve hece sonunda bulunan ünsüz çiftlerine iliþkin durum Tablo-2.5'te verilmiþtir. Ölç, kýskanç, kalp, hiþt sözcükleri bu kurala uyarlar. özcük sonunda ikiden fazla ünsüz bulunmaz. Tablo-2.5: Hece ve özcük onunda Çift Ünsüz Kuralý ilk harf l n r s þ ikinci harf ç, k, p, t ç, k, t ç, k, p, s, t t t

9 2.3 Türkçenin es Kurallarý Yanyana Gelebilecek Ünsüz ayýsýna Ýliþkin Kurallar Türkçede sözcük baþýnda birden fazla ünsüz bulunamaz. Ancak yabancý dillerden alýnmýþ bazý sözcüklerde bu durum oluþabilir; tren ve stratosfer örneklerinde olduðu gibi. Yine Türkçede sözcük içinde üçten fazla ünsüz yanyana bulunamaz ancak yabancý sözcüklerle oluþturulan bileþik sözcüklerde bu durum görülebilir üreksiz ert Ünsüzlerin Yumuþamasý üreksiz sert ünsüzlerle (p, ç, t, k) biten sözcüklere ünlü harflerle baþlayan bir ek ulandýðýnda sert ünsüzler yumuþar ve (b, c, d, g) ye dönüþür. Bu kural uygulandýðýnda gözlenen ses dönüþümleri ve örnekleri aþaðýda verilmiþtir. p b ç c t d : dolap dolabý, kitap kitaba gibi : taç tacý, yamaç yamacý gibi : git gidiþ, seyret seyreden gibi t dd : cet ceddimiz gibi t t t tt k k : sepet sepeti, at atý gibi : set setti, hat hattý gibi : gecik gecikiþ, aþk aþka gibi k kk : hak hakký gibi k ð k g : sokak sokaðý, açýk açýða gibi : renk rengi gibi k ünsüzü iki ünlü arasýna düþerse k, kk, ð olur. Aksi durumda g ye dönüþür. Eylemlerin sonundaki k ünsüzü g ye, adlarýn sonundaki k ünsüzü ð ye dönüþür. Ancak bazý aykýrý durumlar söz konusu olabilir: Tek heceli sözcüklerin çoðu bu kurala uymazlar. iç, ok, sap, et, kaç, kýrk, dik, yat, ak, kork, üç, kat gibi. Bazý yabancý sözcükler bu kurala uymazlar. aþk, gayret, ehemmiyet, merhamet, hukuk, millet, not gibi Ünsüz Benzeþmesi Ünsüzlerin benzeþmesinde iki kural bulunmaktadýr: 1. Kural: ert ünsüzlerden biri ile sonlanan bir sözcüðe yumuþak ünsüzlerden biri ile baþlayan bir ek ulandýðýnda yumuþak ünsüz sertleþir.

10 10 - esbilim kebap+ci kebapçý, kümes+de kümeste gibi Ancak özel adlara ulanan -da, -dan, -dhr, -dh ekleri ünsüzler benzeþmesine uymaz. Ahmet den, iirt de gibi. 2. Kural: Türkçe bir sözcüðün sonunda süreksiz yumuþak ünsüz (b, c, d, g) bulunmaz. Böyle sesler süreksiz sert ünsüzlere (p, ç, t, k) dönüþür. b sessesi sözcük sonunda bulunmaz. Eski devirlerde kullanýlanlar da deðiþtirilmiþlerdir. eb ev, sab sav gibi. özcük ve hece sonunda bulunan d sesi günümüzde t ya da y ye dönüþmüþtür. kod koy gibi. Hece ve sözcük sonunda bulunan g sesleri günümüzde yerini k, ð, y ve v ünsüzlerinden birine býrakmýþtýr. dög döð döv, ög öð öv, beg bey gibi. Türkçe olmayan bazý sözcüklere de bu kural uygulanmýþtýr. ilac ilaç, kitab kitap, aheng ahenk, derd dert gibi. Bu kurala aykýrý durumlar da görülmektedir. Anlam karýþýklýðýna sebep olacak bazý sözcüklerde bu deðiþiklik yapýlmamýþtýr. ad-at, od-ot, sac-saç, kalb-kalp, harb-harp, haç-hac gibi. adece yabancý dilden geçmiþ sözcüklerin sonunda g ünsüzü bulunabilir. diyalog, radyolog, arkeolog gibi 2.4 es Düþmeleri Türkçede, bazý seslerin düþtüðü bilinmektedir. Bu durumlar aþaðýda açýklanmýþtýr Orta Hece Düþmesi Birinci hecesi açýk (ünlü harfle biten) ikinci hecesi kapalý (ünsüz harfle biten) bazý iki heceli sözcüklerde ünlüyle baþlayan bir yapým veya çekim ekinin sözcüðün orta hecesinin ünlüsünün düþürmesi olayýdýr. Bu ses olayýnýn meydana geldiði durumlarý aþaðýdaki gibi sýnýflandýrabiliriz. Organ adlarý: alýn, aðýz, burun, omuz, baðýr, göðüs, karýn, boyun. burun+i burnu gibi. Akraba adlarý: kayýn, oðul. oðul+i oðlu gibi.

11 2.5 Heceler - 11 Yabancý soylu sözcüklerden bazýlarý: fikir, zikir, þükür, asýr, sabýr, akýl, usul, gönül. gönül+i gönlü gibi. Bazý eylem kökleri: devir-, kývýr-, çevir-, ayýr-, sýyýr-, kavur-, savur-, yayýl-. kavrul+ul kavrul gibi. Bu eylem köklerine -i, -ik, -im türetme ekleri veya -il edilgenlik eklerinden biri getirildiðinde bu kurala uyarlar. yayýl+im yaylým, devir+i devri, sýyýr+ýk sýyrýk gibi Diðer es Düþmeleri Baþka bazý nedenlerden dolayý da ses düþmeleri görülebilir. Bunlar aþaðýda örnekleri ile açýklanmýþtýr: onu ünlü harflerden biri ile biten sýfat köklerine addan eylem yapma eki -Al ulanýrsa yapým ekinin ünlüsü düþer. ince+el incel, kýsa+al kýsal, doðru+el doðrul gibi. Bu yapým eki sonu k ile biten sýfat köklerine ulanýrsa kendi ünlüsü dýþýnda sýfattaki k ünsüzini de düþürür. alçak+el alçal, yüksek+el yüksek, küçük+el küçül gibi. onu ünlü harflerden biri ile biten sýfat köklerine addan eylem yapma eki -Ar ulanýrsa sýfat kökünün son sesi düþer. sarý+ar sarar-, kara+ar karar- gibi. onu ünsüz ile biten sýfat köklerine addan eylem yapma eki -Ar ulanýrsa sýfat kökünün son sesi ve sonrasý (genellikle l )düþer. kýzýl+er kýzar-, yeþil+er yeþer- gibi. 2.5 Heceler eslerin öbekleþmesiyle heceler ve sözcükler oluþur. Bir solukta çýkan bir tek ya da bileþik sese hece denir. Her ses hecenin bir öðesidir. Hecelerin anlamlý olmasý gerekmez; nitelikleri bir solukta söylenebilmeleridir. E/li/miz/de/ki/ler/den. Bir sesin boðumlanmasýnda üç basamak olduðu gibi bir hecenin boðumlanmasýnda da üç basamak vardýr. Türkçede her hecede bir tek ünlü bulunur. Her ünlü kendinden önceki ünsüzü kendi hecesi içine alýr. Bir sesin boðumlanmasý Þekil 2-3 te gösterilmiþtir Türkçenin Heceleri Türkçede altý temel hece yapýsý bulunmaktadýr. es kurallarý bu hece yapýlarýna izin vermektedir. Buna göre Türkçe hecelerin içinde en az bir, en çok dört ses bulunabilir. Hece yapýlarý aþaðýda verilmiþtir. ( : ünlü ve : ünsüz harfi göstermektedir.)

12 12 - esbilim A L A C A Ð I M Þekil 2-3: Bir sesin boðumlanmasý Bir ünlüden meydana gelen hece yapýsý ( ) : o Bir ünlü ve bir ünsüzden meydana gelen hece yapýsý ( ) : al Bir ünsüz ve bir ünlüden meydana gelen hece yapýsý ( ) : ye Bir ünlü, bir ünsüz ve bir ünlüden meydana gelen hece yapýsý ( ) : gök Bir ünlü ve iki ünsüzden meydana gelen hece yapýsý ( ) : alt Bir ünsüz, bir ünlü ve iki ünsüzden meydana gelen hece yapýsý ( ) : Türk Bir ünlü ile biten hecelere açýk hece ünsüz ile biten hecelere ise kapalý hece denir. Türkçede tek heceli sözcükler de bu altý biçimden birine uymak zorundadýr. Tek heceli kök sözcüklerin çoðu birer kapalý hecedir. Al, vur, sev, at, kuþ, aþ gibi. Þekil 2-4'te, hecelerdeki ses iniþ ve çýkýþlarý modellenmiþtir. Þekilden görüldüðü gibi, Türkçede doruðun solunda ancak bir, saðýnda ise en çok iki ünsüz bulunur. Türkçede bazý sözcüklerin hece yapýlarý bu altý tipe uymaz, bunlar yabancý sözcüklerdir. Gram, tren, kravat, lav, lovak... gibi. Þekil 2-4: Hecelerdeki ses iniþ ve çýkýþlarý

13 2.6 Türkçenin esbilim Teknik Özellikleri Türkçenin esbilim Teknik Özellikleri Bu bölüm içinde, Türkçe bir sözcük içinde ünlü ve ünsüzlerin belli kurallara göre dizildiði anlatýlmýþtýr. Ünlü ve ünsüzlerin belli kurallara göre diziliþleri, Türkçeye þu özelikleri kazandýrmaktadýr: Kulaða Hoþ Gelme özcük içinde ünlü ve ünsüzlerin kurallý olarak dizilmesini, bir müzik eserindeki notalarýn diziliþine benzetebiliriz. Piyano tuþlarýna geliþigüzel bastýðýmýzda çýkan sesler kulaðýmýza hoþ gelmez. Buna karþýn, bir müzik eserini çalmaya baþladýðýmýzda, herkesin hoþuna giden bir ses oluþur. Çünkü, müzik eserinde, notalar belli bir düzen içinde dizilirler. Türkçede, ünlü ve ünsüzlerin belli kurallara uygun olarak dizilmiþ olmasý, Türkçenin kulaða hoþ gelmesini saðlar. Enerji akýnýmý Türkçede ünlü ve ünsüzlerin diziliþindeki kurallar, ses organlarýmýzýn yapýsýnýn doðal sonucudur. es organlarýmýzý yormadan ve zorlamadan ses çýkarmak istediðimiz zaman, ünlü ve ünsüz kurallarýna uymamýz gerekir. Bu açýdan deðerlendirdiðimizde, Türkçe enerji sakýnýmlýdýr diyebiliriz, Türkçe konuþan bir insanýn çenesi yorulmaz. Türkçe sesbilimi ile ilgili bazý istatistiksel veriler, dilin teknik özelliklerini yansýtmaktadýr. Ünlü, Ünsüz Kullaným ýklýðý Türkçe ünlü sesler açýsýndan zengin olduðu bilinmektedir. Türkçede ünlü harfler diðer dillere oranla daha çok kullanýlýr. N. M. Yusuf tarafýndan gerçekleþtirilen bir çalýþmanýn sonucu Tablo-2.6'da gösterilmiþtir. Tablo-2.6: Türkçede Harflerin Kullaným ýklýðý En sýk rastlanan ünlü harfler a, i, e, ý Orta sýklýkta rastlanan ünlü harfler u, o,ü En az rastlanan ünlü harfler ö En sýk rastlanan ünsüz harfler r, n, l, k,d, y Orta sýklýkta rastlanan ünsüz harfler m, t, s, þ, z, h En az rastlanan ünsüz harfler g, t, ð, v, c, p, f, j

14 14 - esbilim Bu çalýþmanýn sonuçlarýna göre Türkçede kullanýlan ünlü seslerin tüm harflere oraný %43,36 ünsüzlerin oraný ise %56,64 tür. Bu sonuç, Türkçede ünlülerin kullaným oranýnýn yüksek olduðunu göstermektedir. Diðer dillerde yapýlan araþtýrmalarda bulunan deðerler Tablo 2.7' de görülmektedir. Tablo 2.7 Deðiþik Dillerin Ünlü ve Ünsüz Kullaným Oranlarý Diller Ünlü Harf Kullaným sýklýðý (%) Ünsüz Harf Kullaným sýklýðý (%) Romence 49,4 49,74 Ýtalyanca 47,74 52,27 Fransýzca 43,42 56,58 Türkçe 43,36 56,64 Macarca 41,91 58,09 Ýsveççe Çekçe 40,73 59,13 Almanca 38,86 61,14 Ýngilizce 37,4 62,6 2.7 özcükler Anlamý ya da cümlede bir dilbilgisi görevi bulunan bir ya da birkaç heceli ses kümeleridir. Her sözcük bir anlam taþýr. Türkçe, sesbilim açýdan deðerlendirildiðinde, sözcüklerin rastgele türetilemeyeceði açýktýr. es uyum kurallarý, hece yapýlarý bir sözcüðü türetirken etkin olurlar. Akla þöyle bir soru gelebilir: "Türkçenin ses kurallarýna uygun olarak yapay sözlük oluþturulabilir mi?" Bu soruya karþýlýk bulmak amacýyla yapýlan bir çalýþmanýn sonuçlarý aþaðýda tanýtýlmýþtýr: Türkçe metinler üzerinde yapýlan incelemeler sonunda, kök sözcüklerin ortalama boyunun yaklaþýk beþ olduðu görülmüþtür. Þekil-2.5'te kök sözcüklerin boy uzunluðu verilmiþtir. Bir baþka incelemede, sözcüklerin ilk ve son harfleri araþtýrýlmýþtýr. Buna göre elde edilen sonuç Þekil-2.6 ve Þekil-2.7'de verilmiþtir. Bölüm-2.5'te açýklandýðý gibi, Türkçede altý tür hece yapýsý bulunmaktadýr:,,,,,. Tek ve iki heceli olasý sözcükleri oluþturmak amacýyla gerçeklenen çalýþmanýn sonuçlarý oldukça ilginçtir. Tek heceden oluþan sözcüklerin yapýlarý; [] (o), [] (at), [] (üst), [] (su), [] (tam), [] (Türk)

15 2.7 özcükler - 15 özcük sayýsý Harf sayýsý Þekil-2.5: Türkçedeki sözcük uzunluðunu gösteren istatistik çalýþmanýn sonucu ve iki heceden oluþan sözcüklerin hece yapýlarý þöyledir: [ + ] ( aba), [ + ] (ocak), [ + ] (avurt) [ + ] (ayna), [ + ] (aþkýn), [ + ] (aldanç) [ + ] (baba), [ + ] (tabak), [ + ] (kazanç) [ + ] (bohça), [ + ] (bostan), [ + ] (baþkurt) onuç olarak iki heceden oluþan Türkçe sözcükler 18 türlü kurulabilir. Bu arada, bu bölümde anlatýlan temel ses özelliklerine ek olarak aþaðýdaki temel kurallar unutulmamalýdýr: Üç ünsüz yanyana olamayacaðýndan ve hece türleri ilk heceyi oluþturamaz. Ýki ünlü yanyana gelmez dikkate alýnmýþtýr a b c ç d e f g ð h ý i j k l m n o ö p r s þ t u ü v y z Þekil-2.6: Ýlk harflerine göre Türkçe sözcüklerin istatistik sonuçlarý

16 16 - esbilim a b c ç d e f g ð h ý i j k l m n o ö p r s þ t u ü v y z 448 Þekil-2.7: on harflerine göre Türkçe sözcüklerin istatistik sonuçlarý Ayný hecede iki ünsüz harf varsa bu ünsüz harf çifti aþaðýdakilerden biridir. lç, lk, lp, lt, nç, nk, nt, rç, rk, rp, rs, rt, st, þt j Türkçe kökenli sözcüklerde bulunmaz o yüzden ünsüzler içine alýnmasý gerekmez. ð ile baþlayan Türkçe sözcük yoktur. Eðer ünsüz ile biten bir heceye ünsüz ile baþlayan bir ek geliyorsa o zaman ikinci hece ð ile baþlamaz. Heceler oluþturulurken sert ünsüzlerin benzeþmesi kuralý uygulanmalýdýr. o harfi sadece sözcüðün ilk hecesinde olabilir. Ünsüz ile biten heceye ünlüyle baþlayan ek geldiðinde bunlar ayný harf olamaz. Tüm bu kurallara uygun olarak oluþturulan sözlükte bulunan sözcüklerin sayýsý Tablo-2.8'de verilmiþtir. Tablo-2.8: Ýki heceli sözcüklerin sayýsý özcük yapýsý özcük sayýsý özcük yapýsý özcük sayýsý özcük yapýsý özcük sayýsý Ýki heceli sözcüklerin sayýsýnýn grafiði Þekil-2.8'de verilmiþtir. Tablo-2.8'e dikkat edilirse, Türkçede iki heceden oluþan toplam sözcük olabilir. Yapay olarak oluþturulan bu sözlük incelendiðinde þu yorumlar yapýlabilir:

17 2.8 esçil Abece - 17 özcük sayýsý Hece çeþidi Þekil-2.8: Hece türlerinin istatistik sonuçlarý Ýkinci hece olarak kalýbýný kullanan Türkçe sözcüklerin sayýsý yüksek görünmekte, ancak bu kalýba uyan sözcüklere dilimizde az rastlanmaktadýr. Bu kalýba uyan tüm sözcükler yok sayýldýðýnda bile iki heceli sözcüklerin sayýsý olmaktadýr. 2.8 esçil Abece Türkler, tarihlerinde deðiþik abeceler kullanmýþlardýr. Bunlar sýrasýyla Köktürk, Uygur, Arap ve Latin temelli Türk abecesidir. Latin temelli Türk abecesi 1928 yýlýnda kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Latin temelli Türk abecesinin kullanýlmasýna karar verildiðinde, sesçil olmasýna özen gösterilmiþtir. esçil yazým yönteminde, her sese karþýlýk tek bir harfin düþürülmesi temel ilkedir. Günümüz Türk abecesi, olabildiðince sesçil sayýlsa da, özelikle yabancý dillerden alýnmýþ sözcüklerin seslendirilmesinde sýkýntý yaþanmaktadýr. Örneðin; kar ve hala sözcükleri en çok bilinen sorunlu örneklerdir. Bu sözcüklerin farklý anlamda kullanýmlarý uzatma iþaretleri ile giderilebilmektedir. Kar (donarak yaðan su buharý), kâr (ticarette elde edilen fayda), hala (babanýn kýz kardeþi), hâlâ (þimdiye kadar). Kar ve kâr örneklerinde, þapka " a " sesini inceltirken, hâlâ sözcüðünde hem inceltme hem de uzatma iþlevini yerine getirmektedir. Her dilde bulunan sesler için geçerli olacak bir abece IPA (International Phonetic Association) tarafýndan hazýrlanmýþtýr. Benzer bir sesçil abece AMPA'dýr (peech Assessment Methods Phonatic Alphabet). IPA'nýn yüzyýl kadar geçmiþi olmasý nedeniyle (baþlangýcý 1886) bilgisayara uyumluluðu düþünülmemiþtir. AMPA bu açýðý kapatmak üzere düzenlenmiþtir. Her iki abecede de bir sesi uzatmak için harfin peþine ":" konulmaktadýr. Örneðin uzatýlacak "a"

18 18 - esbilim için "a:" yazýlmaktadýr. Türkçe harflerin IPA ve AMPA karþýlýklarý Tablo-2.9 ve Tablo-2.10'da verilmiþtir. Dildeki seslerin bilinmesi, yazýlý bir metni seslendirme iþleminde gerekli olmaktadýr. Bu konunun iþlendiði bölümde, konu ayrýntýlý biçimde ele alýnacaktýr. Türk abecesi a e Tablo-2.9: Türkçenin Ünlüleri ve Bunlarýn IPA ve AMPA Karþýlýklarý IPA abecesi AMPA abecesi Özellik A geniþ, düz, artdamaksýl aný a a geniþ, düz, öndamaksýl laf e e geniþ, düz, öndil : kaplý elma E geniþ, düz, öndil : açýk dere ý ý dar, düz, arkadil ýsý i o ö u ü i i dar, düz, öndil : açýk iðde ý I dar, düz, öndil : kapalý simit O geniþ, yuvarlak, arkadil : açýk soru o o geniþ, yuvarlak, arkadil : kapalý oðlak geniþ, yuvarlak, öndil : açýk örtü geniþ, yuvarlak, öndil : kapalý öðren U u dar, yuvarlak, arkadil : açýk kulak u u dar, yuvarlak, arkadil : kapalý uður Y y dar, yumuþak, öndil : açýk ümit y y dar, yumuþak, öndil : kapalý düðme Örnek

19 2.8 esçil Abece - 19 Tablo-2.10: Türkçenin Ünsüzleri ve Bunlarýn IPA ve AMPA Karþýlýklarý Türk abecesi IPA abecesi AMPA abecesi Özelik b b b ötümlü, patlamalý, çift dudak bal c dz dz ötümlü, sýzýcý, dil ve ön damak cam ç ti t ötümsüz, sýzýcý, dil ve ön damak çam d d d ötümlü, patlamalý, dilucu dýþarýda dede f f dar, düz, arkadil fasýl g gj dar, düz, öndil : açýk genç g dar, düz, öndil : kapalý karga h h dar, düz, öndil : kapalý hasta j geniþ, yuvarlak, arkadil : açýk müjde k l k geniþ, yuvarlak, arkadil : kapalý akýl c geniþ, yuvarlak, öndil : açýk kedi l geniþ, yuvarlak, öndil : kapalý kul Örnek L dar, yuvarlak, arkadil : açýk leylek m m dar, yuvarlak, arkadil : kapalý dam n n dar, yumuþak, öndil : açýk aný p p dar, yumuþak, öndil : kapalý ip r r ötümlü, çok vuruþlu, dilucu ve diþeti raf R ötümlü, tek vuruþlu, dilucu ve diþeti ýrmak 4 ötümsüz, sýzýcý bir s s ötümsüz, sýzýcý, dilucu ve diþeti ses þ ötümsüz, sýzýcý, dil ve öndamak aþý t t ötümsüz, patlamalý, dilucu dýþarýda ütü v v ötümlü, sýzýcý, dudak ve diþ var w ötümlü sýzýcý tavuk y j ötümlü, dil ve öndamak yat z z ötümlü, sýzýcý, dilucu ve diþeti azýk zz ötümsüz, sýzýcý, dilucu ve diþeti yoz