Bir dönem stanbul un Enerji Kayna yd

Transkript

1 Belgeselcinin Gözüyle Çetin mir Bir dönem stanbul un Enerji Kayna yd ilahtara a Elektrik Santrali, stanbul'da bulunan eski bir elektrik üretim tesisidir y l nda, Osmanl mparatorlu u döneminde kurulan kömür yak tl santral, kuruldu u tarihten, kap lar n kapatt 1983 y l na de in stanbul'un enerji gereksiniminin karfl lanmas nda kullan ld. 82

2 20 y l metruk durumda kald ktan sonra bir üniversite taraf ndan 20 y ll na kiraland. Tesis restore edilerek üniversite yerleflkesi, müze ve sanat galerisi olarak hizmet vermeye bafllad. 2007'de yenilenmifl biçimde aç lan tesis, günümüzde "Santralistanbul" ad yla an lmaktad r. Silahtara a Elektrik Santral, korunarak Santralistanbul a dönüfltürülen Osmanl Devleti nin kent ölçekli ilk elektrik santral d r. esis, stanbul un en eski endüstri bölgesi olan Haliç te kuruldu u 1911 den 1983 e dek kente elektrik sa lam flt r. Benzersiz bir ulusal endüstriyel miras niteli i tafl yan Silahtara a Elektrik Santrali nin Santralistanbul a dönüfltürülmesine yönelik çal flmalar, kamu, özel kesim ve sivil toplum kurulufllar n n da katk lar yla yürütüldü. Türkiye de kültür-sanat alan nda bugüne kadar gerçeklefltirilmifl en kapsaml dönüflüm projelerinden biri olan Santralistanbul, 8 Eylül 2007'de aç ld. Konumu Silahtara a Elektrik Santrali, stanbul'un Avrupa Yakas 'nda, Eyüp ilçesine ba l Emniyettepe mahallesi s n rlar içinde bulunmaktad r. Ancak santralin bulundu u bölge, III. Selim'in silahtar Seyit Abdullah A a'n n yörenin geçmiflinde oynad önemli rol nedeniyle Silahtara a olarak an lmaktad r. Tesis de bu nedenle halk aras nda Silahtara a Santrali olarak bilinir. Santral, Haliç'in karan n içine sokuldu u en iç noktada; Alibey ve Kâ thane derelerinin 83

3 birleflerek Haliç'e döküldü ü noktada 118 bin metrekarelik bir alanda kurulmufltur. Günümüzde üniversite, müze ve sanat galerisi olarak kullan lan santral bölgenin ifllek merkezlerinden biri olmufltur. Tesisin kurulmas için ilk ad m 1910 y l nda devlet taraf ndan aç lan ihaleyle at lm flt r. haleyi Avusturya- Macaristan sermayeli Ganz Electric Company kazand. fiirket 1911 y l nda, Brüksel Bankas ve Macar Kredi Kontrol merkezi Geçmifli 1902 y l nda Tarsus yak nlar nda kurulan küçük çapl bir hidroelektrik santralin d fl nda, Silahtara a Santrali, Osmanl mparatorlu u'nun ilk enerji tesisiydi. Kronolojik olarak ilk tesis olmasa da, ülke s n rlar içinde bir kente hizmet vermesi amac yla yap - lan ilk tesisti. 84 Dekovil hatt 1915 Türbinler Genel Bankas 'ndan ald finansal destekle Osmanl Anonim Elektrik fiirketi'ni kurdu ve devletten 50 y ll k elektrik üretim imtiyaz alm fl oldu. Yap lan etütler sonucunda stanbul'da hidroelektrik güç elde etmeye uygun su kayna bulunmad na kanaat getirilince kömür yak tl bir tesis kurulmas kararlaflt r ld. fiirket derhâl Silahtara a semtinde bir termik santral kurma ifllemlerine bafllad y l nda tamamlanarak kullan ma girmesi planlansa da o y l, afl r ya fllar nedeniyle bölgeyi etkileyen su bask nlar ve Balkan Savafl 'n n etkileri tesisin aç lmas n geciktirdi. Tesis 11 fiubat 1914'te resmen aç l fl n yapt. Üretilen elektrik ilk ola-

4 rak stanbul tramvaylar na ve Osmanl Sultan n n o dönemde yaflad Dolmabahçe Saray 'na verildi. Böylece stanbul'da havagaz na bir alternatif enerji türü do mufl oldu. antralde kullan lmas için gereksinim duyulan kömür Zonguldak'tan denizyoluyla getiriliyordu y l nda Rus donanmas kömür tafl yan fiirket-i Hayriye gemilerini bat rd için hem güvenli i sa lamak; hem de iflleyifli h zland rmak amac yla stanbul'un kuzeyindeki linyit ocaklar yla santralin bulundu u Silahtara a semti aras nda bir dekovil tren hatt kuruldu. Kurulduktan k sa bir süre sonra tramvaylar n yan s ra Suriçi, stinye ve Pera bölgelerine elektrik vermeye bafllad. Harbiye Nezareti taraf ndan stanbul atl tramvaylar n n tüm atlar 30 bin alt n karfl l nda sat n al nm fl oldu undan; santralde üretilen elektrik a r aksak iflleyen stanbul toplu tafl - stanbul da yeni elektrikli tramvay hizmete giriyor mac l na da çare oldu. Ve elektrikle çal flan tramvaylar hizmete sokuldu. lk elektrikli tramvaylar 20 fiubat 1914 tarihinde Karaköy Meydan 'nda yap - lan törenle Galata Köprüsü üzerinden geçtiler y l nda bafllayarak cadde ve sokaklar da santralden elde edilen elektrikle ayd nlat lmaya baflland. Cumhuriyet dönemi Santralin iflletmesini yapan yabanc sermayeli flirket, Osmanl Devleti da- ld ktan sonra kurulan cumhuriyet yönetimi süresince de faaliyetini sürdürdü. lk olarak ülkede de iflen rejim nedeniyle flirket unvan de iflikli ine gitti ve ad n Türk Anonim Elektrik fiirketi olarak de ifltirdi y l nda stanbul Bo az 'na Arnavutköy-Vaniköy aras nda sualt kablolar döflenerek Anadolu Yakas 'na da elektrik verildi. Santral, 1937 y l nda devlet taraf ndan sat n al narak kamulaflt r ld ve Naf a ( mar) Bakanl na ba l Elektrik Genel Müdürlü- ü'ne geçti. stanbul Belediyesi, stanbul Elektrik Tünel ve Tramvay flletmeleri Genel Müdürlü ü'nü ( ETT) kurunca santral 1 Temmuz 1938 tarihinde bu kuruma devredildi y l na de in stanbul'un elektrik gereksinimini tek bafl na karfl - lad. Bu tarihte devlet eli ile yeni kurulan Çatala z Termik Santrali ile ara- 85

5 s nda ba lant kuruldu ve stanbul'un elektrik yükü bu iki merkez aras nda paylaflt r ld. Santralin yönetimi 1962' de Etibank'a; 1970'te ise Türkiye Elektrik Kurumu'na geçti. Ambarl Termik Santrali 1976 y l nda tam kapasiteyle çal flmaya bafllay nca, Silahtara a Santrali'nin stanbul elektrik da - t m ndaki pay iyice azalm fl oldu. Türbin ve kazanlar n n y pranmas ve Haliç çevresinde yaratt afl r kirlilik nedeniyle ekonomik ömrünü tamamlad için tesisin, 1 Mart 1983 tarihinde faaliyetine son verildi. oflalt lan tesis binalar 20 y l boyunca at l vaziyette kald y l nda Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl nca bir üniversiteye tahsis edildi. Üniversite yönetimi, tesisin yeniden kullan ma kazand r lmas için çal flmalara bafllad. Tesis arazisi elden geçirilerek üniversite yerleflkesi, müze ve sanat galerisi olarak hizmet vermeye baflla- 86 Santralistanbul da aç lan bir resim sergisi Tesis arazisi tamamen elden geçirilerek üniversite yerleflkesi, müze ve sanat galerisi olarak hizmet vermeye bafllad. d. Bu dönüflüm sonucu tesis Santralistanbul ad yla an lmaya bafllad. Santralistanbul 1914 ve 1983 y llar aras nda, 69 y ll k ömrü boyunca stanbul'un enerji gereksinimini karfl layan santral kapat lmas n n ard ndan boflalt ld ve terk edildi. Boflalan yap lara herhangi bir kurum tafl nmad gibi, yap lara onar mda da bulunulmad y l nda Eyüp Belediyesi metruk yap lar n elden geçirilerek bir Enerji Müzesi olarak de erlendirilmesi önerisinde bulundu. Bunun üzerine yap - lan incelemeler sonucunda santral, 1991 y l nda stanbul 1 Numaral Kültür ve Tabiat Varl klar n Koruma Kurulu'nun 2532 say l ve 6 Mart 1991 tarihli karar ile korunmas gerekli kültür varl olarak tescillendi. 90'l y llar koruma alt nda fakat hâlen onar ms z geçiren santralin, etkin olarak kullan labilmesi için 2000'li y llarda birtak m öneriler ortaya at ld. Enerji

6 Sanayi müzesi ve Tabii Kaynaklar Bakanl bu öneriler do rultusunda yap lan çal flmalar de erlendirip, uygun görerek, önerilen bu projeye onay verdi. Sanayi müzesi 2005 y l nda öngörülen onar mlar n yap lmas için sunulan proje Koruma Kurulu'ndan geçti. Malî destekçilerin ve stanbul Büyükflehir ile Eyüp belediyelerinin de katk lar yla tesis içinde bulunan yap lar n asl na uygun restorasyonuna baflland. Bu kapsamda, Birinci Ulusal Mimarl k Ak m 'n n üslubunu tafl yan santral yap lar, memur lojmanlar, bir cami ve 1913 y l - na ait makina donan m restore edildi. Tesis arazisine eklenen yeni binalarda; stanbul Bilgi Üniversitesi için derslikler, bir amfitiyatro ve sanat galerisi aç ld. Silahtara a Elektrik Santrali, 8 Eylül 2007 tarihinde kap lar n Santralistanbul ad alt nda yeniden açarak bir sanayi müzesi olarak stanbul'a kazand r ld. antralistanbul bünyesinde, eski makine dairelerinin korunarak dönüfltürülmesi ile oluflturulan, Türkiye nin ilk endüstriyel arkeoloji müzesi olan Enerji Müzesi, ça dafl sanat sergilerin ve kültürel etkinliklerin gerçeklefltirildi i International Architecture Awards 2010 ödüllü Ana Galeri binas, özel bir izleme tekni i ile kurgulanm fl olan Krek tiyatrosu ve sergi alanlar n içeren Galeri 1 binas, eski santral n tamirhane ve depo binalar n n dönüfltürülmesi sonucu ortaya ç kan tasar m ödüllü yeme-içme ve e lence mekânlar Tamirane ve Otto Santral yer al - yor. Santralistanbul; gerçeklefltirdi i sanat ve kültür etkinlikleriyle kentsel canlanmaya katk da bulunan kapsaml, çok boyutlu ve disiplinleraras nitelikte uluslararas bir platform olmay kendisine amaç edindi. cetinimir@butundunya.com.tr Hepimiz kardefliz, hepimiz ayn gemideyiz, hepimiz ayn sona do ru yol al yoruz. Hepimiz eflit de iliz ama kardefliz. Bir sel ya da yang n felaketi düflünün; size bir yard m eli uzand zaman ele bakmaz, tutars n z sadece... Eric Siegler 87