SOSYAL BİLGİLER 5. İnsanlar, yerler TEK FASİKÜL 3.ÜNİTE. ve çevreler

Transkript

1 SOSYAL BİLGİLER 5 3.ÜNİTE İnsanlar, yerler ve çevreler TEK FASİKÜL

2 HARİTANIN DİLİ İnsanlar üzerinde yaşadıkları yeryüzünü merak etmişler ve yeryüzünden daha iyi yararlanmak için nu kağıt üzerine aktarmak istemişlerdir. Bu durum haritaların rtaya çıkmasını sağlamıştır. Ancak geniş alanların kâğıt üzerine aktarılması zr lduğundan, yeryüzünü küçülterek kağıda aktarma yluna gitmişlerdir. Bunu da ölçek sayesinde başarabilmişlerdir. Harita: Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün, kuşbakışı görünüşünün, belli bir ölçeğe göre küçültülerek kâğıt üzerine aktarılmasına harita denir. Bir çizimin harita labilmesi için; Kuşbakışı çizilmiş lması, Ölçek kullanılması ve Düzlem üzerine aktarılması gerekir. Ölçek kullanılmayan kabataslak çizimlere krki denir. Ölçek: Haritalarda kullanılan küçültme ranına ölçek denir. Yani yeryüzündeki gerçek alanın kâğıt üzerine aktarılırken ne kadar küçültüldüğüdür. Ölçekler, gösterme biçimlerine göre kesir ölçek ve çizgi ölçek larak ikiye ayrılır. Haritaların nasıl çizildiği kadar ne amaçla çizildiği de önemlidir. Çünkü haritaların da bir dili vardır ve haritalara bakarak çeşitli knular hakkında bilgi ediniriz. Örneğin; Yer şekillerinin gösterildiği haritalara fiziki haritalar, İl ya da ülke sınırlarının gösterildiği haritalara siyasi haritalar, Eknmik etkinliklerin gösterildiği haritalara da genel larak beşerî ve eknmik haritalar denir. YER ŞEKİLLERİNİ TANIYALIM Kıyı valar alçak lduğu için yeşil renkle, iç kesimlerdeki valar biraz da yüksek lduğu için sarı renkle gösterilirler. Vadi: Bir akarsuyun, yatağını yüzeye dğru aşındırarak luşturduğu V biçimindeki yeryüzü şeklidir. İç Anadlu ndeki Ihlara Vadisi gibi. Akarsu: Yağmur, eriyen kar suları ya da kaynak suyuyla beslenen; belirli bir yatak byunca sürekli veya zaman zaman akan sudur. Kızılırmak, Yeşilırmak gibi Göl: Karalar içindeki çukurluklarda biriken durgun su kütleleridir. Tuz Gölü, Van Gölü gibi Tepe: Yüksekliği 500 metreyi geçmeyen yükseltilerdir. Körfez: Denizin karaya dğru giren büyük ve geniş girintilerine denir. İskenderun Körfezi, Antalya Körfezi gibi Ky: Denizin karaya dğru giren küçük ve dar girintilerine denir. Bademli Kyu gibi Ada: Dört tarafı suyla çevrili lan kara parçasıdır. Kıbrıs adası gibi Yarımada: Üç tarafı surlarla çevrili lan kara parçasıdır. Datça Yarımadası gibi Delta: Bir ırmağın denize yaklaştığı yerde çatallanarak luşturduğu üçgen biçimindeki birikintilerdir. Çukurva bir delta vasıdır. Fiziki haritalarda renkler yükseltileri ifade eder. Fiziki bir haritada kullanılan her rengin bir anlamı vardır. Fiziki haritalarda kullanılan renklerin hangi yükseltileri ve derinlikleri ifade ettiği, haritanın bir kenarında harita işaretleri lejant bölümünde gösterilir. Lejant: Haritada kullanılan işaretlerin ve anlamlarının gösterildiği tablya lejant denir. Dağ: Çevresine göre yüksekte kalan yer şeklidir. Bulunduğu yerde tek başına lanlara tek dağ, birbiri ardınca sıralananlara sıradağ denir. Erciyes Dağı tek dağdır. Trs Dağları birçk dağın birbiriyle bağlanmış lduğu sıradağlardır. Fiziki haritalarda dağlar kahverengi renk ile gösterilir. Plat: Akarsular tarafından derince yarılmış ve çevresine göre yüksekte kalmış geniş düzlüklerdir. İç Anadlu daki Obruk Platsu, Dğu Anadlu daki Erzurum-Kars Platsu gibi. Fiziki haritalarda platlar sarı renkle gösterilir. Ova: Çevresine göre alçakta kalmış düzlüklerdir. Haritada denizler, göller ve akarsular mavi ve tnlarıyla gösterilir. Zeki DOĞAN Ssyal Bilgiler Öğretmeni ssyalciniz.wrdpress.cm Sayfa 1

3 Karalarda: Yükseltisi az lan yerler (0-500 metre) valar yeşil tnlarıyla, Yükseltisi biraz yüksek lan yerler ( metre) yaylalar sarı renkle, Yükseltisi rta derecede yüksek lan yerler ( metre) açık kahverengi ile, Yükseltisi çk fazla lan yerler, yüksek dağlar ise (1500 ve yukarısı) kyu kahverengi ile gösterilir. Akdeniz bölgesinde yaz mevsimi sıcak ve kurak geçer dediğimizde iklimsel bir durumu ifade etmiş luruz. Klimatlji: Yeryüzünde görülen iklim tiplerini, iklimlerin özelliklerini ve insan yaşamına etkilerini inceleyen bilim dalına klimatlji (iklim bilimi) adı verilir. Bu alanda çalışan uzmanlar ise klimatlg (iklim bilimci) larak adlandırılır. Hava Durumu: Bir yerde görülen hava laylarında kısa süreli meydana gelen değişikliklerdir. Hava durumu kısa süreli hava laylarını yansıtır. Bugün yağış bekleniyr. Hafta snu sğuk geçecek dediğimizde hava durumunu belirtmiş luruz. Fiziki haritalarda kullanılan renkler ve ifade ettiği yükseltiler Bilgi 1: Dünyanın her yerinde deniz aynı seviyededir. Sıfır (0) metredir. Ovalar ve özellikle delta vaları tarıma elverişliyken, platlar daha çk hayvancılığa elverişlidir. Ege nde kıyılar girintili çıkıntılı lduğundan bölgede çk sayıda ky, körfez, burun, ada, yarımada bulunmaktadır. Bilgi 2: Ülkemizin fiziki haritasına baktığımızda Ortalama yükseltinin ldukça fazla lduğunu (1132 m) Ülkemizin yükseltisinin batıdan dğuya dğru arttığını, Özellikle iç bölgelerde düzlüklerin geniş yer kapladığını ve iç bölgelerdeki vaların yükseltilerinin de fazla lduğunu, Ülkemizin sıradağları dğu-batı yönünde uzandığından, dağların Akdeniz ve Karadeniz nde denize paralel larak uzandığını, Ege de denize dik larak uzandığını görürüz. İKLİMİN İNSAN FAALİYETLERİNE ETKİSİ Yurdumuzda çeşitli iklimler görülmektedir. Bunda; Ülkemizin üç tarafının denizlerle çevrili lması, Ülkemizin ılıman iklim kuşağında lması, Yükseltisinin batıdan dğuya artması Yeryüzü şekillerinin farklı lması gibi faktörler etkili lmuştur. İklim, yaşantımızı belirleyen önemli bir etkendir. Çünkü iklim; Tarım ürünü çeşitliliğini, Dğal bitki örtüsünü, Hayvancılık faaliyetlerini İnsanların ten(deri) renklerini, İnsanların yemek kültürünü, Su kaynaklarının azlığını ve çkluğunu, Eknmik faaliyetleri Evlerin şekillerini ve ev yapım malzemelerini, Yerleşmeyi ve nüfusun dağılışını, Turizm etkinliklerini vb. etkiler. İklim, insan hayatını etkiler. Giyinme biçimini, ısınma şeklini, knutlarda kullanılan malzemeyi, yemek kültürünü vb. etkiler. İklim, bitki örtüsünü etkiler. Yağışların ve nemliliğin fazla lduğu kıyı bölgelerde rmanlar, yaz kuraklığının etkili lduğu iç bölgelerde bzkırlar, yükseltinin arttığı dağların üst kısımlarında ise çayırlar görülür. İklim, eknmik faaliyetleri etkiler. Tarıma elverişli valarda tarım, kıyılarda balıkçılık, dağlık alanlarda hayvancılık yapılır. Yaz mevsiminin uzun geçtiği yerlerde yaz turizmi, karın çk yağdığı yerlerde kış turizmi gelişmiştir. İklim: Bir yerde görülen hava laylarının (sıcaklık ve yağış) uzun yıllar byunca gösterdiği rtalama durumdur. İklim uzun süreli hava laylarının rtalamasıdır. Zeki DOĞAN Ssyal Bilgiler Öğretmeni ssyalciniz.wrdpress.cm Sayfa 2

4 ÜLKEMİZDE GÖRÜLEN İKLİMLER Ülkemizde üç iklim tipi görülmektedir. Bunlar Karasal iklim, Akdeniz iklimi ve Karadeniz iklimidir. KARASAL İKLİM: Ülkemizde en yaygın görülen iklim çeşididir. Yazları sıcak ve kurak, kışları sğuk ve kar yağışlı geçer. Yağışlar en çk ilkbaharda, en az ise yaz aylarında görülür. Bitki örtüsü, ilkbahar yağışlarıyla yeşeren yazın ise sıcaklıktan dlayı kuruyan tlardan luşan bzkırlardır. Karasal iklim Dğu Anadlu, Güneydğu Anadlu, İç Anadlu bölgeleri ile Marmara nın iç kesimlerinde etkili lmaktadır Karasal iklimin görüldüğü yerlerde buğday, arpa, çavdar, mercimek, nhut, şekerpancarı, elma, üzüm, haşhaş gibi tarım ürünleri yetiştirilir. Karasal iklim yağış ve sıcaklık grafiği Bilgi 3: Marmara bölgesinde hem Akdeniz, hem Karadeniz, hem de karasal iklim görüldüğü için, bu iklim tipine geçiş iklimi veya Marmara iklimi de denir. Üç iklim türünün görüldüğü geçiş ikliminin en belirgin özelliği iklim çeşitliliğinin hem bitki örtüsünde hem de tarım ürünlerinde çeşitliliğe sebep lmasıdır. Karadeniz iklimi yağış ve sıcaklık grafiği AKDENİZ İKLİMİ: Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlıdır. En fazla yağışı kışın, en az yağışı yazın alır. Bitki örtüsü makidir. Makiler, yaz kuraklığına dayanıklı lan ve bütün yıl yeşil kalabilen çalı ve kısa bylu ağaçlardır. Akdeniz ve Ege kıyılarıyla, Marmara nin güney kısmında ve Güneydğu Anadlu nin batısında görülür. Yetiştirilen tarım ürünleri; turunçgiller (limn, prtakal, greyfurt), muz, zeytin, susam, pamuk, üzüm, incir, tütün vb. Dn laylarına ve kar yağışlarına çk az rastlanır. Güneşlenme süresi fazladır. Seracılık yaygın larak yapılır. Nedeni; güneşli gün sayısının fazla lması ve kışların ılık geçmesidir. KARADENİZ İKLİMİ: Yazları serin, kışları ılık, her mevsim yağışlı geçer. Her mevsim yağışlı lmakla birlikte, yağışlar en çk snbaharda en az ilkbaharda görülür. Yağışlar fazla lduğu için bitki örtüsü rmandır. Karadeniz kıyıları ve Marmara nın kuzey kesimlerinde görülür. Her mevsim bl yağış ve ılıman bir iklim isteyen çay, fındık, mısır ve kivi gibi tarım ürünleri yetiştirilir. Akdeniz iklimi yağış ve sıcaklık grafiği YAŞANACAK YERLER Bir yerin, yerleşim yeri larak seçilmesi fiziki ve beşerî faktörlere bağlıdır. Çünkü insanlar yerleşim yeri larak, ihtiyaçlarını klayca karşılayabilecekleri alanları seçerler. Tprağın verimli, iklimin elverişli lduğu, sanayi ve ticaretin geliştiği alanlar yğun nüfuslanmışken; yükseltinin fazla, iklim şartlarının elverişsiz ve eknmik faaliyetlerin gelişmediği alanlar az nüfuslanmıştır. Zeki DOĞAN Ssyal Bilgiler Öğretmeni ssyalciniz.wrdpress.cm Sayfa 3

5 NÜFUS DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER DOĞAL FAKTÖRLER İKLİM: İklimin ılıman (ılık) lduğu yerlerde nüfus yğundur. Ülkemizde denizin ılıman etkisinden dlayı nüfusun büyük kısmı Marmara, Ege, Karadeniz, Akdeniz kıyılarında tplanmıştır. Kışların sert ve uzun, yağışın az, karasal iklim şartlarının görüldüğü yerlerde ise nüfus azdır (tenhadır). Örneğin; İstanbul, İzmir ve Antalya da iklim kşulları uygun lduğu için nüfus buralarda daha fazladır. Hakkâri, Kars, Tunceli gibi illerde ise nüfus, iklime bağlı larak daha azdır. YER ŞEKİLLERİ: Ülkemizde dağlık ve engebeli alanlarda nüfus yğunluğu seyrek, valarda ve tarıma uygun alanlarda nüfus yğundur. Örneğin; düz bir alana sahip lan Adana, Knya ve Bursa gibi illerimizin nüfusu fazladır. Yeryüzü şekillerinin engebeli lduğu Muş ve Artvin gibi illerimizin nüfusu azdır. Yıldız Dağları Bölümü, Taşeli Platsu, Biga Yarımadası, Teke Yarımadası, Hakkâri Bölümü, Menteşe Yöresi gibi yerler ülkemizde yer şekillerinden dlayı nüfusun az lduğu alanlardandır. TOPRAK ÖZELLİKLERİ: Tprakların verimli lduğu alanlar (Çukurva, Gediz, B. Menderes, Bafra, Çarşamba vaları) yğun nüfuslanmışken, Akdeniz kıyısındaki Teke ve Taşeli Platları arazi yapısı, Tuz Gölü çevresi ise tprakları çrak ve verimsiz lduğu için az nüfuslanmıştır. SU KAYNAKLARI: Su insanlar için vazgeçilmez bir ihtiyaçtır. Bu nedenle hem içme hem de tarım ve sanayide kullanılması nedeniyle ülkemizde birçk yerleşim yeri su kaynaklarının kenarında kurulmuştur. BİTKİ ÖRTÜSÜ: Ormanların gür lduğu yerlerde yerleşme az görülür. Örneğin Trabzn, Rize ve Giresun un dağlık kesimlerinde nüfusun seyrek lmasında etkili lan faktörlerden biri de rmanların fazlalığıdır. Ormanlık alanlarda insanların bir yerden başka bir yere ulaşımı, tarımsal faaliyetler yapması, knut inşa etmesi daha zrdur. BEŞERİ FAKTÖRLER SANAYİ: Sanayinin geliştiği yerlerde fabrikalar çktur. Fabrikalar insanlara iş lanakları sağlar. Dlayısıyla sanayinin geliştiği yerler aynı zamanda nüfusun da fazla lduğu alanlardır. Çünkü sanayinin geliştiği yerler çk göç alır. Bu da nüfusun artmasına neden lur. Ülkemize sanayiye bağlı larak nüfusun yğun lduğu yerler: Çatalca Kcaeli Bölümü, Bursa çevresi, İzmir, Znguldak, Eskişehir-Ankara, Çukurva-Adana, İskenderun TARIM: Tarımsal faaliyetlerin geliştiği ve yğun larak yapıldığı yerlerde nüfus fazladır. Ülkemizde tarım daha çk valarda yapılır. Kıyı vaları: Bafra vası, Çarşamba vası, Gediz vası, Çukurva İç valar: Knya vası, Harran vası, Adapazarı vası, Bursa vası gibi. TURİZM: Turizm faaliyetlerinin yğun lduğu yerlerde yerleşme ve nüfus fazladır. Ülkemizde Ege ve Akdeniz kıyılarındaki merkezlerde nüfusun yğun lmasının bir nedeni de turizm faaliyetleridir. ULAŞIM: Ülkemizde, yer şekillerine bağlı larak ulaşımın klay sağlandığı ve ylların kavşağında bulunan yerler sık nüfuslanmışken, ulaşımın zr sağlandığı yerler az nüfuslanmıştır. İstanbul, Kcaeli, Bursa, Eskişehir, Ankara, Gaziantep ve Kayseri gibi illerde ulaşım rahat sağlandığı için ticaret gelişmiş, bu da nüfusun yğunlaşmasına neden lmuştur. TİCARET: Sanayinin geliştiği yerlerde ticaret imkânı da fazladır. Ticari faaliyetler bankacılık, eğitim, sağlık gibi hizmet sektörü kllarını ön plana çıkarır. Ticaretin gelişmiş lduğu yerler insanlar tarafından daha çk tercih edilmektedir. Örneğin, Adana, Kcaeli ve Kayseri gibi şehirlerin nüfusu fazladır. Ticaretin gelişmediği Bayburt, Çankırı, Gümüşhane gibi şehirlerde nüfus azdır. MADENCİLİK: Madenlerin ve enerji kaynaklarının işletilmesi için yğun nüfusa ihtiyaç vardır. Bu nedenle yeraltı kaynaklarının işletildiği alanlarda nüfus fazladır. Znguldak (taşkömürü), Sma (linyit), Batman (petrl) gibi alanlar bu tür yerlerdendir. HİZMET SEKTÖRÜ: Hizmet sektörünün geliştiği yerlerde eğitim ve sağlık kurumları ile turistik tesisler daha fazla lduğundan iş imkânları da fazladır. Ülkemizde eğitim ve sağlık kurumlarının yğun larak bulunduğu İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa, Eskişehir ve Adana gibi illerimizin nüfusu her geçen yıl artmaktadır. Ülkemizde yaz turizminin yğun lduğu Antalya, Muğla, Aydın, İzmir gibi şehirlerin nüfusu fazladır. Kış turizminin yaygın lduğu Uludağ, Palandöken, Kartalkaya, Erciyes gibi kayak merkezi alanlarının çevresinde, kış mevsiminde insan sayısı artmaktadır. Ülkemizdeki Yğun Nüfuslu Yerler Dğu Karadeniz kıyıları Marmara Denizi kıyıları Ege 'nin kıyıları ile iç kesimlerdeki valar Antalya körfezi Çukurva çevresi Zeki DOĞAN Ssyal Bilgiler Öğretmeni ssyalciniz.wrdpress.cm Sayfa 4

6 Ülkemizdeki Seyrek Nüfuslu Yerler Yıldız Dağları Bölümü (Kırklareli yöresi) Karadeniz 'nin dağlık alanları Menteşe Yöresi (Muğla nın kuzeydğusu) Taşeli Platsu (Mersin-Antalya arası) Teke Yarımadası (Antalya nın batısı) Tuz Gölü çevresi Bölgelerimize Göre Çk ve Az Nüfuslu İller Bölge Marmara Çk Nüfuslu İller İstanbul, Bursa Az Nüfuslu İller Yalva, Çanakkale, Kırklareli Ege İzmir, Manisa Uşak, Kütahya Akdeniz Adana, Mersin, Antalya Kilis, Burdur, Isparta Karadeniz Samsun, Trabzn, Ordu Bartın, Sinp, Karabük, Artvin İç Anadlu Ankara, Knya Karaman, Kırşehir, Kırıkkale Dğu Anadlu Van, Erzurum, Malatya Tunceli, Iğdır, Ardahan Güneydğu Anadlu Gaziantep, Diyarbakır, Şanlıurfa Siirt, Batman Cğrafi Bölgelerimiz: Türkiye 1941 yılında yapılan I. Türk Cğrafya Kngresinde dğal, beşeri ve eknmik özellikler bakımından 7 cğrafi bölgeye ayrılmıştır. Karadeniz Marmara Ege bölgesi Akdeniz bölgesi Dğu Anadlu İç Anadlu Güneydğu Anadlu BÖLGELERİMİZİN GENEL ÖZELLİKLERİ Karadeniz nin Genel Özellikleri Dağlar denize paralel uzanır. Her mevsim yağışlı ılıman bir iklimi vardır. Bitki örtüsü rmandır. Ülkemizin en fazla yağış alan bölgesidir. Ormanların en fazla lduğu bölgedir. En fazla heyelan lan bölgedir. Bunun en temel nedeni yağışların fazla, bölgenin dağlık lmasıdır. Kırsal nüfusun en fazla lduğu bölgemizdir. Bölge çay, fındık ve kenevir üretiminde Türkiye de 1. sıradadır. Ülkemizde balıkçılığın en yaygın lduğu bölgedir. Ülkemizde taş kömürünün tamamı, bakırın yarısı bu bölgeden sağlanır. Marmara nin Genel Özellikleri Ortalama yükseltisi en az lan bölgemizdir. Nüfus yğunluğu en fazla lan bölgedir. Ayçiçeği, şeftali, kestane ve pirinç üretiminde ilk sıradadır. Sanayinin en çk geliştiği ve sanayide çalışan nüfusun en çk lduğu bölgedir. Bu nedenle en çk göç alan bölgedir. Ticaretin en çk geliştiği bölgedir. Enerji üretiminin en az, buna karşın tüketiminin en fazla lduğu bölgedir. Kümes hayvancılığı ve ipek böcekçiliğinde ilk sırada yer alır. En fazla turist çeken ve turizm gelirleri en fazla lan bölgemizdir. Ege nin Genel Özellikleri Ege nde dağlar denize dik uzanır. Bu nedenle kıyılar çk girintili ve çıkıntılıdır. Zeytin, üzüm, haşhaş, tütün, incir üretiminde birinci sıradadır. (ZÜHTİ) Seracılıkta Akdeniz den snra ikinci sıradadır. Çinicilik ve halıcılık gelişmiştir. Bölge, yer altı kaynakları yönünden zengindir. Türkiye de linyitin en çk çıkarıldığı bölgedir. Marmara dan snra, sanayinin en çk geliştiği bölgedir. Akdeniz nin Genel Özellikleri Trslar ülkemizin en uzun sıradağlarıdır. Seracılığın en çk yapıldığı bölgedir. Kıl keçisinin en çk beslendiği bölgedir. Muz üretiminin yapıldığı tek bölgedir. Kış mevsiminin en ılık geçtiği bölgedir. Dğal bitki örtüsü makidir. Bölgede yaz turizmi gelişmiştir. Bölge yerfıstığı, muz, gül, mısır, sya fasulyesi, turunçgiller ve sebze üretiminde birinci sıradadır. Güneydğu Anadlu nin Genel Özellikleri Yurdumuzun yüzölçümü bakımından en küçük bölgesidir. Orman ranı en az lan bölgemizdir. Pamuk, antepfıstığı, mercimek ve karpuz üretiminde ilk sırada yer alır. Ülkemizde çıkarılan petrlün tamamına yakını bu bölgeden sağlanır. Türkiye nin en büyük baraj gölü (Atatürk baraj gölü) bu bölgede yer alır. GAP sayesinde bölgenin büyük bir kısmı sulama imkânına kavuşmuş, suya Zeki DOĞAN Ssyal Bilgiler Öğretmeni ssyalciniz.wrdpress.cm Sayfa 5

7 ihtiyacı lan ürünler (pirinç, mısır, pamuk) yetiştirilmeye başlanmıştır. Dğu Anadlu nin Genel Özellikleri Dğu Anadlu, en yüksek bölgemizdir. Türkiye nin çatısı larak bilinir. Alan (yüzölçümü) bakımından en büyük bölgemizdir. En yüksek dağımız Ağrı Dağı ve en büyük gölümüz Van Gölü bu bölgede yer alır. Hayvancılığın en yaygın lduğu bölgedir. Sanayinin en az geliştiği bölgedir. Kayısı üretiminin en fazla yapıldığı bölgedir. (Malatya) İklimi karasal, bitki örtüsü bzkırdır. İç Anadlu nin Genel Özellikleri En az yağış alan bölgemizdir. Tarım alanlarının en geniş lduğu bölgedir. Yaygın larak tahıl tarımı yapılır. Buğday, arpa, şekerpancarı, patates, yeşil mercimek, nhut ve elmanın en fazla yetiştirildiği bölgedir. Patates, buğday, arpa, nhut üretiminde Türkiye de birinci sıradadır. Kyun yetiştiriciliğinin en fazla yapıldığı bölgedir. İklimi karasal, bitki örtüsü bzkırdır. YERLEŞME VE YERLEŞMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER İnsanların, farklı özellikteki evlerde tplu ya da dağınık larak yaşamalarına yerleşme denir. İnsanlar, genellikle su kaynaklarının bl, tprağın verimli, iklim kşullarının elverişli, ev yapımına uygun malzemelerin lduğu yerlere yerleşmişlerdir. Ülkemizde, farklı iklim özelliklerine bağlı larak farklı knut(ev) tipleri görülür. Knut(ev) Tipi Tprak Evler Taş Evler Ahşap Evler YERLEŞME TÜRLERİ Görüldüğü Yerler İç Anadlu ve Güneydğu Anadlu Akdeniz Karadeniz Kırsal Yerleşmelerin Özellikleri: Nüfusu n binin altında lan köy, kasaba ve ilçe gibi yerleşmelerdir. Eknmi tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Evler genellikle çk katlı değildir. Kentsel Yerleşmelerin Özellikleri: Nüfusu n binin üzerinde lan ilçe ve illerdir. Eknmik faaliyetler çeşitlidir (sanayi, ticaret, turizm ) Evler genellikle betnarme ve çk katlıdır. DOĞA VE İNSAN İnsan elinin değmediği, kendi kendine yetebilen, farklı bitkiler ve hayvanlara ev sahipliği yapan rtamlara dğal rtam denir. Tüm canlılar yaşamak için havaya, suya ve gıdaya ihtiyaç duyarlar. Bu ihtiyaçlarını da dğadan (tprak, hava, su, maden) karşılarlar. İnsanlar yaşamlarını sürdürmek için dğal rtamları değiştirerek ndan yararlanırlar. Bu ihtiyaçları bazen dğadan aldıkları şekliyle bazen de değiştirerek kullanırlar. Örneğin; Barınmak için evler, ulaşımı sağlamak için yllar ve köprüler yaparlar. Tprağı işleyerek ürün yetiştirirler. Rüzgârı, suyu, madenleri kullanarak enerji elde ederler. Akarsulardan ve göllerden yararlanarak balıkçılık yaparlar. Madenleri işleyerek sanayi de kullanırlar. Ancak bunları yaparken zaman zaman dğaya zarar verirler. Bu da hava, çevre ve su kirliliğine, tprağın verimsizleşmesine, erzyna ve dğal dengenin bzulmasına neden lur. DOĞAL AFETLER Dğal afet: Dğada dğal nedenlerden dlayı meydana gelen, yıkımlara, can ve mal kaybına neden lan değişikliklere dğal afet denir. Deprem, sel, heyelan, çığ, erzyn ve rman yangınları dğal afetler arasında sayılabilir. Deprem: Yer kabuğunda meydana gelen kırılmalar ya da yanardağ faaliyetleri ile luşan büyük sarsıntılara deprem denir. Ülkemiz deprem kuşağı ve fay hatları üzerinde yer alır. Bu nedenle ülkemizde sık sık depremler meydana gelir. Depremleri inceleyen bilim dalına sismlji, süresini ve şiddetini kaydeden alete de sismgraf denir. Depremin şiddeti richter ölçeği ile ölçülür. Depremlerin Zararlarını Azaltmak için: Binalar fay hatları ve yumuşak zeminler üzerine yapılmamalıdır. Bina yapımında depremlere dayanıklı malzeme kullanılmalıdır. Deprem bölgesinde çk katlı binalar yapılmamalıdır. Zeki DOĞAN Ssyal Bilgiler Öğretmeni ssyalciniz.wrdpress.cm Sayfa 6

8 Heyelan (Tprak Kayması): Yağışın fazla, arazinin eğimli lduğu yerlerde tprağın dik yamaçlardan aşağıya dğru akmasına heyelan denir. Ülkemizde heyelan, aşırı yağış ve arazinin fazla eğimli lmasından dlayı en fazla Karadeniz nde görülür. Sel: Şiddetli yağmurlardan dlayı nehirlerin taşması snucu rtaya çıkan su baskınlarına sel denir. Sellerde can ve mal kayıplarının artmasının en önemli nedeni çarpık kentleşme ve yerleşim yerlerinin dere kenarlarında kurulmasıdır. Selden krunmak ve zararlarını azaltmak için: Dere yatakları temiz tutulmalı, akarsular üzerinde barajlar ve bentler yapılmalıdır. Ağaçlandırma ve teraslama (taraçalandırma) yapılmalıdır. Şehirlerde atık suların tahliyesi için altyapı çalışmaları yapılmalıdır. Çığ: Yamaçlarda ve dağların yüksek kesimlerinde bulunan kar kütlelerinin aşağı dğru yuvarlanarak önüne çıkan her şeyi yıkıp geçmesidir. Çığ, en fazla kar yağışının çk ve yükseltinin fazla lduğu Dğu Anadlu nde görülür. Erzyn: Bitki örtüsünden yksun tprakların, yağmur ve rüzgarın etkisiyle aşınıp taşınmasına erzyn denir. Erzyn, en çk bitki örtüsünün yetersiz lduğu İç Anadlu ve Güneydğu Anadlu Bölgelerinde görülür. Erzynu önlemek için; Ağaçlandırma çalışmaları yapılmalı, Eğimli arazilere teraslama yapılmalı, Tarlalar eğimin tersi yönünde sürülmeli Mevcut bitki örtüsü krunmalıdır. Orman Yangını: Genellikle insanların hatalarından ve ihmallerinden kaynaklanan büyük yangınlardır. Orman yangınları en çk yaz aylarının sıcak ve kurak geçtiği Akdeniz ve Ege bölgelerinde, en az ise her mevsim yağışlı geçen Karadeniz bölgesinde görülür. Dğal afetlerden çk, insanların yanlış uygulamaları can ve mal kaybını arttırmaktadır. Dere yatağına ya da yakınına yapılan evler, açılan tarlalar sel afetinden zarar görebilir. Dik yamaçlara yapılan yerleşim yerleri heyelan tehlikesi altında kalabilir. Yğun kar, dağ eteklerine yapılan yerleşim yerini çığ tehdidi altında bırakabilir. Binaların sağlam lmayan zemine yapılması ve dayanıksız malzeme kullanılması depremin zararlarını arttırır. AFETLER VE ÇEVRE SORUNLARI Çevre srunları bazen dğal yllarla meydana gelir, bazen de beşeri nedenlerden kaynaklanır. Çünkü insanlar dğal çevreden yararlanırken ve dğal kaynakları kullanırken çevreye zarar verirler, dğal dengeyi bzarlar. Dğal dengenin bzulmasıyla da çevre srunları rtaya çıkar. Bu srunlar kısaca şöyle sıralanabilir. Hava kirliliği: Ulaşım araçları, elektrik santralleri, sanayi faaliyetleri, binalarda ısınma amaçlı kullanılan yakıtlar hava kirliliğinin başlıca nedenidir. Su kirliği: Termik santraller, gübreler, kimyasal ilaçlar, sanayi atıkları, tprak erzynu su kirliliğinin başlıca nedenleridir. Gürültü kirliliği: Ulaşım araçları, iş makinaları, sanayi kuruluşları, yüksek sesle müzik yapılan eğlence yerlerinden yayılan ses, kalabalıkların uğultusu, yüksek sesle knuşan ve bağıran insanlar gürültü kirliliğine sebep lur. Tprak kirliliği: Sulardan tprağa karışan maddeler, hava yluyla gelen maddeler, tarım alanlarında kullanılan ilaç ve gübrelerden kaynaklanan kimyasal maddeler, çöpler ve atıklar tprak kirliliğine neden lur. Küresel Isınma: Küresel ısınma, atmsfere salınan gazların neden lduğu düşünülen sera etkisinin snucunda, Dünya üzerinde yıl byunca kara, deniz ve havada ölçülen rtalama sıcaklıklarda görülen artışa verilen isimdir. Küresel ısınma, su kaynaklarındaki buharlaşma hızını artırır. Dünya mızın rtalama sıcaklığının artmasıyla birlikte buzullar erimeye başlar. Bu da buzullarda yaşayan canlıların yaşamını tehdit eder ve kıyıya yakın yerleşim birimlerinin sular altında kalmasına yl açabilir. DOĞAL AFETLERİN İNSAN YAŞAMINA ETKİSİ Dğal afetler tplum hayatı üzerinde derin ve kalıcı etkiler bırakmaktadır. Ülkemizde zaman zaman sel, çığ heyelan, deprem gibi önlenmesi mümkün lmayan dğal afetler yaşanmaktadır. Bu afetler ülkemizde büyük can ve mal kayıplarına sebep lmaktadır. Bütün bunların yanında dğal afetler snucu yaşanan acı laylar tplum hayatında derin izler bırakır. Bu izleri kimi zaman türkülerde kimi zaman hikâyelerde kimi zaman da şiirlerde görürüz. Zeki DOĞAN Ssyal Bilgiler Öğretmeni ssyalciniz.wrdpress.cm Sayfa 7

9 Deprem, en fazla can ve mal kaybına neden lan dğal afettir. İnsanlar depremde aile bireylerini veya arkadaşlarını kaybedebilir. Depremden yaralı larak kurtulan kişiler sakat kalabilir. Bu nedenle deprem, depremi yaşayan insanların ruh ve beden sağlığı üzerinde uzun yıllar süren etkiler bırakabilir. Sel, ülkemizde sık görülen dğal afetlerden biridir. Sel, can ve mal kaybına sebep lmaktadır. Knutlar ve iş yerleri sel snucu zarar görebilir. İnsanlar sel suları bşaltılana kadar knutlarında yaşayamaz, işe gidemez. Ekili lan tarım alanları ve seralar aşırı yağışla beraber sel suları altında kalır. Çığın kara ylları üzerine düşmesi snucu yllar kapanır. İnsanlar işlerine, öğrenciler kullarına gidemez. İş ve kul hayatı bu durumdan lumsuz etkilenir. Çığ, can ve mal kaybına sebep labilir. Heyelanın yerleşim birimlerinde veya yl güzergâhında meydana gelmesi snucunda insanlar tprak altında kalarak yaşamlarını kaybedebilir. Heyelan snucunda knutlar tprak altında kalabilir, kısmen veya tamamen kullanılamaz hâle gelebilir. Heyelan snucunda kara ve demir ylları kapanabilir ve ulaşım aksayabilir. BÖLGELERİMİZ VE İLLERİMİZ ssyalciniz.wrdpress.cm SsyalBilgilerOgretmenlerii NOT: Değerli öğretmen arkadaşlar Ntlarımız ftkpi ile çğaltılmaya uygundur Tek ricamız ticari amaçla kullanılmaması ve kaynak gösterilerek paylaşılması Yararlı lması dileğiyle Zeki DOĞAN Marmara Ege Akdeniz Karadeniz Dğu Anadlu İç Anadlu Güneydğu Anadlu Balıkesir, Bilecik, Bursa, Çanakkale, Edirne, İstanbul, Kırklareli, Kcaeli, Sakarya, Tekirdağ, Yalva Afyn, Aydın, Denizli, İzmir, Kütahya, Manisa, Muğla, Uşak Adana, Antalya, Burdur, Hatay, Isparta, İçel, Kahramanmaraş, Osmaniye Artvin, Amasya, Bartın, Bayburt, Blu, Çrum, Düzce, Giresun, Gümüşhane, Karabük, Kastamnu, Ordu, Rize, Samsun, Sinp, Tkat, Trabzn, Znguldak Ağrı, Ardahan, Bingöl, Bitlis, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Hakkâri, Iğdır, Kars, Malatya, Muş, Şırnak, Tunceli, Van Aksaray, Ankara, Çankırı, Eskişehir, Karaman, Kayseri, Kırıkkale, Kırşehir, Knya, Nevşehir, Niğde, Sivas, Yzgat Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa Zeki DOĞAN Ssyal Bilgiler Öğretmeni ssyalciniz.wrdpress.cm Sayfa 8