KAP TÜLASYONLAR KALDIRILDIKTAN SONRA OSMANLI DEVLE T NDEK ECAN B N DURUMU (R.1333 / M.1917 SENES ECAN B STAT ST KLER )

Transkript

1 TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2010,Say:3 Sayfa: THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2010,Issue:3 Page: KAPTÜLASYONLARKALDIRILDIKTANSONRAOSMANLIDEVLE T NDEKECANBNDURUMU (R.1333/M.1917SENESECANBSTATSTKLER) SalimGÖKÇEN AbdülkadirGÜL Özet Buçalma,OsmanlDevletininhudutlardâhilindeikâmetveseyahatedenecanibindurumunukonuedin mitir.i.dünyasavadönemindedevletinecanibemahsusyaptyenidüzenlemelerinyansra,incelenen dönemdekiecanibinnüfusmiktarlar,dinidurumlar,yalar,meslekleri,vilâyetvesancaknüfusuiçerisinde kioranlarvehangiülkevatandaolduklargibiönplanaçkanbirçokhususincelenmitir. AnahtarKelimeler Ecanib,Kapitülasyon,Nüfus,OsmanlDevleti. THESTATUSOFFOREIGNERSINTHEOTTOMANSTATEAFTERTHEABOLITIONOFCAPITU LATIONS (THE1333/1917STATISTICSOFTHEFOREIGNERS) Abstract ThisstudyconcernsthestatusofforeignerswhowereaccommodatingandtravelingwithintheOttoman Statesborders.Somanysignificantissuesonforeignerssuchastheamountoftheirpopulation,religious status,ages,professions,ratiosinthetotalpopulationofprovincesandsanjaks,andtheirnationalitiesaswell asthenewregulationsarrangedforforeignersbythestateperiodworldwariwereanalyzedinthisstudy. KeyWords Foreigner,Capitulation,Population,OttomanState Doç.Dr., Erzincan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. sgokcen@atauni.edu.tr Yrd.Doç.Dr., Erzincan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Öretim Üyesi. abdulkadirgul25@hotmail.com

2 152 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 GR Bu aratrma ile XX. yüzyln balarnda Osmanl Devletinde bulunan ecanibin; vilâyetlere göre nüfus miktarlar, dini durumlar, yalar, meslekleri, seyahatveikâmetlerigibibirçokkonuelealnmtr.günümüzekadarosmanl Devletindekiyabanclarnhukukîveekonomikdurumunuinceleyenbirçokara trma yaplmtr. Ancak, tarih bilimi açsndan yukarda belirtilen konular ince lenmemitir. Bu konunun aratrmaya deer olmas ile ilgili dier bir husus ise konununbugündahigüncelliinikaybetmemiolmasdr. OsmanlDevletininyabancdevletleretandimtiyazlarileecanibarasnda dorudanbirilikivardr.osmanldevleti,tarihisüreçiçerisindebirçokdevletle ticarianlamalaryapmvebuülkevatandalarnnosmanltopraklarndaseya hatveikâmetlerihususundabirçokimtiyazlarvermitir.ahidnâme 1 olarakadlan drlanbuanlamalarileyabanclarabazkiiselayrcalklartannmtr.buekil deosmanldevletinegirme,ülkeiçindeseyahatetme,canvemalgüvenliinin korunmas, ikâmet edinme, ikâmetlerine izinsiz girilememesi, dini ibadetlerini yapabilmegibikonulardayabanclarntemelhakveözgürlüklerigüvencealtna alnmtr 2. Yabanc devletlerle yaplan anlamalara, ahidnâme denildii gibi uhudu atika veya imtiyazât ecnebiyye 3 isimleri de verilmitir. XIX. yüzyln ikinci yarsndan itibarenkapitülasyontabirideliteratüregirmitir.slamhukukundayabanckav ram milliyete göre deil, kiinin mensup olduu dine göre belirlenmektedir. Hangi milletten olursa olsun Müslümanlar yabanc kabul edilmemektedirler 4. slamnhâkimolmadbirülkeden,slamtopraklarnagirerekbellibirsüreiçin buralardayaamaküzereizinalmolan,yaniamaneldeetmiolanlarhakknda müstemen tabiri kullanlmtr. slam Hukukunda müstemenlere siyasal haklar dnda,canvemalgüvenliivedinözgürlüüileilgiliolarakpekçokhaklarta nnmtr 5. slamhukukununhâkimolduuosmanldevletinde,yabanckavramniki ayrdönemdeincelemekmümkündür.tanzimatöncesidönemde,yabancdenil diizamanmüstemenadverilengayrimüslimleranlalmaktaidi.tanzimatson rasdönemdeiseosmanlhukukliteratüründeyabanclaradlandrmakiçinecne bi tabiri kullanlmaya balanmtr. Tanzimat sonrasnda, Müslüman olup olma 1 Halil Cemaleddin / Hrand Asador, Ecânibin Memâlik-i Osmaniye'de Haiz Olduklar mtiyâzât- Adliye, Dersaadet, 1331, s.1; Mübahat S. Kütükolu, "Ahidname", DVA, c.1, (stanbul 1988), s Ylmaz Altu, Yabanclarn Hukuki Durumu, stanbul 1963, s Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüü, c.2, stanbul, 1993, s Gülnihal Bozkurt, "slâm Hukuku'nda Müste'menler", Prof. Dr. Fadl H.Sur'un Ansna Armaan, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yaynlar:522, (Ankara 1983), s Colin mber, eriattan Kanuna Ebussuud ve Osmanl'da slami Hukuk, (çev: Murteza Bedir), stanbul, 2004, s Halil Cin - Ahmet Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi, Konya, 1989, s.311; Pierre Arminjon, Etrangers et Protegés Dans L'Empire Ottoman, Paris, 1903, s.9.

3 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 153 masna baklmakszn Osmanl tebaasndan olmayan herkes için ecanib tabirinin kullanldgörülmektedir. MÜRÛRTEZKERESVEPASAPORTNZAMNÂMELER Osmanl Devletinde, Osmanl tebaas, bir yerden baka bir yere gidebilmek içinellerindemürûrtezkeresidenilenizinbelgesitamakzorundaydlar.osmanl Devletinin,kendivatandaiçinözellikleXIX.yüzyldaskbirekildeuygulad bukural,bakadevletlerinvatandalariçindezorunluhalegetirmesigerekiyor du.nitekimyabanclarsadecebirkaçilemdengeçtiktensonraosmanltoprakla rnda dolaabilme iznini almaktaydlar. Yabanclarn, Osmanl Devleti dâhilinde güvenleseyahatedebilmeleriiçinbâbâlidenyolemriveyatezkeresialmalarge rekiyordu.yolemriolarakadlandrlanbubelge,vazifelikiileregösterilmeksure tiyleseyahatserbestçeyapabiliyordu 6. Osmanltopraklarnda,ecanibinseyahatveikâmetlerinedairdeiiktarihler debirçokdüzenlemeyaplmtr.mürûrtezkeresi1831ylnakadarkazavekasa balardakadveyanaiblercedüzenlenerekverilmekteydi.10ubat1841tarihinde MeniMürûrNizamnâmesiçkarlarakülkeiçindekidolam,kurallarabalanm tr.bunizamnamenin5,8ve9.maddeleriyabanclarnseyahatleriyleilgilidir 7.Bu maddelerde,müstemenlerdenkarayoluylagelecekolanlarnyolemirlerinihudut larda veya ikâmet edecekleri yerlerdeki görevli memura, stanbula gelmi ise htisabnezâretineellerindekipasaportlaronaylatmalargerekiyordu.ülkeyede nizyoluylagelenlerisehaliçte,gemidebekleyipsorumluolanmemurapasaport larn imzalattrmak mecburiyetindeydiler. Gerekli evrak ilemlerini yaparak se yahatedecekolanahslarakarherhangibirengellemeolmamasveyolculukla rnnrahatgeçmesiiçingörevlileruyarlmaktaydlar 8. Yabanclarn seyahat ve ikâmet durumlar, 1844 tarihinde yürürlüe giren Mürûr Talimatnn ikinci maddesinde açkça düzenlenmitir. Bu düzenlemeye görealnanpasaportlarbirylsüreilegeçerliolup,yabancbirkiisnrageldii zamanpasaportunupasaportservisine,eerdenizyoluilegelmiisepasaportunu gemininkaptannaemanetederveonaylatrd.karayaçkmaannda,kaptan,bu belgeyipasaportservisigörevlisineteslimedervegörevliyabanckiiyebasklve pullubirmürûrbelgesiverirdi.bubelgegeçiciolarakpasaportyerinitutard.pasa ve 19. yüzyllarda Osmanl hudutlar dâhilinde seyahat etmek isteyen yabanc uyruklu bir kii, stanbul'daki elçilikler aracl ile bavuru yapabilmekteydiler. Elçilik yetkilileri, seyahat edecek vatandann adn, amacn, nereye gideceini, beraberinde seyahat edecek kiileri ve izin talebini içeren bir dilekçe yazmakta ve bu dilekçeye istinaden buyruldusu da alnan talep için bir emir çkmaktayd. Seyahat için bavurup izin alan ahslar, elçilikten aldklar yaz ve padiahtan aldklar yol emri ile seyahat etmekteydiler. Her geçtikleri yerde yetkili kiilere ellerindeki belgeleri göstermekte ve mürûr tezkeresi almaktaydlar. Geni bilgi için bkz. Hamiyet Sezer, "Osmanl mparatorluu'nda Seyahat zinleri (18.19.Yüzyl)", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Aratrmalar Dergisi, c.21, S:33, (2003), s Belks Konan, Osmanl Devletinde Yabanclarn Kapitülasyonlar Kapsamnda Hukuki Durumu, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara, 2006, s Osmanl topraklarnda Men-i Mürûr Nizamnâmesi çkarlarak yalnz yabanclar deil, Osmanl tebaasnn da seyahatleri belirli kurallara balanmtr. Bkz. Ein er'iyye Sicili, 6. 78/35 36, 79/36 37, 80/37, 81/37, 82/37, 83/38, 84/38, 85/38, 86/38, 87/38. 8 Musa Çadrc, "Tanzimat Döneminde Çkarlan Men'i Mürûr ve Pasaport Nizâmnâmeleri", Belgeler, c.xv, (1993), S.19, s

4 154 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 portservisinceincelenenpasaport,yabancnnuyruuolduuülkeninkonsolos luunayirmidörtsaatiçindeteslimedilirdi.yabanc,yirmidörtsaatsonrapasa portunukendikonsolosluundanteslimalrdveeeryabanc,limandaveyabu lunduu yerde kalmak ister ise yerel makamlarca düzenlenen bir oturma belgesi almakzorundayd. 1844senesindekitalimatndördüncümaddesibuoturmabelgesininkiiselol duunu ve 10 yandan küçük çocuklara verilemeyeceini düzenlemekteydi. Bu talimatnâmeyegöre,tezkeresizdolaanyabanc,refakateliindeçktyerinen yaknnagötürülürdü.aynzamandabumaddeile10yandanküçükolanço cuklarn aileleri olmadan Osmanl ülkesinde kalmalar yasaklanyordu. Talimatnâmenin 13. ve 14. maddeleri, pasaportu olmayan veya geçerli pasaport tamayankiilerinhemensnrdedileceinidüzenleyenserthükümlerinede niyleavrupadevletlerinceeletirilmitir ylndaTabiiyetiOsmaniyeKanunnamesininkabulündensonrakidönem de Osmanl Devletindeki yabanclarn hak ve özgürlüklerinin belirlenmesinde, Tanzimatöncesidönemdeuygulananbazkurallarterkedilmivebunlarnyerine yenikanunvenizamnâmelerhazrlanmtr.osmanltopraklarnagirmekisteyen heryabanc,yetkilimakamlarausulüneuygunolarakaldpasaportugöstermek zorundayd.yetkili makamn tespitinin, yabancnnosmanl ülkesine gitmek is temesi veya ülkesi dnda baka bir devlette bulunurken Osmanl topraklarna gitmek istemesi olaslklar gözönündebulundurularak yaplmasgerekmektey di 10. Eeryabanc,tabiiyetindebulunduudevlettenOsmanlDevletinegitmekis tiyorisepasaportalacayetkilimakam,kendiidarimakamveyaosmanlkon solosluuidi.yabanc,ülkesiniterketmivefarklbirülkesnrlariçindebulunu yoriseyetkilimakam,kendiülkesininkonsolosluuveyabulunduuülkeidari makamyadaosmanlkonsolosluuidi.yabanc,pasaportunuosmanlkonso losluundanalrisehiçbirformaliteileuramakzorundadeildi.pasaportunu OsmanlKonsolosluudndabirmakamdanalmiseki,budurumdaikiolaslk söz konusudur. Pasaportunu kendi ülkesinin idari makamndan ald takdirde pasaportunuvizeettirmekzorundaidi.eerpasaportbakabirülkeninidarima kamndanalnmisepasaportsahibininosmanlkonsolosluunabavurmadan öncekendiülkesininkonsolosluundanvizealmasgerekmekteydi tarihli Mürur talimatnâmesinin 2. maddesine göre; Osmanl Devleti'ne gelmek isteyen ve Osmanl Devleti'nin dostu veya müttefiki olan bir ülkenin uyruu olan her yabanc, pasaportunu çkt ülkenin konsolosluunda ve Osmanl Devleti'nin yurt dndaki konsolosluunda vize ettirmeliydi. Yabancnn bulunduu ülkede Osmanl Konsolosluu olmamas halinde doduu ülkenin konsolosluundan alnan vize geçerli olacakt. Yine ad geçen madde, eer pasaport sahibinin yolculuu srasnda Osmanl konsolosluu olan bir ülkeden geçer ise, vizesini göstermek zorunda olduunu da düzenlemektedir. Madde için bkz: Aristarchi Bey, Légistation Ottomans Recueil des Lois, Règlements, Ordonantes, Traités, Capitulations et des autres Documents Officiels de L'Empire Ottoman, c.iii, stanbul, 1874, s Gündüz Ökçün, Yabanclarn Türkiye'de Çalma Hürriyeti, Ankara, 1962, s Belks Konan, age., s

5 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 155 Osmanl Devletinde günümüzdeki anlamda pasaport kavramnn ortaya çkmas ise ilk olarak 1867 tarihli Pasaport Odas Nizamnâmesi ile görülür. Bu nizamnâmeninilkmaddesi Memalikimahrusaiahaneyedâhilolmakveyahutharice çkmakveyahutdâhilimemlekettegetügüzeretmekarzusundabulunanherkimolurise olsunmemuruhakikisitarafndanusulvekaideyemuvafkbirktapasaportahznamec burola,eklindedüzenlenmitir. 12 Bunagöre,Osmanltopraklarnagiriçkve hattaseyahatetmehakknn,pasaportalmaartnabalolduugörülmektedir. 1867tarihindeyaplanPasaportOdasNizamnâmesi;1844tarihindeuygula nanmürûrtalimatndakipasaportsuzveyageçerlipasaportuolmayanherahsn snrdedileceihükmünüyumuatmt.1867tarihlinizamnâmeyegöre,pasa portolmamasveyageçerlipasaporttanmamasdurumlarnda,snrdedilme kaldrlaraknizamnâmenin13.maddesiuyarnca yabancnnbalolduukonso losun görüünün alnmas zorunlu hale geldi 13. Bununla birlikte, snr d etme yerineparacezasgetirilerekpasaportuolmayanveyageçersizpasaporttayanla rnparacezasödemelerisaland 14. Bunun dnda, Osmanl Devleti dâhilinde yolculuk yapmak isteyen bir ya bancnnstanbulveyabakabirvilâyetinmülkiamirliincedüzenlenenvesüresi bir yl olan bir tezkere almas gerekiyordu tarihli yönetmeliin dördüncü maddesine göre 10 yandan küçüklere, tezkere verilmeyecei belirtilmitir. Ya banc,osmanlülkesiniterketmekisterise,yine1844ve1867tarihliyönetmelikler uyarnca pasaportunu pasaport bürosuna vize ettirerek ülkeden ayrlabiliyordu. EerbuformaliteyiyerinegetirmeziseOsmanlpolisiyabancnngemiyebinme sineveyasnrgeçmesineizinvermeyebilirdi tarihliPasaportOdasNizamnâmesi,1884tarihliPasaportNizamnâmesi yaynlanana kadar yürürlükte kalmtr tarihli Pasaport Nizamnâmesi ile bütün yabanclarn Osmanl ülkesine pasaportsuz girii yasaklanm ve geçersiz pasaportbulunduranlaradolandrclksuçuilemiolanlarileayncezaverilecei belirtilmitir.yaplanbudüzenleme,yabancdevletlertarafndançoksertbuluna rakprotestoedilmitir.1884tarihlipasaportnizamnâmesinde,pasaportsuzolma durumundauygulanacakesaslarnsadeceyabanclariçinsözkonusuolduu,bu hükmünyeraldbölümünbalnn EcnebilereAitMuamelât olmasndanan lalmaktadr Düstur, I.Tertip, c.1, s tarihli Pasaport Odas Nizamnâmesi'nin 13. maddesi; "Yedinde pasaportu olmayan veyahud olup da usûl ve kaideye muvafk bulunmayan her bir yolcu vusûlü anda Der'aliyyede ise salifü'zikr Liman odasna ve Dâhil'i eyalette ise me'mur- mahsusuna bizzat gidip isbât- vucud ede ve bu bâbda beyan edecei esbab ve mazereti kabul olduu halde kançlarya ve konsoloslar tarafndan tahrirat verilecek bir kefaletnâme kâfiad oluna ve aksi takdirde yani o misûllü pasaportsuz gelen yolcu bir sebeb-i makul beyan edemez ve kançlarya tarafndan bir kefaletnâme ibraz eyleyemez ise heman memalik-i mahruseden tard ve ihraç olunmak üzere ahz ve tevkif olunarak kançlaryas ile bi'l müzakere bilâ tehir def oluna" eklinde düzenlenmitir. Düstur, 1. Tertip, c.1, s Bu durumda olan kiiler Bidayet ve stinaf mahkemelerinde davalar görülerek genellikle para cezasna çarptrlmlardr. BOA. EUM. ECB. 17/21, DH, EUM. MTK. 80/25 vd tarihli Pasaport Odas Nizamnâmesi'nin 4. maddesinin sözü edilen hükmü u ekildedir; "...ve i bu ikâmet kâtlar her bir ahsa baka verileceinden on yandan yukar ricalden her ahsa birer kad verile". Düstur, 1. Tertip, c.1, s tarihli Pasaport Nizamnâmesi için bkz: Düstur, 1. Tertip, zeyl 4, s. 4 8.

6 156 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/ tarihli Pasaport Nizamnâmesi, 1884 tarihli nizamnâmeyi yürürlükten kaldrmtr.ancaknizamnâmeincelendiizamanyabanclarnosmanldevleti negiriiveçkkonusunda1884tarihlinizamnâmeilebenzerhükümleriiçerdii görülmektedir tarihliPasaportKanunununbirincimaddesinde; MemâlikiOsmaniyeden diyar ecnebiyeye gidenler pasaport ahznda muhtardr. 18 ifadesi yer almaktadr. Bu maddeile1867tarihlipasaportodasnizamnâmesiilebalayan,yurtdnaçkar ken pasaport alma zorunluluu ihtiyari bir hale getirilmitir. Ayn kanunun 13. maddesiiseyabancnnpasaportuolmamashalindeuygulanacakusulüvesnr dedilmedurumunudüzenlemektedir: Pasaportuolmadyahudusulünegayr muvafkbirpasaportuhamilolduuhaldememâlikiosmaniyeyegelenlerinhuduveya sevahiliosmaniyedememurinimüteallikastarafndanhüviyetleritahkikolunacaktr. Bumisüllülertebaiecnebiyedenolduunubeyaneylediihaldepolisnezâretialtndabu lunmaküzerekrksekizsaatzarfndamensubolduukonsoloshanedenbirpasaportyahud pasaporta muadil tabiiyyet ilmu haberi istihsal etmeye bade vize harcnn iki mislini tediyeye mecburdur. cab hale göre mezkûr 48 saat müddet konsoloshane ile bil ittifak uzatlabilir.bumüddetlerinmürûrundatebaiecnebiyedenolanahspasaportveyapasa porta muadil tabiiyyet ilmu haberi istihsal edemedii halde memâliki Osmaniyeden ihracolunur. 19 2Mart1915tarihliPasaportKanunMuvakkatileOsmanlülkesinegirmekve ülkednaçkmakiçinyabanclarnpasaportibrazetmelerizorunluhalegetiril mitir 20. Daha sonra düzenlenen, 20 Kasm 1918 (15 Safer 1337) tarihli Pasaport Kanunundadayabanclaraülkeyegiriveülkedençkiçinpasaportibrazetme zorunluluugetirilmitir 21. KAPTÜLASYONLARIN KALDIRILMASI VE ECANBE MAHSUS DÜ ZENLEMELER XIX. yüzyln sonlarndan itibaren Osmanl Devletinde kapitülasyonlara en büyük muhalefeti ttihad ve Terakki göstermitir. ttihad ve Terakki, Osmanl Devletininyürütmeveyargyetkileriniyabanclaravermeksuretiileegemenlik haklarn kstladn düünüyordu. ttihad ve Terakki ayrca kapitülasyonlar, Osmanl Devletine adlî, siyasî ve ekonomik anlamda zarar veren bir uygulama olarakgörmekteydi.ii.merutiyetinilanndansonrakapitülasyonlarakarmuha lefetini açk bir ekilde ifade etmeye balam ve kapitülasyonlarn kaldrlmas içinüstünbirçabagöstermitir Düstur, 1. Tertip, c.6, s Düstur, 2.Tertip, c.3, s Düstur, 2. Tertip, c.11, s Söz konusu Muvakkat Kanun'un 1. maddesi öyledir: "Memalik-i Ecnebiyye'den Memalik-i Osmaniye'ye gelenler ve Memalik-i Osmaniye'den Memaliki Ecnebiyye'ye gidenler pasaport ibrazna mecburdurlar." 21 Düstur, 2. Tertip, c.11, s Ozan Arslan, "I.Dünya Sava Banda Kapitülasyonlarn ttihad ve Terakki Yönetimi Tarafndan Kaldrlmas ve Bu Gelime Karsnda Büyük Güçlerin Tepkisi", Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, c.10, S:1, (Temmuz 2008), s

7 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 157 ttihadveterakkininkapitülasyonlarnkaldrlmasnayönelikçalmalaran cak,osmanldevletininsavaneiinegelmesiileuygulamazeminibulabilmi tir.5eylül1914tarihindeheyetivükelâtoplantsilegerekiktisadîgerekadlîtüm kapitülasyonlarn kaldrlmasna karar veren Osmanl Devleti, 9 Eylül 1914 tari hinde tek tarafl bir nota yaynlayarak kapitülasyonlar 1 Ekim 1914 tarihinden itibarengeçerliolmaküzerekaldrdnduyurmutur 23.Ancaknota,antlamalara dayananbirdüzenintektaraflbirilemleortadankaldrlamayacanilerisüren Fransa, ngiltere, talya ve Rusyann sert protestolaryla karlamtr 24. Savata Osmanl Devletinin müttefiki durumundaki Almanya ve AvusturyaMacaristan dahiosmanldevletininbukararnakarçkmlarancakalmanyadahasonra danosmanldevletiileyaptgizlibirantlamaile(11ocak1917),dierdevlet lerindekabuletmesiartyla,kendikapitülasyonhaklarndanvazgeçeceinikabul etmitir 25. Kapitülasyonlarnkaldrlmasndansonrahükümetinilkçkardyasa,20Ey lül1914tarihligümrükresminintadilihakkndakikanunolmutur.bukanunu,24 Eylül tarihli temettu vergisinin yabanclara da uygulanmas ve 13 Ekim tarihli MehakimieriyeveNizamiyeninTefrikiVezaifiHakkndakiNizamnâme 26 izlemive bu kanunla eriyye Mahkemelerinin ve Nizamiye Mahkemelerinin görevleri ayrl mtr. Busrada, mtiyazâtecnebiyyeninlgasüzerineecanibhakkndacraolunacak Muameleye Dair Talimatnâme hazrlanarak bir kitapçk eklinde bastrlm ve 3 Ekim 1914 (20 Eylül 1330) tarihinde tüm vilâyetlere gönderilmitir 27. Talimatnâmedeilkolarakyabanclarnmüdahilolduklaradlîilerle,dinî,eitim vesalkkurulularhakkndauyulmasgerekenyenikurallaraçklanmtr. Talimatnâmenin birinci bölümü tamamen adlî ilere ayrlmtr. Buna göre, yabancuyruklusuçlularnhertürlüilemlerinin,dorudankonsoloslukmemuru olmaksznyaplacagibi,avukatyabancolduuhaldebilesuçunaratrlmas srasndakonsoloslukmemuruaracolarakbulunmayacakt.ayrcaadlîevraklar dorudan doruya Osmanl Mahkemesi araclyla suçluya gönderilecek ve tu tuklamavehapisilemlerideosmanltutukevivehapishanelerindeyaplacakt. Mahkemesrasndayabancuyrukluahitler,konsoloslararacetmeksizindavet edilecekti. Birincibölümünikinciksm,konsoloslarvemaiyetindekimemurlarnmuha kemesiyle ilgilidir. Buna göre: general konsolos, konsolos, konsolos vekili, ajan konsulervebakasfatlarlakonsolosluklardaçalankiilerceilenecekcinayetten 23 Düstur, Tertibisani, 6.cilt, No.554, s Aybars Pamir, "Kapitülasyon Kavram ve Osmanl Devleti'ne Etkileri", Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, c.51, S:2, (Ankara 2002), s Hüseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri, Ankara, 1998, s Düstur, Tertibisani, c. 6, no.554, s BOA. DH. HM Osmanl Hariciye Nezareti, mtiyazât- Ecnebiyyenin lgasndan Dolay Memurine Tebli Olunacak Talimatnâme, Matbaa-i Amire, stanbul, 1330.

8 158 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 vesuçtandolaybukiilerindavalar,dorudanosmanlmahkemevedairelerin de görülecekti. Ancak bu kiiler, mensup olduklar devletlerce ilem yaplmas artylaosmanlmahkemelerindeyarglanmayacaklard.cezannuygulanmasn da bavurulacak durumlarda konsolosun ahsi tanr mallar hakknda hüküm uygulanacak, devletine ait eyaya dokunulmayacakt. Bir konsolosun ahitliine veyabilgisinegereksinimduyulduunda,birhükümetmemuruadgeçenkonso losa bizzat giderek sözlü veya yazl bilgi talep edecek, buna karlk konsolos hiçbirnedenebalolmadanbuilemiredveyatehirhakknasahipolamayacakt. Buksmdakisonmaddedeise,konsolosluklardagörevlikâtipler,kavaslar,tercü manlar ve ruhani memurlar ile onlarn maiyetindeki mütevelliler ister Osmanl vatanda isterse yabanc uyruklu olsunhiçbir imtiyazdan yararlanamayacaklar d 28. Birincibölümünüçüncüksmnda,yabancticaretgemilerindekiadliilersöz konusudur.bunagöre,yabancticaretgemilerindebirsuçilenecekolursadevlet memurlar ancak ilenen suçun limanda veya karada asayii ihlâl etmesi, ihlâl etmediidurumda,yerleikhalktanbiriniveyadardanbakabiriniilgilendir mesidurumundamüdahaleedebileceklerdi.budurumlardasuçileyenyabanc nntakibihalindeosmanlmemurudorudanyabancgemiyegirerekhertürlü ilemiyapmayayetkiliydi. kincibölüm,ticarîvehukukîilereayrlmtr.bölümünilkksm,cezaîiler dndaki ticarî ve hukukî davalarda yabanc uyruklularn durumunu ortaya koymaktadr.15.maddedehukukîveticarîilerdeyabanclara,osmanlvatanda larna davranld gibi ilem yaplaca belirtilmi ve yabanclarn konsoloslar olmadanmahkemelerdeyarglanacaklaryinelenmitir.ayrcaosmanlmemurla rhertürlüadlîevrakbildirmekiçinyabanclarnbinalarna,otel,dükkânvema azalarna,kanununemrettiiartlardagirmehakknasahipolacaklard. kincibölümünikinciksmise,ailehukukuvemirasileilgilidir.yabanclarn aile hukuku ile ilgili nikâh, evlenme, velâyet, vesayet, boanma gibi davalarda yabanclarnbalbulunduklardevletlerinkurallarnngeçerliolduuveosmanl kanunlarndabuilerinyürütülmesiiçinyaplacakkanunvetekilâtyaynlann cayakadar,ailehukukununosmanlmahkemelerindegörülmeyeceibelirtilmi tir. Yabanclarn tanmaz mallarnn mirasndan doan davalarda ise Osmanl kanunlarnagöreilemyaplacaayrcaifadeedilmitir. kincibölümünüçüncüksmndada,konsoloslarnvememurlarnnhukukî veticarîilerdeyabancuyruklulargibiosmanlmahkemelerindeyarglanmalar söz konusudur. Ancak konsoloshanede görevli memurlarn borçlar nedeniyle hapsedilmeleriuygungörülmemi,yalnzticaretileuramalardurumundaor taya çkan borçlarnn hapis için geçerli olaca belirtilmiti. Bu durumda ancak konsoloslarnahsimallarhakkndakanunlaryürürlükteolacakt. 28 BOA. HR. HM. ISO. 64/10.

9 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 159 Üçüncübölümdecezamahkemeleri,hukuk,ticaretvesulhmahkemelerinde yabanclardan alnacak harç, vergi ve masraflarn Osmanl uyruklularndan al nanlarileaynolacabelirtilmitir. Dördüncübölümdeise;28,29,30,31.maddelerdecezaî,hukukîveticarîdava larda yine konsoloslarn bulunmayaca belirtilmi ve o güne kadar konsolos mahkemelerinde görülen ilerin o bölgedeki Osmanl mahkemelerine, konsolos luktutukevivehapishanelerindekitutuklularnvemahkûmlarndaosmanltu tukevivehapishanelerinegeçiininsalanacaeklenmitir 29. Talimatnâmenin vilâyetlere gönderilmesi ile birlikte karklk ve sorunlarn yaanmayabaladgözlenmektedir.resmibiraçklamaile1ekim1914tarihin denitibarenkapitülasyonlarkaldrldiçinbutarihtenöncekapitülasyonlardan yararlanmakta olanlara, bundan böyle yeni kurallar gerei Osmanl vatandala rndanayrdavranlmayacabildirilmiti 30.Oysaoluanbuyenidurumyabanc devletlertarafndansürekliprotestoyamaruzkalyorveuygulamadaeskisitem dekigibidavranmayadevamediyorlard. OsmanlHükümeti,kapitülasyonlarnkaldrlmasnnardndanülkedekiya banclarnkonumunuyenidentanmlamaihtiyacduymutur.bunedenle8mart 1915(23ubat1330)tarihinde MemalikiOsmaniyedeBulunanEcnebilerinHukukve VezaifineDairKanunMuvakkat isimlikararnameyiyaymlamtr 31. KararnameileOsmanlhudutlardâhilindekiyabanclarnKanunEsasivedi erkanunlarnosmanlvatandalarnagetirdiisiyasîvebeledîhaklardanyarar lanamayacaklarkanunlatrlmancakyinedevletinözelkanunlarileosmanl vatandalarna verilmeyen baz özel haklardan yararlanabilecekleri belirtilmitir. YinebukararnameileyabanclarnticarîvehukukîilerindeOsmanlmahkeme lerine bavurmalar art getirilmitir. Ayrca, güvenlik ve kamu düzeninin sa lanmasileilgilikanunlaryabanclaradauygulanacakveosmanlvatandalarn danalnantarhveresimleraynekildeecanibdendealnacakt.bununlabirlikte OsmanlHükümeti,gümrükvergisini,yabanchükümetleredanmadanbelirle yebilmehakknakavumuveülkeiçindeyabanclarnayrbirhukuksistemine balolmasndankaynaklanançokhukuklulukkarmaasbuekildeortadankal drlmtr. Yasada,OsmanlDevletindekitababetileuraanyabanclarnhaklardadev letkurallarnabalolmasartylakorunmutur.dahasonrahükümet,osmanl da doktorluk yapma ölçütlerini de belirlemitir. Buna göre daha önce yabanc doktorlar, diçi ve ebelerin girmek zorunda olduklar Kolokyum adndaki snav kaldrlmvebununyerinedarülfünuntpfakültesindenmezunolup,doktorluk snavna girenlerin tercih edilecei belirtilmitir. Yabanc doktorlarn ise ancak Dâhiliye Nezaretinin izniyle ve eer kendi memleketlerinden alnm 29 BOA. HR. HM. ISO. 64/ BOA. HR. HM. ISO, 59/ BOA. DH. HM Takvim-i Vekayi', (27 Rebiülahir 1333).

10 160 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 beyannâmeleri varsa, Osmanl snrlarnda doktorluk yapabilecekleri kararlat rlmtr. Talimatnâmedeki dini kurulular, eitim kurulular ve salk binalar hakkndaki özel maddeler ile bu kurulularn imtiyazlar ortadan kaldrlm ve hükümetebalklnmlardr. KanunungeçicimaddesindeisebukanununyaynlanndanitibarenOsman ldevletindekidavavekillii,tabiplik,eczaclk,mühendislik,öretmenlikmeslek vesanatlarylauraan,okulaçan,gazetevemecmuaçkartanyabanclarnhakla r,osmanlkanunlarnabalolmakartylasaklkalacakt.böyleceosmanltop raklarndakiyabanclarnstatüleriyenidenbelirlenmioluyordu. Ecanibin Osmanl hudutlar dâhilindeki seyahatlerini düzenlemek amac ile çkarlan kararnameler sras ile; Pasaport Kanun Muvakkat, Ecnebilerin MemalikiOsmaniyedeSeyahatvekâmetleriHakkndakiKanunMuvakkat ve Hali harp dolaysyla memaliki Osmaniye dâhilinde getü güzar edeceklere seyahat varakas itas hakknda kanun muvakkat 32 isimlerini tamaktadr. 1911tarihliPasaportKanunundagiriçkilemlerininihtiyariolduu,hemiçe ridendaryagidenlere,hemdedardaniçeriyegelenlerepasaportzorunluluu getirildiibelirtilmitir 33.Savaortamiçindealnanönemlikararlardanbiriside dümandevletlerintebaalarna,osmanltebaalarnnborçvetaahhütlerininerte lenmesidir.7aralk1914(24terinisani1330)tarihli TebayOsmaniyenindü velimuhasmavemüttefikleritebaasnakarolandüyunvetaahüdâthakkn dakikanunmuvakkat iledümandevletlerintebaalarnaolanborçlarertelendi i gibi, bundan dolay hukukî sorumluluk da kabul edilmeyecekti. Nitekim bu kararnâmedahasonra23mart1916(10mart1332)tarihindekanunhalinegetiril mitir (1917)SENESNEATECANBSTATSTKLER 15Mart1915(2Mart1331)tarihindeçkarlankanunnâmemucibince,Osmanl topraklarndaseyahatveikâmetedenecanibindurumlarnvehareketlerinitakip etmekiçinherayvilâyetlerdenecanibemahsusistatistikcetvellerinintanzimedi lip Emniyeti Umum Müdürlüüne gönderilmesi istenmitir 35. Dâhiliye Nezareti bünyesindeemniyetiumummüdürlüünde,ecanibubesioluturulmutur.bu ubearaclylamatbuistatistikcetvellerivilâyetlerdekiemniyetmüdürlüklerive jandarma komutanlklarna gönderilerek, her idarî bölgede ne kadar ecanib ikâmet ediyorsa haklarndaki bilgilerin bu istatistik cetvellerine kayt edilmesi istenmitir. Bununla birlikte belirtilen esaslar çerçevesinde hazrlanan cetvellerin her ay düzenli olarak gönderilmesi emredilmitir. Ancak tüm uyarlara ramen cetvellerin tanzimi ve gönderilmesinde bir takm aksaklklar yaanmtr. Bütün 32 Ecanibin Memalik-i Osmaniye'de kamet ve Seyahatleri Hakkndaki 2 Mart 1331 Tarihli Kanun-u Muvakkatn Sur-u Tatbikiyesine Dair Talimat, stanbul, Rona Aybay, "Pasaportlar" Tarih ve Toplum, c. III, S:13, (Ocak 1985), s Düstur, Tertibisani, c.8; Takvim-i Vekayi', (18 Mart 1332). 35 BOA. DH. EUM. MTK. 72/37.

11 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 161 olumsuzluklararamengeçteolsaecanibemahsusbuistatistikcetvellerinindâhi liyenezaretineulatrldvebunlarnkaytaltnaalndincelenenbelgelerden ortayaçkmaktadr Mart1915(17Mart1331)tarihindemülkîerkântarafndan,ecanibinvere cei beyannâme ile buna mukabil alacaklar ikâmet tezkerelerinin suretleri ve beyannâme suretlerinin muhafaza usûlleri, 30 Mart 1915 tarihli ve 14 numaral evrakiledâhiliyenezaretitarafndanvilâyetleretebliedilmitir. DahiliyeNezaretitarafndanoluturulanusûlleregöre: 1. Beyannâmedeki açklamalar ve beyannâme suretlerinin tutulduu defter lerdekibilgilerdorultusunda,gönderilenistatistikcetvellerininkaytedilmesi, 2. Beyannâmedeki numaralarn, beyannâme defterindeki mahal mahsusks mnayazlmas, 3.BuekildekalemealnancetvellerinsuretleribirpakethalindeMüdüriyeti Umumiyeyegönderilmesi, 4.statistikcetvellerikaytedilirkenvilâyetisimleriyazlmasvebilaharebir isimtahririndekolaylkolacandandefterlerinbuusûlüzerinetanzimedilmesi istenmitir 37. Tebliedilenbuusûlleregöre,1915senesindevilâyet,sancakvemutasarrflk lardangönderilenecanibmiktarlar,emniyetiumummüdürlüünebalecanib ubesitarafndanperiyodikolarakyekûnlarmufassalveicmalcetvellerhalinde tasnifedilmitir. Tablo.1.OsmanlDevletininBazVilâyetlerindeEcanibinNüfusaOran(1917) 38 Vilâyet Nüfus EcanibMiktar Nüfusa%Oran MaraSancak ,01 SuriyeVilâyeti ,09 AdanaVilâyeti ,39 AnkaraVilâyeti ,0089 KonyaVilâyeti ,38 SivasVilâyeti ,01 HalepVilâyeti ,02 KütahyaSancak ,01 çelmutasarrfl ,02 UrfaSancak ,02 KaresiSancak ,27 EskiehirMutasarrfl ,32 KayseriSancak ,09 Çanakkale(KaleiSultaniye)Sancak ,11 HüdavendigarVilâyeti ,08 MenteeSancak ,01 KastamonuVilâyeti ,02 ÇatalcaSanca ,3 36 BOA. DH. EUM. ECB. 35/1; 34/24; 3/22. Belge. 1, BOA. DH. EUM. ECB. 34/ Bu Tablo, BOA. DH. EUM. ECB. 17/39, Belge:31, 32, 14, 15, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 26, 34, 29, 30, 25, 33, 24, 22, 16, 27, 28, 78. nolu belgelerden oluturulmutur.

12 162 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 zmitsancak ,1 EdirneVilâyeti ,32 AydnVilâyeti ,6 Toplam ,511 Grafik1.OsmanlDevletininBazVilâyetlerindeEcanibinNüfusaOran(1917) Nüfus Ecanib Mara Suriye Adana Ankara Konya Sivas Halep Kütahya çel Urfa Karesi Eskiehir Kayseri Çanakkale Hüdavendigar Mentee Kastamonu Çatalca zmit Edirne Aydn Tablodavegrafiktegörüldüüüzere;10vilâyet,9sancakve2mutasarrfla aitidaribölgelerdekimüslimvegayrimüslimnüfusveecanibinmiktarverilmi tir.1914tarihliosmanlnüfussaymndaülketopraklarvilâyet,sancakvemuta sarrflk olarak 35 idari bölgeye ayrlmt 39. Ancak 1917 tarihli bu istatistikte 21 idaribölgeyeaitkaytbulunmaktadr. Söz konusu dönemde, igaller dolays ile elden çkan topraklar ve muhtelif sebeplerdendolaysaymyaplamayanidaribölgelerindeolduusanlmaktadr. Oluturulmuolanbuicmaltabloyagöre,OsmanlDevletinebalidaribölgele rin toplam nüfusu kiidir. Ayrca bu idari bölgelerde toplam ecanibnüfusbulunmaktadr kiiileecanibinenfazlaikâmetettiiidaribölgeolanAydnvilâyetini 1.931kiiileEdirnevilâyeti,1.682kiiileAdanavilâyetive1.319kiiileiseKaresi vilâyetitakipetmektedir.ecanibinenazbulunduuvilâyetveyasancaklarise,24 kiiilemarasanca,29kiiileçelmutasarrflve40kiiilementeesanca dr.dikkatiçekenhususise,ecanibinyounolarakmarmarahavzasvebatana dolubölgesindebulunmasdr.ecanibmiktarnnvilâyetveyasancaknüfuslarile dorudan bir ilikisinin olmad da yine bu istatistikten ortaya çkmaktadr. 39 Kemal H. Karpat, Osmanl Nüfusu ( ), Demografik ve Sosyal Özellikleri, stanbul, 2003, s

13 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 163 Ecanibinvilâyet,sancakvemutasarrflklardakitoplamnüfusiçerisindekioranda %0,5civarndadr. Tablo.2.OsmanlDevletindekiEcanibeMahsusstatistikCetveli(1917) 40 Ülkesi Cinsiyeti Dini YaAral Meslei Erkek Kadn Toplam Müslim G.Müslim Tüccar Ziraat Zanaat Serbest Mes lek SairMeslek Arjantin Almanya Amerika Afganistan spanya sveç sviçre ngiltere talya ran Belçika Brezilya Bulgaristan Portekiz Çin Danimarka Rusya Japonya Srbistan Fransa Felemenk Karada Lüksemburg Meksika Monako Norveç Yunanistan Avusturya Macaristan Toplam Ayntarihtetanzimedilmiolan(Tablo2)dekiecanibemahsusistatistikcetve lindeiseosmanltopraklarndakibütünidariünitelerdengeldiianlalanistatis tik cetveller esas alnarak genel bir icmal cetveli oluturulduu görülmektedir. Osmanltopraklarndaikâmetedenyabanclarnhangidevletvatandaolduklar, yaaralklar,meslekleri,dinvecinsiyetleribelirtilmitir.buaçdanbakldnda ayntarihteoluturulmuolanecanibemahsusikiayristatistikcetvelininiçerdii bilgileritibariylebirbirinitamamladanlalmaktadr. 40 BOA. DH. EUM. ECB. 19/8. Belge 110.

14 164 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 1917senesindetutulanistatistikcetvellerininiçerdiibilgilerarasnda,vatan dalarecanibolarakkabuledilendevletlerinisimlerideyeralmaktadr.bunlar; Arjantin,Almanya,Amerika,Afganistan,spanya,sveç,sviçre,ngiltere,talya, ran, Belçika, Bulgaristan, Portekiz, Çin, Danimarka, Rusya, Japonya, Srbistan, Fransa,Felemenk,Karada,Lüksemburg,Meksika,Monako,Norveç,Yunanistan veavusturyamacaristanolmaküzere28ülkeninkaydbulunmaktadr.28ülke den23tanesininvatandaosmanltopraklarndaikâmetveseyahatetmektedir. AncakBrezilya,Japonya,Lüksemburg,Meksika,Monakogibi5ülkeyeaitecanib kaydbulunmamaktadr.buülkelerinvatandalarnn,erkekvekadnolarakcin siyet, Müslim ve gayrimüslim olarak da dinî durumlar kaydedilmitir. Ayrca, birincidereceyaaral;20 30,ikincidereceyaaral;30 40veüçüncüderece yaaralolarakda;40yaüzeritoplamsaylarverilmeküzereülkedâhilinde bulunanecanibinyagruplarsnflandrlmtr.ayrcaecanibinmensupolduu meslekgruplardatüccar,ziraat,zanaat,serbestmeslekvesairmeslekeklinde snflandrlaraktoplamsaylarverilmitir.buekildehazrlananecanibeaitista tistikcetvellerivilâyet,sancakvemutasarrflklaragöreaylkolaraktanzimedil mekteydi 41. Bucetvellerinyansra,idaribölgelerdekimülkîerkântarafndaoluturulan pastavesütungrafiklerdendeistifadeedilerekvilâyetinnüfusu,oidaritaksimat takiecanibinosmanltebaasnaoran,ülkeleregöreecanibindalmveoranlar tektekbelirtilmitir 42.Biristatistikcetvelindeisedierlerindenfarklolarakose neyeaitosmanltopraklarndayaamakiçinikâmettezkeresialmolanecanibin dalmverilmitir 43. Bucetvelegöreecanibsays,1917senesinde54.509erkek,32.034kadnolmak üzeretoplam86.543kiidir.bunlarn7.600ününmüslüman,78.943ününisegay rimüslim olduu anlalmaktadr. Yabanclar yalarna göre; birinci derece ya aralnda12.795,ikincidereceyaaralnda12.897veüçüncüdereceyaaral nda ise kii olarak snflandrlmlardr. Meslekleri itibariyle ise tüccar,2.687ziraat,10.645zanaat,5.180serbestmeslekve14.468sairmeslekmen subuyabancolduukaydedilmitir. Bu istatistikcetvellerindenosmanltopraklarnda hemen hemenher meslek dalnamensupecanibinikâmetettiianlalmaktadr.özelliklesairmeslekolarak adlandrlangrubuniçerisindedoktor,hemire,öretmen,asker,dinadam,ma kinist,mühendis,ajan(istihbaratç),fahie,hastabakc,çercivedilencigibibirçok farklikolundafaaliyetgösterenecanibbulunmaktadr.ecanibiçerisindeçokiyi artlardayaayanlarolduugibihanlar,tekkelervebarnaklardaçoksefilbirha yat sürenler de azmsanmayacak saydadr. Bunun yan sra Osmanl tebaasyla 41 BOA. DH. EUM. ECB. 17/39. Belge: 1, 91,68 83, 85, 84, 88, 76 90, 96, 11 94, 74 95, , 67 86, 87, 93, 79, 35 89, 81, 80. vd. aralarnda-olanlar ayn bilgileri içeren belgelerdir. BOA. DH. EUM. ECB. 19/8. Belge 110, 3, 5 vd. 42 BOA. DH. EUM. ECB. 17/39, Belge:31, 32, 14, 15, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 26, 34, 29, 30, 25, 33, 24, 22, 16, 27, 28, "Memalik-i Osmaniye 1333 Senesi Ecanibe Mahsus statistik Cetveli" gibi; BOA. DH. EUM. ECB. 19/8. Belge:110.

15 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 165 evlenipbutopraklardakalanbirçokecanibdebulunmaktadr. Ayrcadinadam ve öretmen olarak Osmanl topraklarnda faaliyet gösteren, yabanc okullarda çaltklar görülen ecanibe de rastlanmaktadr. Ecanibden hrszlk, sarkntlk, adam öldürme veya yaralama gibi birçok suçtan dolay Osmanl mahkemeleri tarafndanyarglanarakhapishanelerdemahkûmolanlardabulunmaktadr ylndaOsmanltopraklardâhilindebulunanecanib,tabîolduklarülke leraçsndanbirtasnifetabitutulduunda;53.764kiiileyunanistanvatandalar nn ilk sray ald görülmektedir. Yunanistan vatandalarn srasyla talya (6.774),ran(6.271),AvusturyaMacaristan(4.927),Fransa(3.035),Almanya(2.590), ngiltere(2.534),bulgaristan(1.981),rusya(1.782)vatandalartakipetmektedir. 23 ülke içerisinde sadece Afganistan vatanda ecanibin tamam erkektir. Dier ülkeleretabiiecanibintamamndaerkeklerinyansrakadnlarndaosmanltop raklarnda yaad görülmektedir. Kadn ecanibin says bakmndan da; Yuna nistan(20.770),talya(2.887),fransa(1.254),ran(1.159),ngiltere(1.015),almanya (816),Bulgaristan(619)veRusya(616)vatandalarsralanmaktadr.Erkekveka dn oranlarnn birbirine en yakn olduu ülkeler ise; Danimarka (34 erkek, 34 kadn),srbistan(38erkek,33kadn),sveç(15erkek,12kadn),flemenk(122er kek,95kadn)vebelçika(74erkek,43kadn)danmeydanagelmektedir. YabanclardinîaçdantasnifetabîtutulduundaiseiçlerindeMüslümanva tandalarnnenfazlabulunduuülkelersrasyla;ran(5.318),bulgaristan(601), Rusya(582),Karada(301),Yunanistan(271),AvusturyaMacaristan(211),Fransa (126)vengiltere(116)yeralmaktadr.Osmanltopraklarndabulunanbütünva tandalarmüslümantekülkeafganistandr.çindevletinin43vatandann40 Müslüman, 3ü ise gayrimüslimdir. 23 devlet vatandalar arasnda Müslüman bulunmayanülkelerise;arjantin,spanya,sveç,sviçre,belçika,portekiz,dani markavenorveçtir. SONUÇ OsmanlDevletininkuruluveyükselidönemlerindedebirçokyabancülke vatandann çeitli maksatlarla Osmanl topraklarnda seyahat ve ikâmet etmi olmasbirvakadr.özelliklekapitülasyonlarngeniletilerekbirçokülkeyeimti yazlartannmas,imtiyaztannanülkevatandalarnnosmanltopraklarnadaha younseyahatveikâmetetmelerinesebepolmutur. slamhukukundamüslüman olmayan bir devletinvatandannslam ülke sindekidurumumüstementabiriileifadeedilmitir.tanzimatdönemiileberaber butabirinkullanlmasnnyansrayounolarakosmanltebaasolmayanlariçin ecanibtabirikullanlmayabalanmtr.budönemdenitibarenosmanlyönetimi nin,yabanclarnseyahatveikâmetlerihususundadevamlbirtanzimvedüzen lemeiçerisindeolduugörülmektedir.lkolarak1831tarihindemürûrtezkeresi, 44 BOA. DH. EUM. ECB. 12/49, DH. EUM. ECB. 17/39, DH. EUM. ECB. 11/1, DH. EUM. ECB. 17/21 vd.

16 166 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 1841deMeniMürûrNizamnâmesiyaymlanarakuygulanmtr.1844senesinde bunizamnâmeyenidendüzenlenmitir.ecanibinseyahatveikâmetleriileilgilien kapsamldüzenlemeise,1867tarihlipasaportodasnizamnâmesiileyaplmtr. 1884tarihindePasaportNizamnâmesiyenidendüzenlenmitir.1894tarihindeise Pasaport Nizamnâmesi çkarlarak 1884 tarihli nizamnâme yürürlükten kaldrl mtr.nihayet1911tarihindepasaportkanunu,2mart1915tarihlipasaportka nunimuvakkat,20kasm1918tarihlipasaportkanunuyaynlanarakyabancla rnseyahatveikâmetlerineaituygulanacakkurallarasonekilverilmitir. Osmanlyönetimi,savaneniddetlidönemlerinde;bazvilâyet,sancakve mutasarrflklarda nüfusistatistiklerioluturarak ecanibinbu nüfusa orann, e hirlerde polis tekilatlar, tarada ise jandarma komutanlklar vastasyla tespit etmekistemitir. ttihadveterakkininkapitülasyonlar1ekim1914tarihindenitibarengeçerli olmak üzerekaldrmasnaramen oluturulan istatistiklerden anlaldna göre Osmanltopraklarnda1917senesinde23ülkevatandandanoluan86.543kiilik ecanib nüfusunun bulunduu görülmektedir. Bunun yan sra deiik ülkelerin vatanda olan birçok Müslümann da Osmanl topraklarnda ecanib olarak bu lunduuanlalmaktadr.osmanltopraklarndaticaretyapmakveikurmakiçin belirlibirgelirdüzeyinesahipecanibolduugibi,vatandaolduklarülkelerde isiz ve vasfsz birçok kiinin de Osmanl topraklarna aileleriyle birlikte gelip yeni ümitler peinde kotuklar da bir gerçektir. Osmanl topraklarnda ikâmet edenyabanclar,yalnzcaehirmerkezlerindedeilkasabahattaköylerdedebu lunmaktaydlar.bazecanibkadnlar,stanbulunsosyalekonomikdüzeyiyüksek vemuhtemelendeavrupagörmüosmanltebaasolandevletadam,muharrir veiadamlarileevlenip,beyolu,kadköyveüsküdargibiyerlerdeyaamay tercihetmilerdir.budönemosmanlaydnlararasndaavrupalkadnlarlaevli liinbirmodahalinialdndasöylemekmümkündür.bununlabirlikte,dünya nndeiikülkelerinintebaasolankiilerinosmanltopraklarndaticaret,zanaat, ziraat,serbestvesairmeslekmensubuolarakgenelbirtasnifetabitutulanbirçok ikolunda,ya,dinvecinsiyetayrmolmadanseyahatveikâmetettiklerigörül mektedir. Sonuçolarak;OsmanlDevletininfarkldönemlerdebirçokdevletevermiol duukapitülasyonlar,kendisiningerekilerlemesinegerekseegemenlikhaklarnn zamaniçerisindesnrlanmasnayolaçançokönemlibirengelitekiletmitir.bu imtiyazlartabiiki,sadeceülkehükümetlerineverilenbirayrcalkolarakkalma m,aynzamandaoülkevatandalarnndasnrszbirekildekullandklarbir imtiyazhalinialmtr. Osmanl topraklarnda serbest olarak dolaan yabanc ülke vatandalarna kar,buradailemiolduklarsuçlarveyamaruzkaldklarhadiselerkarsnda uygulanançokhukuklusitemindebuayrcalnboyutunugöstermesibakmn danönemibüyüktür.görüntüitibariylekendiülkesininvatandalarnntabiiol

17 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 167 duuhukuksisteminekarayntopraklardaseyahatedenyabanclarnfarklbir hukuksiteminetabîolmalarnn,kendisinekarkamuvicdanndahakveadalet konusundabirgüvensizliinortayaçkabileceinisöylemekmümkündür. Böylebirortamda,19.yüzylboyuncabazOsmanlaydnvedevletadamlar nnsüreklidilegetirdiiyadakalemealdyabanclaratannanimtiyazlarnkal drlmasnailikintalepler,nihayeti.dünyasavaarifesindeyerinegetirilmitir. Verilen ayrcalklarn tek tarafl olarak kaldrlmas ile gerek devlet içerisindeki yabanclara ilikin çok hukukluluk ortadan kaldrlm gerekse vatandalar ara sndakiadaletedayalgüvenduygusu,yenidentesisedilmeyeçallmtr.herne kadarsavadönemiolmasnedeniileyabancülkelerinbudurumuprotestolar çokönemliolmasadadahasonralozanantlamasilekapitülasyonlarnveayr calklarn tamamen kaldrlmas ve yabanclarn Türkiye Cumhuriyeti snrlar dâhilindekihukukîstatüleri,uluslararashukukavemütekabiliyetesasnadaya nananlamalarileyenibirekilalmtr.

18 168 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 KAYNAKÇA I.ArivKaynaklar BabakanlkOsmanlArivi,DâhiliyeNezareti,EmniyetiUmumMüdüriyeti,EcanibKsm(BOA.DH. EUM.ECB). BabakanlkOsmanlArivi,DâhiliyeNezareti,EmniyetiUmumMüdüriyeti,MuhaberâtveTensîkât Kalemi(BOA.DH.EUM.MTK). BabakanlkOsmanlArivi,DâhiliyeNezareti,HukukMüavirliiKalemi(BOA.DH.HM). Babakanlk Osmanl Arivi, Hariciye Nezareti, Hukuk Müavirlii, stiare Odas Ksm (BOA. HR. HM.ISO). Düstur. Ecanibin Memaliki Osmaniyede kamet ve Seyahatleri Hakkndaki 2 Mart 1331 Tarihli Kanunu MuvakkatnSuruTatbikiyesineDairTalimat,stanbul,1331. EineriyyeSicili,6. Halil Cemaleddin / Hrand Asador, Ecânibin Memâliki Osmaniyede Haiz Olduklar mtiyâzât Adliye,Dersadet,1331. Osmanl Hariciye Nezareti, mtiyazât Ecnebiyyenin lgasndan Dolay Memurine Tebli Olunacak Talimatnâme,MatbaaiAmire,stanbul,1330. TakvimiVekayi. II.AratrmaEserler Altu,Ylmaz;YabanclarnHukukiDurumu,stanbul,1963. AristarchiBey,LégistationOttomansRecueildesLois,Règlements,Ordonantes,Traités,Capitulations etdesautresdocumentsofficielsdelempireottoman,c.iii,stanbul,1874. Arminjon,Pierre;EtrangersetProtegésDansLEmpireOttoman,Paris,1903. Cin,HalilAkgündüz,Ahmet;TürkHukukTarihi,Konya,1989. mber,colin;eriattankanunaebusuudveosmanldaslamihukuk,(çev:murtezabedir),stan bul,2004. Karpat,KemalH.;OsmanlNüfusu( ),DemografikveSosyalÖzellikleri,stanbul,2003. Konan,Belks;OsmanlDevletindeYabanclarnKapitülasyonlarKapsamndaHukukiDurumu,(Ya ynlanmamdoktoratezi),ankara,2006. Ökçün,Gündüz;YabanclarnTürkiyedeÇalmaHürriyeti,Ankara,1962. Pakaln,MehmetZeki;OsmanlTarihDeyimleriveTerimleriSözlüü,stanbul,1993. Pazarc,Hüseyin;UluslararasHukukDersleri,Ankara,1998. III.Makaleler Arslan,Ozan;I.DünyaSavaBandaKapitülasyonlarnttihadveTerakkiYönetimiTarafn dan Kaldrlmas ve Bu Gelime Karsnda Büyük Güçlerin Tepkisi, Sakarya Üniversitesi FenEdebiyatFakültesiDergisi,c.10,S:1,(Temmuz2008),s Aybay,Rona;Pasaportlar,TarihveToplum,c.III,S:13,(Ocak1985),s Bozkurt,Gülnihal;slâmHukukundaMüstemenler,Prof.Dr.FadlH.SurunAnsnaArmaan AnkaraÜniversitesiSiyasalBilgilerFakültesiYaynlar:522,(Ankara1983),s Çadrc, Musa; Tanzimat Döneminde Çkarlan Meni Mürûr ve Pasaport Nizâmnâmeleri, Belgeler,c.XV,S:19,(1993),s Kütükolu,MübahatS.;Ahidnâme,DVA,c.1,(stanbul1988),s Pamir,Aybars;KapitülasyonKavramveOsmanlDevletineEtkileri,AnkaraÜniversitesiHu kukfakültesidergisi,c.51,s:2,(ankara2002),s Sezer,Hamiyet;OsmanlmparatorluundaSeyahatzinleri(18.19.Yüzyl),AnkaraÜniversitesi DilveTarihCorafyaFakültesiTarihBölümüTarihAratrmalarDergisi,c.21,S:33,(2003),s

19 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 169 Ek1.ÇatalcaSanca,1333SenesiNüfusveEcanibMiktar(DH.EUM.ECB.17/3923)

20 170 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 Ek2.AydnVilayeti,1333SenesiNüfusveEcanibMiktar(DH.EUM.ECB.17/3929)

21 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 171 Ek3.MemalikiOsmaniyede1333SenesiEcanibeMahsusstatistikCetveli(DH.EUM.ECB.19/8110)

22 172 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3