Kahvehane, kafeterya, lokanta çalışanları ve müşterilerinin sigara ile ilgili bilgi ve tutumları

Transkript

1 Kahvehane, kafeterya, lokanta çalışanları ve müşterilerinin sigara ile ilgili bilgi ve tutumları Fatma FİDAN, Murat SEZER, Mehmet ÜNLÜ, Ziya KARA Afyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı, Afyon. ÖZET Ülkemizde tüm iş yerlerini kapsayacak şekilde sigaranın yasaklanması gündemdedir. Çalışmamızda kafeterya, lokanta, kahvehane çalışanları ve müşterilerinin sigara ile ilgili bilgi ve tutumlarını, bu iş yerlerinde sigaranın yasaklanması hakkındaki görüşlerini araştırdık. Oniki kahvehane, 12 lokanta, 7 kafeteryada çalışan toplam 28 iş yeri sahibi, 67 iş yeri çalışanı ve 242 müşteri ile görüşüldü. Sigara içilmeyen bir iş yerinde çalışma isteği en fazla kahvehane grubundaydı (%79.8) ve kafeterya grubunda %63.9, lokanta grubunda da %57.8 olarak bildirildi. Tüm iş yerlerinde sigara içilmesinin yasaklanmasını en fazla kahvehane grubundakiler, en az kafeterya grubundakiler istemekteydi. Kahvehane ve kafeterya grubu yeni kanunun müşteri sayısını ve iş yeri gelirlerini azaltacağını düşünürken, lokanta grubu çoğunlukla değişiklik olmayacağını düşünmekteydi. İş yerinde sigara içilmesinin yasaklanması durumunda, kahvehane müşterilerinin %45.4 ü bu iş yerine gelme sıklığının azalacağını, lokanta müşterilerinin %47.8 i sıklığın değişmeyeceğini ifade etti. Sigara içilmeyen bir ortamda çalışma isteği ve tüm iş yerlerinde sigarayı yasaklayan yeni bir kanun çıkması isteği anlamlı olarak sigara içmeyenler grubunda daha yüksekti. Sigara yasağı sonrası sigara içen müşterilerin bu ortamlara gitme sıklığının azalacağı, sigara içmeyen müşterilerde bu sıklığın artacağı bildirildi. Kahvehane, lokanta ve kafeterya sahipleri ve çalışanlarının bu konularda bilgilendirilmesinin önemli olduğunu ve çıkabilecek böyle bir kanuna uyumu arttıracağını düşündük. Anahtar Kelimeler: Kafeterya, lokanta, kahvehane, çevresel tütün dumanı, sigara. SUMMARY Knowledge and attitude of workers and patrons in coffeehouses, cafes, restaurants about cigarette smoke Fidan F, Sezer M, Unlu M, Kara Z Department of Chest Disease, Faculty of Medicine, Afyon Kocatepe University, Afyon, Turkey. A legislation about smoking restriction in all workplaces is under consideration in Turkey. In our study we evaluated the knowledge and attitudes of workers and patrons of cafes, restaurants and coffeehouses about smoking ban in their worklaces. Twenty eight owners, 67 workers and 242 patrons in 12 coffeehouse, 12 restaurants and 7 cafes were interviewed. A desire to work in a smoke-free workplace was most frequent (79.8%) among coffeehouse group and 63.9% in cafe group, 57.8% in restaurants group. Smoking ban was most frequently requested by coffeehouse group and least frequently by cafe group. Coffeehouse and cafe groups were supposing a decrease in the number of patrons and incomes with such a legislation, whereas restaurant group was thinking that no change will occur. 45.4% of the coffeehouse patrons stated that they Yazışma Adresi (Address for Correspondence): Dr. Fatma FİDAN, Hattat Karahisar Mahallesi 4. Sokak Kaya Apartmanı No: 7, AFYON - TURKEY drffidan@yahoo.com 362

2 Fidan F, Sezer M, Ünlü M, Kara Z. would less frequently visit that workplace in case of a smoking ban, whereas 47.8% of restaurant patrons stated that there would be no change with their frequency to visit there. A desire to work in a smoke-free workplace and requesting a smoking ban for all workplaces were more frequent among nonsmokers. Smokers stated that their frequency to visit those places would decrease in case of a smoking ban, whereas nonsmokers stated an increase in their frequency to visit those places. We think that informing the owners and workers of coffeehouses, restaurants and cafes about these facts is very important and would increase the compliance to such a legislation. Key Words: Cafe, restaurant, coffeehouse, environmental tobacco smoke, cigarette. Çevresel tütün dumanı (ÇTD) maruziyeti ile ilişkili sağlık riskleri iyi tanımlanmıştır ve bu riskler konusunda giderek büyüyen bilimsel bir fikir birliği mevcuttur (1). ÇTD maruziyeti ile hem akciğer kanseri hem de kardiyovasküler hastalıklar arasındaki ilişkiyi gösteren epidemiyolojik ve biyolojik kanıtlar vardır (2). Sigara içmeyen erişkinler arasında ÇTD maruziyetinin primer kaynağı iş yerleridir. Yurt dışından bildirilen çalışmalarda iş yerinde en fazla ÇTD maruziyeti bar, taverna ve lokanta çalışanlarında olmaktadır ve bu iş yerlerinde çalışanlarda akciğer ve diğer solunum sistemi kanserlerinin gelişme riski daha yüksektir (3). Ülkemizde ise kahvehaneler yoğun mesleki ÇTD maruziyeti olan iş yerlerinin başında gelmektedir (4). Amerika Birleşik Devletleri (ABD) nde bar ve lokantalarda sigara içiminin yasaklanması ile ilgili kanun çıkmazdan önce ve çıktıktan sonra, tütün endüstrisi, Ulusal Sigara İçiciler Birliği ile bazı bar sahipleri müşteri kaybı ve iş yeri gelirlerinde azalma olacağından şikayetçiydi (5,6). Bu düşüncelerin aksine, çalışmalar bar müşterilerinin kanunu desteklediğini, barlara daha fazla geldiğini ve daha uzun süre kaldıklarını, aynı zamanda kanunun bar gelirleri üzerine negatif etkisi olmadığını göstermiştir (7,8). Çalışmamızda kahvehane, kafeterya, lokanta çalışanları ve müşterilerinin sigara ile ilgili bilgi ve tutumlarını, bu iş yerlerinde sigaranın yasaklanması hakkındaki görüşlerini araştırdık. MATERYAL ve METOD 1 Mayıs Haziran 2005 tarihleri arasında, Afyon merkezinde bulunan ve rastgele örneklem yöntemiyle seçilen 12 kahvehane, 12 lokanta, 7 kafeteryada çalışan 28 iş yeri sahibi, 67 iş yeri çalışanı ve 242 müşteri olmak üzere toplam 337 kişi ile görüşüldü. Katılımcılara demografik özellikler, iş yerindeki durumu (iş yeri sahibi, iş yeri çalışanı, müşteri), sigara hakkındaki tutum ve bilgilerini değerlendiren anket formu uygulandı. İş yeri çalışanı, iş yeri sahibi ve müşteriler, kişilerin bulunduğu iş yerine göre kahvehane grubu, lokanta grubu ve kafeterya grubu olarak sınıflandırıldı. İş Yerlerinin Tanımları Kahvehane: Çay, kahve, ıhlamur vb. bitki çayları içilen, hafif yiyecekler bulunduran, tavla, kağıt vb. oynanan yer. Kafeterya: Çay, kahve vb. içeceklerle bazı yiyeceklerin satıldığı yer (bu çalışmaya internet kafe, nargile kafe, bilardo salonu gibi iş yerleri dahil edilmedi). Lokanta: Ev yemekleri, kebap vb. yiyeceklerin satıldığı yer. Sigara kullanımına yönelik genel veriler aşağıdaki tanımlamalara göre verildi (9). Sigara içmeyen: Toplam 100 sigaradan daha az sigara içen, 12 ay boyunca hiç sigara içmeyenler. Sigarayı bırakmış: Geçmişte düzenli olarak sigara içmiş olanlar (100 sigaradan daha fazla). Sigara içen: Son bir ayda 20 veya üzerinde sigara içenler. Sigaranın tüm iş yerlerinde yasaklanması ile ilgili şu anda sigara içenlerle, sigara içmeyenlerin görüşleri karşılaştırılırken, sigarayı bırakanlar sigara içmeyenler grubuna dahil edildi. Verilerin değerlendirmesinde ki-kare testi kullanıldı. Ortalamalar ortalama ± standart sapma olarak verildi. BULGULAR Oniki kahvehane, 12 lokanta, 7 kafeteryada bulunan iş yeri sahibi, iş yeri çalışanı ve müşterilerin de- 363

3 Kahvehane, kafeterya, lokanta çalışanları ve müşterilerinin sigara ile ilgili bilgi ve tutumları ğerlendirildiği 337 kişi çalışmaya alındı. Yaş ortalaması kahvehane grubunda 40.4 ± 7.8 (18-57), lokanta grubunda 35.3 ± 6.1 (21-43), kafeterya grubunda 22.4 ± 5.5 (16-46) olarak saptandı. Gruplar arası karşılaştırmada kafeterya grubundakiler, diğer gruplara göre anlamlı olarak daha düşük yaş grubundaydı (p= 0.000). Kahvehane, lokanta ve kafeteryalardaki iş yeri sahibi, iş yeri çalışanı ve müşterilerin dağılımı Tablo 1 de verilmiştir. Grupların cinsiyete göre dağılımına bakıldığında kahvehane grubunun tamamı erkekti. İş yeri sahiplerinin %78.6 sı, iş yeri çalışanlarının %83.6 sı ve müşterilerin %68.6 sı erkeklerden oluşuyordu. Kahvehane grubunda, sigara içenler (%77.9) ve sigarayı bırakanlar (%13.5) diğer gruplara göre anlamlı olarak daha yüksek bulundu (p= 0.014). Sigara içmeyenler kahvehane grubunda %8.7, lokanta grubunda %23.8, kafeterya grubunda %19.8 olarak bulundu. İş yeri sahibi, iş yeri çalışanı ve müşteriler arasında sigara kullanımı açısından anlamlı farklılık yoktu (p= 0.228). Grupların eğitim durumuna göre dağılımı Tablo 2 de görülmektedir. İş yeri sahipleri ve iş yeri çalışanlarına bakıldığında, kahvehane grubunda ilkokul mezunu, lokanta ve kafeterya grubunda lise mezunu olanlar anlamlı olarak daha yüksek bulundu. Müşterilerde ise kahvehane grubunda ilkokul mezunu, lokanta grubunda üniversite mezunu ve kafeterya grubunda üniversite öğrencisi olanlar anlamlı olarak daha yüksek bulundu. İş yeri gruplarına göre sigara hakkındaki bilgi ve tutumlar Tablo 3 te görülmektedir. Evde sigara içmeyen kişilerin yanında sigara içenler kafeterya grubundakilerde (%64.3) anlamlı olarak daha yüksek bulundu. İş yerinde sigara içme oranı anlamlı olarak en yüksek kahvehane grubunda (%93.3) idi. Sigara içilmeyen bir iş yerinde çalışma isteği anlamlı olarak en fazla kahvehane grubunda (%79.8) bulundu. Kamu kuruluşlarında sigara içmenin yasak olduğu tüm gruplarda %96 gibi yüksek oranda biliniyordu. Katılımcıların %50-60 ı kamu kuruluşlarında bu kanunun uygulanırlığını yetersiz, %14-22 si yeterli olarak düşünüyorlardı ve gruplar arasında anlamlı farklılık yoktu. Ülkemizde 4207 sayılı kanunla kamu kurum ve kuruluşlarında sigara içilmesi yasak olmasına rağmen bu kanunla kahvehane, lokanta gibi iş yerlerinde sigara içilmesi henüz yasaklanmamış- Tablo 1. Kahvehane, lokanta ve kafeteryalardaki iş yeri sahibi, iş yeri çalışanı ve müşteri dağılımı. Kahvehane Lokanta Kafeterya grubu grubu grubu Toplam Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % İş yeri sahibi İş yeri çalışanı Müşteri Toplam Tablo 2. Grupların eğitim durumlarına göre dağılımı. İş yeri sahibi (n= 28) İş yeri çalışanı (n= 67) Müşteri (n= 242) Kahve Lokanta Kafe Kahve Lokanta Kafe Kahve Lokanta Kafe Eğitim (n= 9) (n= 9) (n= 10) (n= 18) (n= 33) (n= 16) (n= 77) (n= 67) (n= 98) durumu % % % % % % % % % İlkokul Ortaokul Lise Üniversite Üniversite öğrencisi p değeri Kahve: Kahvehane, Kafe: Kafeterya. 364

4 Fidan F, Sezer M, Ünlü M, Kara Z. Tablo 3. İş yeri gruplarının sigara hakkındaki bilgi ve tutumları Kahvehane Lokanta Kafeterya (n= 104) (n= 109) (n= 124) p Evde sigara içmeyen kişilerin yanında sigara içer misiniz? Evet %45.6 %61.2 % Kamu kuruluşlarında sigara içmek yasak mıdır? Evet %96.2 %96.3 % Bu kanunun kamu kuruluşlarında uygulanırlığını nasıl buluyorsunuz? Yeterli %22.0 %17.0 %14.3 Yetersiz %51.0 %49.1 % Hiç uygulanmıyor %27.0 %34.0 %24.4 Lokanta, kahvehane, kafeterya gibi iş yerlerini kapsayacak şekilde yeni bir kanunla sigaranın yasaklanması gündemdedir. Bu şekilde yeni bir kanun çıkmasını ister misiniz? Evet %78.6 %62.4 % Bu yeni kanun sizce müşteri sayısını nasıl etkiler? Arttırır %14.4 %13.2 %13.0 Azaltır %69.2 %54.7 % Değiştirmez %16.3 %32.1 %18.7 Bu yeni kanun sizce iş yeri gelirlerini nasıl etkiler? Arttırır %13.5 %12.4 %11.7 Azaltır %69.2 %50.5 % Değiştirmez %17.3 %37.1 %21.7 Bu yeni kanuna iş yerinizde uyulacağını düşünüyor musunuz? Evet %37.5 %37.2 % tır. Ancak yeni bir kanunla lokanta, kahvehane, kafeterya gibi iş yerlerini kapsayacak şekilde sigaranın yasaklanması gündemdedir. Grupların bu konudaki görüşleri Tablo 3 te görülmektedir. Bu şekilde yeni kanun çıkmasını en yüksek oranda kahvehane grubundakiler (%78.6), en düşük oranda kafeterya grubundakiler (%51.2) istemekteydi. Kahvehane ve kafeterya grubu yeni kanunun müşteri sayısını ve iş yeri gelirlerini azaltacağını düşünürken, lokanta grubunda müşteri sayısının ve iş yeri gelirlerinin değişmeyeceğini düşünenler diğer gruplara göre daha fazla idi. Katılımcıların ancak %34-37 gibi az bir kısmı iş yerlerinde bu yeni kanuna uyulacağını düşünüyordu. Yeni bir kanunla lokanta, kahvehane, kafeterya gibi iş yerlerini kapsayacak şekilde sigaranın yasaklanması hakkındaki görüşler değerlendirildiğinde, iş yeri sahibi %44.4, iş yeri çalışanı %70.1, müşteriler %63.5 oranında bu şekilde yeni bir kanun çıkmasını istediklerini belirtti (p= 0.064). İş yeri sahibi, iş yeri çalışanı ve müşterilerin bu yeni kanunun müşteri sayısını nasıl etkileyeceği ile ilgili görüşleri Şekil 1 de, iş yeri gelirlerini nasıl etkileyeceği ile ilgili görüşleri Şekil 2 de görülmektedir. İş yeri sahipleri %81.5 oranında bu yeni kanunun müşteri sayısını ve iş yeri gelirlerini azaltacağını düşünüyorlardı. Yeni kanuna iş yerinde uyulacağını iş yeri sahipleri %30.8, iş yeri çalışanları %39.4, müşteriler %35.9 oranında düşünüyordu (p= 0.730). Tüm gruplarda, pasif sigara dumanı maruziyetinin akciğer kanseri, kalp hastalığı ve kronik bronşite yol açacağı %95 lerin üzerinde, ancak ani bebek ölümüne yol açacağı %86-95 oranında biliniyordu (Tablo 4). Sadece iş yerlerinde bulunan müşterilerde yapılan değerlendirmede iş yerinde sigara içilmesinin yasaklanması durumunda, kahvehane müşterilerinin %45.4 ü bu iş yerine gelme sıklığının azalacağını, lokanta müşterilerinin %47.8 i sıklığın değişmeyeceğini ifade ettiler. İş yerinde sigara içilmesinden en fazla kahvehane müşterileri (%51.9), en az kafeterya müşterileri (%26) rahatsız oluyordu ve gruplar arasında anlamlı fark- 365

5 Kahvehane, kafeterya, lokanta çalışanları ve müşterilerinin sigara ile ilgili bilgi ve tutumları p= % 40 İş yeri sahibi İş yeri çalışanı Müşteri Arttırır Azaltır Değiştirmez Bu yeni kanun sizce müşteri sayısını nasıl etkiler? Şekil 1. Yeni bir kanunla lokanta, kahvehane, kafeterya gibi iş yerlerini kapsayacak şekilde sigaranın yasaklanması durumunda bu yeni kanunun müşteri sayısını nasıl etkileyeceği ile ilgili görüşler p= % İş yeri sahibi İş yeri çalışanı Müşteri Arttırır Azaltır Değiştirmez Bu yeni kanun sizce iş yeri gelirlerini nasıl etkiler? Şekil 2. Yeni bir kanunla lokanta, kahvehane, kafeterya gibi iş yerlerini kapsayacak şekilde sigaranın yasaklanması durumunda bu yeni kanunun iş yeri gelirlerini nasıl etkileyeceği ile ilgili görüşler. 366

6 Fidan F, Sezer M, Ünlü M, Kara Z. Tablo 4. Grupların pasif sigara dumanına maruziyetin sağlık üzerine etkileri hakkındaki düşünceleri. Kahvehane Lokanta Kafeterya Pasif sigara (n= 104) (n= 109) (n= 124) dumanına maruziyet % % % p Akciğer kanseri yapar Kalp hastalığı yapar Kronik bronşit yapar Ani bebek ölümüne yol açar lılık vardı (p= 0.001). Müşteriler, iş yerinde sigara içmek yasaklanırsa %81-88 oranında bu yasağa uyacaklarını bildirdiler. Ancak müşterilerin sadece %39-51 i bu yasağa genel olarak uyulacağını düşünüyordu (Tablo 5). Tüm gruplar sigara içenler ve içmeyenler olarak karşılaştırıldığında, sigara içilmeyen bir ortamda çalışma isteği, tüm iş yerlerinde sigarayı yasaklayan yeni bir kanun çıkması isteği anlamlı olarak sigara içmeyenler grubunda daha yüksekti. Müşteriler değerlendirildiğinde sigara yasağı sonrası sigara içenlerde bu ortamlara gitme sıklığının anlamlı olarak azalacağı, sigara içmeyenlerde bu sıklığın artacağı bildirildi. Ayrıca, sigara içmeyen müşteriler iş yerinde sigara içilmesinden anlamlı düzeyde daha fazla rahatsız oluyordu (Tablo 6). TARTIŞMA Çalışmamızda kahvehane grubundakilerde, evde sigara içmeyen kişilerin yanında sigara içme oranı daha az, sigara içilmeyen yerde çalışma ve iş yerlerinde sigaranın yasaklanması isteği daha fazla bulundu. Kahvehane grubunda en fazla ilkokul mezunu olmakla birlikte bu düşüncelerin nedeni kahvehane ortamındaki yoğun ÇTD maruziyeti olabilir. Yeni bir kanunla lokanta, kahvehane, kafeterya gibi iş yerlerini kapsayacak şekilde sigaranın yasaklanması durumunda iş yeri sahibi, iş yeri çalışanı ve müşterilerin düşünceleri değerlendirildiğinde bu şekilde yeni bir kanun çıkmasını en düşük oranda iş yeri sahipleri istiyordu. Ayrıca, iş yeri sahiplerinin büyük bir kısmı (%81.5) bu yeni kanunun müşteri sayısını ve iş yeri gelirini azaltacağını düşünüyordu. Bulundukları iş yerinde sigara içmek yasaklanırsa, sigara içen müşteriler bu iş yerine gelme sıklığının azalacağını (%53.2), sigara içmeyenler ise değişmeyeceğini (%51.6) bildirdi. Son zamanlarda iş yerinde ÇTD maruziyetinin sağlık riskleri bilimsel ve toplumsal açıdan ilgi odağı olmuştur (10). Bir araştırmada iş yerinde pasif sigara içiminden kaynaklanan mortalite Tablo 5. Müşterilerin sigara içilmesinden rahatsız olma ve sigara yasağı hakkındaki düşünceleri. Kahvehane Lokanta Kafeterya müşterileri müşterileri müşterileri (n= 77) (n= 67) (n= 98) p Bu iş yerinde sigara içmek yasaklanırsa buraya gelme sıklığınız nasıl değişir? Artar %20.8 %17.9 %15.0 Azalır %45.4 %34.3 % Değişmez %33.8 %47.8 %42.0 Bu iş yerinde sigara içilmesinden rahatsız oluyor musunuz? Evet %51.9 %32.8 % Bu iş yerinde sigara içmek yasaklanırsa buna uyar mısınız? Evet %88.3 %82.1 % Bu iş yerinde sigara içmek yasaklanırsa genel olarak uygulanacağını düşünüyor musunuz? Evet %44.2 %50.7 %

7 Kahvehane, kafeterya, lokanta çalışanları ve müşterilerinin sigara ile ilgili bilgi ve tutumları Tablo 6. Tüm gruplarda ve müşterilerde sigara içme durumuna göre sigara yasağı hakkındaki düşünceler. Sigara Sigara içenler içmeyenler Toplam p TÜM GRUPLAR Sigara içilmeyen bir iş yerinde çalışmak isteyenler %58.5 %91.3 % Lokanta, kahvehane, kafeterya gibi iş yerlerini kapsayacak şekilde yeni bir kanunla sigaranın yasaklanması gündemdedir. Bu şekilde yeni bir kanun çıkmasını ister misiniz? Evet %54.4 %85.0 % Bu yeni kanun sizce müşteri sayısını nasıl etkiler? Arttırır %11.5 %15.2 %12.4 Azaltır %64.8 %65.8 % Değiştirmez %23.8 %19.0 %22.5 Bu yeni kanun sizce iş yeri gelirlerini nasıl etkiler? Arttırır %12.5 %10.0 %11.8 Azaltır %63.4 %62.5 % Değiştirmez %24.1 %27.5 %25.0 Bu iş yerinde sigara içmek yasaklanırsa buna uyulur mu? Evet %37.5 %32.9 % MÜŞTERİLER Bu iş yerinde sigara içmek yasaklanırsa buraya gelme sıklığınız nasıl değişir? Artar %9.1 %37.5 %17.4 Azalır %53.2 %10.9 % Değişmez %37.7 %51.6 %41.7 Bu iş yerinde sigara içilmesinden rahatsız oluyor musunuz? Evet %20.1 %76.6 % oranları akciğer kanserinde %2.8, kronik obstrüktif akciğer hastalığında %1.1, astımda %4.5, iskemik kalp hastalığında %3.4, serebrovasküler olayda %9.4 olarak bulunmuştur (11). İş yerinde ÇTD maruziyetine bağlı ABD de yıllık koroner hastalıktan ölüm arasında bulunmuştur (12). ÇTD maruziyeti ABD de yıllık sigara içmeyen kişinin ölümüne yol açmakta ve önlenebilir ölüm nedenleri arasında üçüncü sırada yer almaktadır (13). Pasif sigara içiciliğine bağlı sağlık riskleri hakkındaki kaygılar arttıkça, birçok toplumda halka açık yerlerde sigara içilmesi yasaklanmış ya da yasaklanması için yasa çıkarılmasına yönelik çalışmalar sürmektedir (14). Ülkemizde 1996 yılında 4207 sayılı kanun ile resmi kamu kurum ve kuruluşları ile toplu ulaşım araçlarında sigara içilmesi yasaklanmıştır, ancak kahvehane, bar, lokanta, kafeterya gibi işletmelerde sigara içilmesi hala serbesttir. ABD de ilk olarak Kalifornia eyaletinde, 1995 yılında hemen hemen tüm iş yerlerinde sigara içilmesi yasaklanmış, 1998 yılında bar, taverna ve oyun klüpleri de bu yasak kapsamına alınmıştır yılı itibariyle New York, Boston, Chicago, Denver, Pittsburgh, Delaware, Hong Kong, Yeni Zelanda, Avustralya, İsveç, İrlanda ve Tayland dahil birçok şehir, eyalet ve ülkede bar ve lokantalarda sigara içilmesi yasaklanmıştır (15). Eisner ve arkadaşları iş yerlerinde sigara içilmesi yasaklandıktan sonra barmenlerin solunum semptomlarında ve akciğer fonksiyon testlerinde iyileşme olduğunu bildirmişlerdir (16). Bu bulgular göstermektedir ki barlarda sigara içilmesinin yasaklanması hem çalışanları hem de müşterileri istemsiz ÇTD maruziyetinden koruyan etkin bir yöntemdir. Uzun süreli ÇTD maruziyetini gösteren saç nikotin düzeyleri, sigara içmenin yasak olmadığı bar ve lokantalarda çalışanlarda, sigara içilmeyen yerde çalışanlara göre daha yüksek bulunmuştur (17). Ülkemizde İzmir deki kahvehane çalışanlarında yapılan araştırmada kontrol grubuna 368

8 Fidan F, Sezer M, Ünlü M, Kara Z. göre anlamlı düzeyde yüksek saç nikotin düzeyleri saptanmıştır (18). Tang ve arkadaşları, sigarasız bar kanunundan sonraki davranış değişikliklerini değerlendirmek amacıyla kanun öncesi (1998) ve kanun sonrasında (2002) sigarasız bir çevrede çalışma tercihi, ÇTD soluma ve kanunla ilgili bar çalışanları ve sahiplerinin düşüncelerini araştırmışlardır. Barlarda çalışanlar ve bar sahiplerinin sigarasız bir çevrede çalışma düşüncesi 1998 yılında %17, 2002 yılında %51 (p< 0.001) bulunmuştur. Müşteriler sigara içtiği zaman bar sahipleri ya da çalışanlarının sigarayı söndürmeleri veya dışarıda içmelerini söylemeleri 1998 yılında %43, 2002 yılında %82 (p< 0.001) olarak belirlenmiştir. Sonuç olarak sigarasız bar kanununun Kalifornia da bar çalışanlarında pozitif ve anlamlı davranışsal değişikliklere yol açtığını bildirmişlerdir. Weber ve arkadaşlarının, bar ve lokantadaki müşteriler ve iş yeri çalışanlarında yaptıkları araştırmada, müşterilerin sigara içilmemesine uyumu, 1998 ve 2002 yıllarında sırasıyla barlarda %45.7-%75.8, p< , lokantalarda %92.2-%98.5, p< olarak bulunmuştur (15). İş yeri çalışanlarının sigara içilmemesine uyumu 1998 ve 2002 yıllarında sırasıyla barlarda %86.2-%94.7, p< , lokantalarda %96.5-%99.2, p< olarak bildirilmiştir. Sonuç olarak, sigarasız iş yeri kanununun bar ve lokantalarda müşteriler ve çalışanların sigara içimini azaltmada etkili olduğunu bildirmişlerdir. Barlar ile lokantalar arasında müşterilerin yasaya uyumu arasındaki farkın nedeni olarak, eyalet çapında sigara endüstrisi sponsorluğunda yürütülen kampanyanın barları hedef alması ve barların çok ciddi ekonomik kayıp yaşayacağını öne sürmeleridir. Ayrıca, bu kampanyalar da hem sigara içenlerin hem de iş yeri sahiplerinin haklarının çiğnendiğini savunmaktaydı (8,20). Hatta tütün endüstrisi kendi desteklediği çalışmalarda, ÇTD maruziyetinin sağlık üzerinde olumsuz etkisinin olmadığını ileri sürmüştür (8). Ancak iş yerlerinin gelir kaybına uğrayacağı yönündeki iddiaların tam aksine, yapılan araştırmalar bar ve restoranlarda, oyun klüplerinde sigara içilmesini yasaklayan kanunların bu iş yerlerindeki gelirleri etkilemediğini göstermiştir (8,21-23). Sigara içilmesini yasaklayan yasaların, oyun klüplerinde, toplam oyun gelirleri ya da makine başına ortalama gelir üzerine etkisi olmadığı saptanmıştır (24). Pasif sigara içiciliğinin iş yeri çalışanlarının sağlıkları üzerindeki etkileri konusunda bilgili olmaları ABD de sigara yasağı kanunundan önce 1998 yılında %21, kanundan sonra 2002 yılında %45 (p< 0.001) bulunmuştur (19). Bir başka çalışmada ise bar ve lokanta çalışanlarının hemen tamamının (%97.5) ÇTD maruziyetinin, hastalığa yol açığı konusunda bilgili olduğu bildirilmiştir (25). Bizim çalışmamızda da tüm gruplarda, pasif sigara dumanı maruziyetinin akciğer kanseri, kalp hastalığı ve kronik bronşite yol açacağı %95 lerin üzerinde, ani bebek ölümüne yol açacağı da %86-95 oranında biliniyordu. Bir çalışmada 3019 lokanta müşterisinin %73.4 ünün sigara yasağı ile ilgili kanunu onayladığı bildirilmiştir. Sigara içenler içmeyenlere göre kanuna daha fazla karşı görüşte olduklarını bildirmiştir (25). Bizim çalışmamızda da sigara içilmeyen bir ortamda çalışma ve tüm iş yerlerinde sigarayı yasaklayan yeni bir kanun çıkması isteği anlamlı olarak sigara içmeyenler grubunda daha yüksekti. Çalışmamızda iş yerlerinde bulunan müşterilerde yapılan değerlendirmede iş yerinde sigara içilmesinin yasaklanması durumunda, kahvehane müşterilerinin %45.4 ü bu iş yerine gelme sıklığının azalacağını, lokanta müşterilerinin %47.8 i ise sıklığın değişmeyeceğini ifade etti. İş yerinde sigara içilmesinden en fazla kahvehane müşterileri, en az kafeterya müşterileri rahatsız oluyordu ve gruplar arasında anlamlı farklılık vardı. Wakefield ve arkadaşlarının yaptığı çalışmada, katılımcıların %81.5 i sigara yasağının dışarıda yemek yeme alışkanlıklarını değiştirmeyeceğini söylemiştir (25). Ayrıca, %60.5 i sigara yasağının dışarıda yemek yemeyi daha eğlenceli hale getirdiğini, %34.4 ü herhangi bir değişiklik yapmayacağını, sadece %5.1 i daha az eğlenceli hale getirdiğini söylemişlerdir. Katılımcıların %64 ü lokantada sigara içilmeyen yer tercih etmişlerdir. Sigara içmeyenlerin %70.9 u ve sigara içenlerin %43.7 si dışarıda yemek yerken ÇTD den rahatsız olduklarını bildirmişlerdir. Çalışmamızın kısıtlılığı, bar sahibi, çalışanları ve müşterilerinin görüşlerinin dahil edilmemiş olmasıdır. Ayrıca, çalışmamızda sadece Afyon şehir merkezindeki kahvehane, lokanta ve kafeter- 369

9 Kahvehane, kafeterya, lokanta çalışanları ve müşterilerinin sigara ile ilgili bilgi ve tutumları yalar rastgele örneklem yöntemiyle değerlendirilmiştir. Barları da içine alacak şekilde, çalışmanın daha fazla sayıda kişi ile yapılmasının yararlı olacağı kanısındayız. Sonuç olarak, ülkemizde kahvehane kavramı batı kültüründeki kafeteryalardan farklıdır ve en çok ÇTD maruziyeti kaynaklarından birisidir. Kahvehaneler başta olmak üzere lokanta ve kafeterya gibi toplumun yoğun olarak birarada bulunduğu ortamlarda ÇTD maruziyeti hem çalışanların hem de müşterilerin sağlığını tehdit etmektedir. Bu nedenle bu iş yerlerinde sigara içilmesinin yasaklanması büyük önem taşımaktadır. Ayrıca, çalışmamızın sonuçlarına göre kahvehane çalışanları hem sigarasız ortamda çalışmayı hem de tüm iş yerlerinde sigara içilmesini yasaklayan bir kanun çıkmasını kafeterya ve lokanta çalışanlarından daha fazla istemektedir. İş yeri sahipleri böyle bir kanundan sonra müşteri sayısı ve iş yeri gelirlerinin azalacağını düşünmekle birlikte özellikle sigara içmeyen müşterilerin büyük kısmı yasak sonrası bu iş yerlerine gelme sıklığının artacağını ya da değişmeyeceğini bildirmişlerdir. Yurt dışında yapılan çalışmalarda da sigara içme yasağı sonrası bar ve lokantaların müşteri sayısının ve gelirlerinin etkilenmeyeceği bildirilmiştir (7,8). Kahvehane, lokanta ve kafeterya sahipleri ve çalışanlarının bu konularda bilgilendirilmesinin önemli olduğunu ve çıkabilecek böyle bir kanuna uyumu arttıracağını düşündük. KAYNAKLAR 1. World Health Organization. It can be done. A smoke-free Europe. Report of the first European Conference on Tobacco Policy. Madrid, 7-11 November WHO Reg Publ Eur Ser 1990; 30: Maskarinec MP, Jenkins RA, Counts RW, Dindal AB. Determination of exposure to environmental tobacco smoke in restaurant and tavern workers in one US city. J Expo Anal Environ Epidemiol 2000; 10: Siegel M. Involuntary smoking in the restaurant workplace. A review of employee exposure and health effects. JAMA 1993; 270: Fidan F, Guven H, Eminoglu O, et al. Turkish coffeehouse kahvehane is an important tobacco smoke exposure area in Turkey. J Toxicol Environ Health A 2005; 68: National Smokers Alliance. Mom-and-pop tavern owners blast anti-smoking groups dismissive attitude toward their economic suffering [press release]. National Smokers Alliance, 19 February Romano B. Barkeeps fume over smoking ban: Local tavern owners join statewide chorus saying new law is harming their business. San Jose Mercury News 27 February 1998: B2. 7. Glantz SA. Effect of smokefree bar law on bar revenues in California. Tob Control 2000; 9: Scollo M, Lal A, Hyland A, Glantz S. Review of the quality of studies on the economic effects of smoke-free policies on the hospitality industry. Tob Control 2003; 12: Unalacak M, Altin R, Kart L, et al. Smoking prevalence, behaviour and nicotine addiction among coal workers in Zonguldak, Turkey. J Occup Health 2004; 46: California General Assembly. An Act to Add Section to the Labor Code, Relating to Occupational Safety and Health, Sess (1994). Assembly Bill Nurminen MM, Jaakkola MS. Mortality from occupational exposure to environmental tobacco smoke in Finland. J Occup Environ Med 2001; 43: Howard G, Thun MJ. Why is environmental tobacco smoke more strongly associated with coronary heart disease than expected? A review of potential biases and experimental data. Environ Health Perspect 1999; 107 Suppl 6: Glantz SA, Parmley WW. Passive smoking and heart disease. Epidemiology, physiology, and biochemistry. Circulation 1991; 83: Rigotti NA. Trends in the adoption of smoking restrictions in public places and worksites. N Y State J Med 1989; 89: Weber MD, Bagwell DAS, Fielding JE, Glantz SA. Long term compliance with California s Smoke-Free Workplace Law among bars and restaurants in Los Angeles County. Tob Control 2003; 12: Eisner MD, Smith AK, Blanc PD. Bartenders respiratory health after establishment of smoke-free bars and taverns. JAMA 1998; 280: Al-Delaimy W, Fraser T, Woodward A. Nicotine in hair of bar and restaurant workers. N Z Med J 2001; 114: Fidan F, Cimrin AH, Ergor G, Sevinc C. Airway disease risk from environmental tobacco smoke among coffeehouse workers in Turkey. Tob Control 2004; 13: Tang H, Cowling DW, Stevens CM, Lloyd. JC. Changes of knowledge, attitudes, beliefs, and preference of bar owner and staff in response to a smoke-free bar law. Tob Control 2004; 13: Magzamen S, Glantz SA. The new battleground: California s experience with smoke-free bars. Am J Public Health 2001; 91: Glantz SA, Smith LRA. The effect of ordinances requiring smoke-free restaurants and bars on revenues: A followup. Am J Public Health 1997; 87: Glantz SA, Wilson-Loots R. No association of smoke-free ordinances with profits from bingo and charitable games in Massachusetts. Tob Control 2003; 12: Alamar BC, Glantz SA. Smokefree ordinances increase restaurant values. Contemp Econ Policy 2004; 28: Mandel LL, Alamar BC, Glantz SA. Smoke-free law did not affect revenue from gaming in Delaware. Tob Control 2005; 14: Wakefield M, Roberts L, Miller C. Perceptions of the effect of an impending restaurant smoking ban on dining-out experience. Prev Med 1999; 29: