TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜZİK ANASANAT DALI

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜZİK ANASANAT DALI TÜRK BEŞLERİ NİN ORKESTRA ESERLERİNDEKİ FLÜT SOLOLARININ İNCELENMESİ Figen AKGÜN YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA-2010

2 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜZİK ANASANAT DALI TÜRK BEŞLERİ NİN ORKESTRA ESERLERİNDEKİ FLÜT SOLOLARININ İNCELENMESİ Figen AKGÜN Danışman: Doç. Gökmen NOYAN YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA-2010

3 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma, jürimiz tarafından Müzik Anasanat Dalı nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan : Doç. Gökmen NOYAN (Danışman) Üye : Yrd. Doç. C. Hakan ÇUHADAR Üye : Yrd. Doç. Dr. Mustafa BAYIK ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım..../.../... Prof. Dr. Azmi YALÇIN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

4 i ÖZET TÜRK BEŞLERİ NİN ORKESTRA ESERLERİNDEKİ FLÜT SOLOLARININ İNCELENMESİ Figen AKGÜN Yüksek Lisans Tezi, Müzik Ana Sanat Dalı Danışman: Doç. Gökmen NOYAN Eylül 2010, 72 Sayfa Bu tezde, Türk Beşleri olarak adlandırılan, Cemal Reşit Rey, Hasan Ferit Alnar, Ulvi Cemal Erkin, Ahmet Adnan Saygun, Necil Kazım Akses in yazmış oldukları orkestra eserlerinde, flütün nasıl kullanıldığı incelenmiş ve incelenen eserlerdeki flüt soloları analiz edilmiştir. Orkestra eserlerinin incelenmesi bölümünde öncelikle, incelenen her eserden önce o eser hakkında bilgi verilmektedir. Eserin analiz bölümüne geçildiğinde, flütün solo olarak çaldığı pasajlar yapısal ve melodik olarak analiz edilmiştir. Ayrıca flüt sololarının orkestra içindeki başka bir çalgıyla solo olarak çalındığı pasajlar da incelenip, analiz edilmiştir. Bu çalışmada yapılan bir başka inceleme ise; flütün orkestra ile birlikte çalınan cümleleri ele alınmış ve bu cümlelerin eser içindeki görevleri açıklanmaya çalışılmıştır. Çalışmada, Türk toplumunun sanat alanında batıya açılan bir yüzünü temsil eden bu bestecilerin, hem çağdaş Türk müziğine getirdikleri yenilikler hem de bu yeniliklerin evrensel boyutu temel alınarak, flütün incelenen eserlerdeki yeri ve önemi de anlatılmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu çalışmada; Türk Beşleri nin oluşum süreci, çoksesli Türk müziğine katkıları, yaşam öyküleri, bestecilik özelliklerinin incelenmesi ile elde edilen bilgiler, bilimsel bir bakış açısı ile sınıflandırılmaya çalışılmıştır. Türk Beşleri nin yapıtlarındaki ortak nokta; klasik armoni dokusu içerisinde Türk Halk ve Klasik Türk müziği usul ve makamlarını kullanmış olmalarıdır. Her ne kadar benzer eğitim düzeyi almışlarsa da zaman içinde komposizyon teknikleri ve müzik yaklaşımları farklılıklar göstermiştir. Çalışmada, bu farklılıkları belirtmek için Türk Beşleri nin bestecilik özelliklerine yer verilmiştir.

5 ii Bu araştırma nitel bir araştırma olup, doküman analizi tekniği kullanılmıştır. Çalışmada, önemli değere sahip olan arşiv araştırması, literatür taraması ile pekiştirilmiş, eser analizi yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Türk Beşleri, Çağdaş Türk Müziği, Orkestra Eserleri, Flüt.

6 iii ABSTRACT THE FLUTE SOLO ORCHESTRAL WORKS OF TURKISH INVESTIGATION OF FIVE Figen AKGÜN Master Thesis, Department of Music Supervisor: Assoc. Gökmen NOYAN September 2010, 72 Pages Cemal Reşit Rey, Hasan Ferit Alnar, Ulvi Cemal Erkin, Ahmet Adnan Saygun, Necil Kazım Aksesarecalled Türk Beşleri (Turkish Five). In this dissertation, the TurkishFive suse of flute in their orchestral work has been studied and examined and the flute solos in the examined pieces were analyzed. In the section where orchestral compostions were examined, a priorin formation given about the particularly examined piece. In the analysis of the pieces, the solo flute passages were analyzed structuraly and melodically. Also, the flute solos where they are accompanied with another instrument in the orchestra and how the solo was played has been analyzed. Another observation made in this study is that the sections where the flute s sentences were played with the orchestral piece were concentrat edupon and their function with in the orchestral piece has been explained. Considering the universal aspects of the sepieces, the study attempts to cover the value and importance of the flute in the examined orchestral pieces for these composers Works in dicate western approaches and the changes and innovations brought in to the Contemporary Turkish Music. Additionally, with a scientific perspective, this study tries classify and cover the formation process of the TurkishFive, and their contributions toturkish polyphonic music, their life stories, uniqueness of them as composers, by examining their compositions and the properties of their work. The common point in the works of the Turkish Five is that they all had employed the styles and modes of Turkish traditional and Turkish classic music with in the harmonic texture of the classical music. Although these five composers had a similar

7 iv level of education and training, their composition techniques and musical approaches had become varied in time. In order to indicate these differences, the distinctive features of the Turkish Five as composer shave also been covered in this study. This is a qualitative research in which document analysis technique was used. Relavent archive scanning, which has an important weighing in a study as such, was employed to get her with related library scanning to provide enhanced support to the analysis of the pieces. Keywords: Turkish Five, Contemporary Turkish Music, Orchestral Works, Flute.

8 v ÖNSÖZ Yüksek Lisans eğitimim boyunca değerli bilgileriyle bana yol gösteren danışman hocam Doç. Gökmen NOYAN a, Yrd. Doç. C. Hakan ÇUHADAR a, Ayşe BAŞÇETİNÇELİK e ve Rana KARAZİNCİR e çok teşekkür ederim. Bu tezin yazım aşamasında ortaya çıkan her türlü sıkıntımda yardım ve desteğini benden hiç esirgemeyen çok sevgili arkadaşım Yusuf YALÇIN a sonsuz teşekkür ederim. Göstermiş oldukları sabır ve hoşgörü için değerli aileme ve tez çalışmamda emeği geçen tüm arkadaşlarıma teşekkür ederim. Not: Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi DK2008YL3 Figen AKGÜN

9 vi İÇİNDEKİLER ÖZET ABSTRACT ÖNSÖZ ŞEKİLLER LİSTESİ EKLER LİSTESİ Sayfa i iii v ix xii BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. Problem Araştırmanın Amacı Araştırmanın Önemi Sayıltılar Sınırlılıklar Yöntem Araştırma Modeli Veri Kaynakları, Verilerin Toplanması ve Analizi 3 BÖLÜM II TÜRK BEŞLERİ 2.1. Türk Beşleri Türk Beşleri nin Yaşam Öyküsü ve Çağdaş Türk Müziğine Katkıları Cemal Reşit Rey ( ) Hasan Ferit Alnar ( ) Ulvi Cemal Erkin ( ) Ahmet Adnan Saygun ( ) Necil Kazım Akses ( ) 9

10 vii BÖLÜM III TÜRK BEŞLERİ NİN BESTECİLİK ÖZELLİKLERİ 3.1. Türk Beşleri nin Bestecilik Özellikleri Cemal Reşit Rey in Bestecilik Özelliği Hasan Ferit Alnar ın Bestecilik Özelliği Ulvi Cemal Erkin in Bestecilik Özelliği Ahmet Adnan Saygun un Bestecilik Özelliği Necil Kazım Akses in Bestecilik Özelliği 14 BÖLÜM IV TÜRK BEŞLERİ NİN ORKESTRA ESERLERİNDEKİ FLÜT SOLOLARININ İNCELENMESİ 4.1. Cemal Reşit Rey in Orkestra Eserleri Türkiye, Senfonik Şiir, Flüt analizi Animato, ma non troppo Pesante Vivacissimo Largamente Allegretto giocoso Lento, molto espressivo Moderatamente animato Presto Molto adagio Allegro giocoso Fatih, Senfonik Şiir, Flüt analizi Hasan Ferit Alnar ın Orkestra Eserleri Orkestra için 3 Oyun Havası, Flüt analizi Zeybek 29

11 viii Çiftetelli Sirto Prelüd ve İki Dans, Flüt analizi Prelüd, Andante tranguillo ma non troppo lento İki Dans, Allegro scherzando, Moderato marciale e pesante Ulvi Cemal Erkin in Orkestra Eserleri Köçekçe, Orkestra Süiti, Flüt analizi Senfonik Bölüm, Flüt analizi Ahmet Adnan Saygun un Orkestra Eserleri Ayin Raksı op.57, Flüt analizi Orkestra için Çeşitlemeler op.72, Flüt analizi Necil Kazım Akses in Orkestra Eserleri Ballade, Flüt analizi Eskilerden İki Dans, Flüt analizi Minuetto Siciliana 54 BÖLÜM V SONUÇ VE ÖNERİLER 5.1. Sonuç Öneriler 56 KAYNAKÇA 58 EKLER 60 ÖZGEÇMİŞ 72

12 ix ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, Animato, ma non troppo 17 Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, C, D 17 Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, K, L, M 18 Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, Final 18 Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, Tema 19 Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, J 19 Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, D 20 Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, E 20 Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, M 20 Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, A, B, C 23 Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, B 23 Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, I 24 Şekil C.R.Rey; Fatih, Senfonik Şiir, Şekil C.R.Rey; Fatih, Senfonik Şiir, Şekil C.R.Rey; Fatih, Senfonik Şiir, Şekil C.R.Rey; Fatih, Senfonik Şiir, Şekil C.R.Rey; Fatih, Senfonik Şiir, Şekil C.R.Rey; Fatih, Senfonik Şiir, Şekil C.R.Rey; Fatih, Senfonik Şiir, Şekil C.R.Rey; Fatih, Senfonik Şiir, Şekil H.F.Alnar; Orkestra için 3 Oyun Havası, 3 29 Şekil H.F.Alnar; Orkestra için 3 Oyun Havası, Şekil H.F.Alnar; Orkestra için 3 Oyun Havası, B 30 Şekil H.F.Alnar; Orkestra için 3 Oyun Havası, Çiftetelli, F 30 Şekil H.F.Alnar; Orkestra için 3 Oyun Havası, I 31 Şekil H.F.Alnar; Orkestra için 3 Oyun Havası, O 31 Şekil H.F.Alnar; Orkestra için 3 Oyun Havası, Ara kısım 31 Şekil H.F.Alnar; Orkestra için 3 Oyun Havası, S 32 Şekil H.F.Alnar; Prelüd ve İki Dans, Prelüd 33 Şekil H.F.Alnar; Prelüd ve İki Dans, 4 33

13 x Şekil H.F.Alnar; Prelüd ve İki Dans, Prelüd, 6 34 Şekil H.F.Alnar; Prelüd ve İki Dans, Şekil H.F.Alnar; Prelüd ve İki Dans, Şekil H.F.Alnar; Prelüd ve İki Dans, Şekil H.F.Alnar; Prelüd ve İki Dans, Şekil H.F.Alnar; Prelüd ve İki Dans, Şekil H.F.Alnar; Prelüd ve İki Dans 36 Şekil U.C.Erkin; Köçekçe, Orkestra Süiti, Şekil U.C.Erkin; Köçekçe, Orkestra Süiti, Şekil U.C.Erkin; Köçekçe, Orkestra Süiti, Şekil U.C.Erkin; Köçekçe, Orkestra Süiti, Şekil U.C.Erkin; Köçekçe, Orkestra Süiti, Şekil U.C.Erkin; Köçekçe, Orkestra Süiti, Şekil U.C.Erkin; Senfonik Bölüm, Şekil U.C.Erkin; Senfonik Bölüm, Şekil U.C.Erkin; Senfonik Bölüm, Şekil U.C.Erkin; Senfonik Bölüm, Şekil U.C.Erkin; Senfonik Bölüm 273, Şekil A.A.Saygun; Ayin Raksı, 2 45 Şekil A.A.Saygun; Ayin Raksı Ara kısım 45 Şekil A.A.Saygun; Ayin Raksı, 3 46 Şekil A.A.Saygun; Ayin Raksı, Ara kısım 46 Şekil A.A.Saygun; Ayin Raksı, Ara kısım 47 Şekil A.A.Saygun; Ayin Raksı, Şekil A.A.Saygun; Ayin Raksı, Ara kısım 48 Şekil A.A.Saygun; Ayin Raksı, Şekil A.A.Saygun; Orkestra için Çeşitlemeler op.72, 8 49 Şekil A.A.Saygun; Orkestra için Çeşitlemeler op.72, 4 50 Şekil A.A.Saygun; Orkestra için Çeşitlemeler op.72, Poco piu mosso 50 Şekil N.K.Akses; Ballade, Büyük Orkestra için, Şekil N.K.Akses; Ballade, Büyük Orkestra için, Şekil N.K.Akses; Ballade, Büyük Orkestra için, Şekil N.K.Akses; Ballade, Büyük Orkestra için,

14 xi Şekil N.K.Akses; Ballade, Büyük Orkestra için, Şekil N.K.Akses; Eskilerden İki Dans, 1 54 Şekil N.K.Akses; Eskilerden İki Dans, Ara kısım 55 Şekil N.K.Akses; Eskilerden İki Dans, Şekil N.K.Akses; Eskilerden İki Dans, 22 55

15 xii EKLER LİSTESİ Sayfa Ek 1: Cemal Reşit Rey in Eserlerinin Listesi 60 Ek 2: Hasan Ferit Alnar ın Eserlerinin Listesi 64 Ek 3: Ulvi Cemal Erkin in Eserlerinin Listesi 65 Ek 4: Ahmet Adnan Saygun un Eserlerinin Listesi 67 Ek 5: Necil Kazım Akses in Eserlerinin Listesi 70

16 BÖLÜM I GİRİŞ Cumhuriyet in ilan edilmesinden sonra sanatın diğer alanlarında olduğu gibi müzik alanında da köklü değişiklikler yapılmıştır. Çağdaş çoksesli Türk müziğinin temelleri bu dönemde atılmıştır. Türk müziği artık teksesli müzik anlayışından çoksesli müzik anlayışına geçme sürecine girmiştir. Müzik alanındaki bu süreç, Avrupa nın bazı kültür merkezlerine Atatürk tarafından gönderilen ve orada müzik eğitimi alan, yurda döndükten sonra Türk Beşleri olarak adlandırılan grup üyeleri ile başlamış, gelişmiş ve ilerleme kaydetmiştir. Çağdaş Türk müziğinin gelişiminde ve bugünkü nesillere taşınmasındaki baş mimar, hiç kuşkusuz Mustafa Kemal Atatürk tür. Cumhuriyet in ilan edilmesiyle birlikte müzik alanında yaptığı devrim niteliğindeki bu adım, Türk Beşleri gibi dev bir kadronun ortaya çıkmasını sağlamıştır. Türk Beşleri nin ortak amacı, bir Batı müziği yapısı içinde Klasik Türk müziği ve Türk halk müziğinin renklerini kullanmaktır. Sonraki aşamalarda daha özgür çağrışımlarla her besteci, halk ezgilerinin renklerini ve gizemini kendine özgü bir yolla sergilemiş; tanıdık bir halk ezgisini doğrudan ele almak yerine, giderek soyutlama yoluyla geleneksel müzikleri Batı yöntemleri ile bir arada işlemiştir (İlyasoğlu, 2001). Türk Beşleri çoksesli Türk müziğini evrensel boyuta taşımış, çok değerli bestecilerimizdir. Yurtdışında halen seslendirilen orkestra eserleri, ulusalcılık anlayışlarını devam ettiren bir yaklaşımla Türk toplumunu temsil etmeye devam etmektedir. Türk Beşleri nin birçok senfonik yapıda ve serbest form biçiminde yazılmış orkestra eseri bulunmaktadır. Bu yapıtları kendilerinden sonra gelen Türk besteci ve müzisyenlere, tekseslilikten çoksesliliğe geçiş sürecindeki ilerlemenin göstergesi olmuştur Problem Tahta üflemeli çalgı ailesinin üyesi olan flüt, yapısal açıdan çok zengin özellikler taşır. Bu çalgı yumuşak ve tatlı bir tınıya sahiptir. Ses inceldikçe, parlak ve dinamik bir yapı sergiler. Hızlı ve atlamalı çalınması gereken pasajları çok rahatlıkla seslendirir.

17 2 Duygulu melodileri yumuşak tınısıyla etkili bir biçimde icra eder. Böylesine özellikleri bir arada barındıran flüte; orkestra eserlerinde önemli görevler verilmektedir. Bu özelliklere sahip olan flütün bu çalışmada, Türk Beşleri nin orkestra eserlerindeki solo partilerini incelemek ve analiz etmek doğrultusunda, Türk Beşleri orkestra eserlerindeki flüt sololarını nasıl kullanmışlardır? Sorusuna cevap aranacaktır Araştırmanın Amacı Araştırmanın amacı; Çağdaş Türk Müziği nin önemli bestecileri olan Türk Beşleri nin orkestra eserlerindeki flüt partilerini incelemek ve analiz etmektir. Ayrıca Türk Beşleri nin, çoksesli Türk müziğine katkılarını, bestecilik özelliklerini ve yaşam öykülerini araştırmaktır Araştırmanın Önemi Bu araştırmanın, Türk Beşleri nin orkestra eserlerindeki flüt partilerini incelemek isteyen müzisyen ve araştırmacılara bilimsel bir kaynak oluşturacağı düşünülmektedir Sayıltılar Türk Beşleri Cumhuriyet dönemi bestecileridir. Türk Beşleri çağdaş Türk müziğinin öncüleridir. Türk Beşleri çağdaş Türk müziğin gelişmesinde ve yaygınlaşmasında katkıda bulunmuşlardır. Türk Beşleri çoksesli Türk müziğin ilk eserlerini yazmışlardır Sınırlılıklar Bu araştırma, Türk Beşleri nin her birine ait serbest formla yazılan iki orkestra eserini kapsamaktadır. Belirlenen orkestra eserlerindeki flüt partilerinin yapısal ve melodik olarak incelenmesi ve analiz yapılması ile bu eserlerin genel bilgisinin verilmesi suretiyle, Türk Beşleri nin yaşam öyküsünü, çağdaş Türk müzik kültürüne katkılarını ve bestecilik özelliklerinin bilgisinin verilmesi ile sınırlı olacaktır.

18 Yöntem Araştırmanın bu bölümünde sırasıyla araştırmanın modeli, veri kaynakları, verilerin toplanması ve analizi yer almaktadır Araştırma Modeli Bu araştırma, Türk Beşleri nin hayatlarını, bestecilik özelliklerini, çok sesli Türk müziğine katkılarını ve orkestra eserlerindeki flüt sololarının analizini araştırmayı hedeflediğinden doküman tarama modeli kullanılarak doküman bilgisi ve analizi ile yapılan bir çalışmadır. Doküman tarama modeli geçmişte ve günümüzde halen aynı geçerliliğini koruyan bilgileri var olduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımıdır. Bu anlamda, pek çok doküman nitelikli veri kaynağına ulaşılabilir ve bu dokümanların kullanıldığı araştırmanın geçerliğini ve güvenirliğini arttırabilir. Araştırma süresince nitel verilerden yararlanılmıştır. Bu nedenle tarama modeline uygun veri toplama teknikleri, nitel araştırmaya hizmet edebilecek şekilde doküman tarama ve gözlem yapma teknikleriyle gerçekleştirilmiştir. Bu iki veri toplama yönteminin desteklenmesinin araştırmayı güvenilir kılmada önemli olduğu düşünülmektedir Veri Kaynakları, Verilerin Toplanması ve Analizi Bu araştırmada nitel araştırma tekniklerinden biri olan doküman analizi tekniği kullanılmıştır. Türk Beşleri ile ilgili yapılan araştırmanın veri kaynakları; Türk yazarlarının bu besteciler ile ilgili yazmış oldukları müzik kitapları, müzik ansiklopedileri, kütüphaneler ve internet sitelerinden elde edilen bilgilerdir. Bu kaynaklara, Çukurova Üniversitesi Devlet Konservatuvarı Kütüphanesi ve internet aracılığı ile ulaşılmıştır. Türk Beşleri nin orkestra eserlerinin nota veri kaynağı ise; Devlet Senfoni Orkestralarının kütüphanelerindeki nota arşivleri ve Borusan Kültür ve Sanat Merkezi müzik kütüphanesinden temin edilmiştir.

19 4 BÖLÜM II TÜRK BEŞLERİ 2.1. Türk Beşleri Türk Beşleri çağdaş Türk müziğinin bestecilerini tanımlayan uluslararası bir terimdir. Cumhuriyet in kurulmasıyla birlikte eserleriyle kendilerinden söz ettirmişlerdir. Türk Beşleri nden önce de müzik alanında başarılı olmuş çok sayıda Türk bestecisi vardır. Bu besteciler aynı zamanda bazı Türk Beşleri üyelerinin de hocalarıdır. Ancak bu besteciler genellikle okul şarkıları, marşlar ve hafif müzik besteleri yapan bestecilerdir. Türk müziğinin daha ileri düzeylere taşınması ve teksesli müzikten çoksesli müziğe geçilebilmesi için, batı müziği eğitimi almış bestecilere ihtiyaç duyulmaktaydı. Cumhuriyetin kurulmasıyla başlayan atılımlar ve ulusal bilincin yaratılması doğrultusundaki girişimler müzik alanında da yenilikleri gündeme getirmişti. Çağdaş Türk Müziği nin temellerini atabilmek için Atatürk ün akademik eğitim yapmış Türk sanatçılarına gereksinimi vardı. Bu nedenle Atatürk çeşitli dallarda öğrenim yapacak gençleri Avrupa ya yolladı (Say, 1992, 482). Müzik alanında eğitim görmüş bu gençler, daha sonra Türk Beşleri olarak adlandırılmışlardır. Türk Beşleri, Necil Kâzım Akses, Hasan Ferit Alnar, Ulvi Cemal Erkin, Cemal Reşit Rey ve Ahmet Adnan Saygun'a bazı yazarlar tarafından verilen grup adıdır. Rus Beşleri'ne benzetilen bu beş Türk besteci gerçekte, Fransız Altıları gibi, ortak bir estetik anlayış çevresinde bir araya gelen müzikçiler değildi. Rus Beşleri gibi onlar da ulusal kaynaklardan yararlanmaya öncelik vermişlerdi. Ama Rus besteciler bu tutumlarıyla bir tepkiyi temsil ederken, Türk Beşleri diye adlandırılarak ortak bir çizgiye çekilmek istenen besteciler, yeni kurulan cumhuriyet rejiminin resmi müzik politikasını gerçekleştirmeye girişmişlerdi. Beş besteci bazı ortak özellikler taşımakla birlikte, gerek kişiliklerinden, gerek müzik öğrenimi aldıkları çevrelerden kaynaklanan üslup farklılıkları da göstermişlerdir (

20 Türk Beşleri nin Yaşam Öyküsü ve Çağdaş Türk Müziğine Katkıları Cemal Reşit Rey ( ) Çoksesli bestecilerin öncülerinden olan Rey, aynı zamanda bir orkestra şefi, piyanist ve öğretmen olarak da hizmet vermiştir. İstanbul Şehir Orkestrası nın kurucusudur. Babası Osmanlı İmparatorluğu nun önemli bir diplomat ve yazarıdır. Babasının görevli bulunduğu Kudüs te 25 Ekim 1904 tarihinde dünyaya gelir. Cemal Reşit Rey çok küçük yaşta müzik yeteneğini belli eder. İlk derslerini annesinden alır ve daha sekiz yaşındayken bir vals besteler te ailece Paris e yerleşirler. Cemal Reşit burada Marguerite Long dan özel piyano dersleri alır. Birinci Dünya Savaşı sırasında Cenevre de yaşar ve bu kentin konservatuvarına devam eder de yine Paris e döner. Long dan aldığı piyano derslerinin yanı sıra Raoul Laparra ile kompozisyon, Gabriel Faure ile müzik estetiği ve Henri Defosse ile orkestra şefliği çalışır te Türkiye de Cumhuriyet ilan edilince Rey yurda dönerek İstanbul Konservatuvarı nda ders vermeye başlar. Bu arada Şehir Orkestrası nı kurar de Ankara ve İstanbul radyolarında Batı Müziği Bölümü şefliği yapar, Piyano Dünyasında Gezintiler programını hazırlayıp sunar (İlyasoğlu, 2001, 280). Cemal Reşit Rey, çoksesli müziğin ülkemizde geniş kitlelere yayılması çabasının bilinçli öncülerindendir. Bu doğrultuda, opera ve operet çalışmalarının yanı sıra, 1944 de Yaylı Sazlar Orkestrası çalışmalarını Konservatuvar Konserleri adı altında genişletmiş ve geliştirmiştir (Say, 1992, 1086) yılında İstanbul müzikseverlerinin yardımlarıyla İstanbul Filarmoni Derneği ni kurdu ve başkanı seçildi. Derneğin düzenlediği konserlerle ünü yurt dışına yayıldı yılında Avrupa nın başlıca müzik merkezlerinden Paris, Roma, Napoli ve diğer illerden Atina, Belgrad, Madrid, Bükreş gibi birçok ilde konserler verdi ( Cemal Reşit Rey, 1982 yılında Devlet Sanatçısı unvanıyla onurlandırılmıştır Hasan Ferit Alnar ( ) Küçük yaşta geleneksel sanat müziğine başlayan ve on dört yaşındayken İstanbul da bir kanun virtüözü olarak ün yapan Hasan Ferit Alnar, ilk gençlik yıllarında özel olarak armoni, kontrpuan ve füg dersleri alarak yeteneğini çoksesli müzik alanına kaydırmıştır (

21 yılında Saadettin Arel i tanıdı, ondan armoni dersi aldı. Sonra Edgar Manas tan kontrpuan ve füg öğrendi yılında on Saz Semaisi yayınladı. Mimarlık öğrenimini yarıda bırakarak 1927 de Viyana ya gitti, Joseph Marrx ın kompozisyon sınıfına girdi yılında burayı bitirdi ve Müzik Yüksek Okulunda kompozisyon derslerini sürdürdü da Oswald Kabasta nın orkestra şefliği öğrencisi oldu, 1932 de kompozisyon ve orkestra şefliği dallarından diploma aldı, yurda döndü (Say, 1992, 49) ya kadar İstanbul Şehir Armoni Orkestrası yöneticiliği ve Konservatuvar da öğretmenlik yaptı (Kaygısız, 2000, 335) yılında Ankara Devlet Konservatuvarı nda önce piyano, sonra kompozisyon öğretmeni oldu. Dr.Ernst Piaetorius un yardımcısı olarak, Carl Ebert ile konservatuvar Tatbikat Sahnesi nin ilk opera gösterilerine hazırladı; 1946 yılına kadar kompozisyon ve orkestrasyon okuttu (Say, 1992, 49) da Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası nın şefliğini üstlenen Alnar, 1952 de bu görevinden ayrılmış, Konservatuvar da armoni, form bilgisi ve orkestralama dersleri vermiştir (Say, 1995, 520). Geleneksel Türk sanat müziği kökenli bir müzikçi olarak Alnar, yapıtlarını genelde Türk müziğine dayandırmış, yalın bir armoni kullanmıştır. Viyolonsel Konçertosu, viyolonsel için yazılmış ilk Türk konçertosu olma özelliği taşır (Say, 1995, 521) Ulvi Cemal Erkin ( ) Üst düzey bir bürokrat olan Mehmed Cemil Bey in oğlu Ulvi Cemal, yedi yaşındayken İstanbul da piyanist Adinolfi den dersler alarak müziğe başlamış, bir yandan da öğrenimini Galatasaray Lisesi nde sürdürmüştür. Yeteneğiyle sivrildiği için, 1925 yılında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından Paris e gönderilmiş, Paris Konservatuarı nda Jean Batalla, Isidor Philipp ve Camile Decreus ile piyano, Jean Galon ile armoni, Noel Galon ile kontrpuan çalışmış, daha sonra Ecole Normale de Musique de, Jean Galon ve Nadia Boulanger dan kompozisyon dersleri almıştır. Beş yıllık öğrenimini Paris Konservatuarı ile Ecole Normale de başarıyla tamamlayan bestecimiz Ulvi Cemal Erkin, 1930 yılında yurda dönerek Musıki Muallim Mektebi nde öğretmenliğe atanmıştır. Paris te başladığı İki Dans adlı orkestra yapıtını Ankara da bitiren Erkin in bu ilk yaratısı, 6 Mart 1931 yılında Riyaset-i Cumhur Filarmoni Orkestrası tarafından Dünya

22 7 Prömiyeri olarak seslendirilmiştir. Erkin, 1932 yılında piyanist ve piyano öğretmeni Ferhunde Remzi (Erkin) ile evlenmiş, 1936 yılında Ankara Devlet Konservatuarı nın kurulması üzerine bu kurumun piyano bölüm başkanlığını üstlenmiştir ( Erkin, besteciliğinin ve öğretmenliğinin yanı sıra, Konservatuvar Orkestrasını ve Opera Orkestrasını da uzun süre yönetti Yılları arasında Ankara Devlet Konservatuvarı nın müdürlüğünü yaptı. Gazi Eğitim Enstitüsü nde 25 yıl piyano öğretmenliğini sürdürdü. Necil Kazım Akses ile birlikte yirmiye yakın operanın çevirisini tamamladı. Kendi yapıtlarının seslendirilişinde bulunmak için birçok kez dış ülkelere gitti. Kırk yılı aşkın piyano öğretmenliğinde, bugün Türk müzik yaşamımızda seçkin yeri olan birçok piyanist yetiştirdi (Say, 1992, 484). Ulvi Cemal Erkin, kendisi de usta bir piyanist olduğundan piyano için pek çok eser bestelemiştir. Besteleri, Türk halk dansları, geleneksel modlar ve gizemli İslam felsefesinin öğelerinden kaynaklanıp Batı müziği kurallarıyla birleştirir. Melodi zenginliği ve ritim canlılığı ile Erkin, tüm yapıtları seslendirilmiş tek Türk bestecisidir (İlyasoğlu, 2001, 282). Ulvi Cemal Erkin öğretmenliğe atandığı tarihten başlayarak kimi zaman bir piyano konçertosu ile solist, kimi zaman besteci, yorumcu, öğretmen ve orkestra şefi olarak önemli görevler üstlenip Cumhuriyet Dönemi'nin en büyük devrimlerinden biri olan müzik devriminin sevilmesi ve yaygınlaştırılması konusunda öncülük etmiştir ( Ulvi Cemal Erkin'in eserleri Türkiye dışında da sık sık seslendirilmektedir. Yapıtlarını seslendiren, Çek Filarmoni Orkestrası, Colonne Orkestrası ve Paris Radyo Senfoni Orkestrası gibi orkestraları bizzat yönetmiştir ( Ulvi Cemal Erkin, Palm Academique, Legion d'honneur şövalye ve officiale nişanları ile ufficiale derecesinde İtalyan Cumhuriyet nişanını almıştır senesinde devlet sanatçısı olan besteciye ölümünden sonra, 1991 senesinde Sevda-Cenap And Müzik Vakfı tarafından onur altın madalyası verilmiştir. PTT de 1985 senesinde besteci adına bir pul çıkartmıştır ( 9EANLAR).

23 Ahmet Adnan Saygun ( ) Matematik öğretmeni Celal Bey in oğlu olan Saygun, ilk müzik derslerini İzmir deki İttihat ve Terakki Numune Mektebi nde İsmail Zühtü den almış, 1922 de Macar Teyfik Bey le piyano çalışmış, bu arada kendi kendine armoni ve kotrpuan öğrenmeye başlamıştır (Say, 1995, 521) de devlet sınavını kazanarak Paris e gönderilmiş, Schola Cantorum da Eugene Borrel ve Vincent d Inndy nin öğrencisi olarak eğitim görmüştür (Yener, 1991, 316) Nisan ayında yurda döndü ve Musiki Muallim Mektebine kontrpuan ve teori öğretmeni olarak atandı (Say, 1992, 110) da Türkiye ye gelen ünlü Macar bestecisi ve halk müziği uzmanı Bela Bartok ile halk ezgilerini incelemek üzere Anadolu yu gezerler. Saygun, 1939 da Halkevleri denetçiliğine getirilir, bu görevle yurdun çeşitli köşelerini gezerek yerel ritim ve melodi yapılarını inceler. Aynı zamanda Milli Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu ve TRT Yönetim Kurulu üyelikleri yapar (Say, 1995, 284). Saygun'un ülke sınırları dışında adını duyurmasını sağlayan ilk olay, 1947'de Paris'in Pleyel salonunda Lamoureux orkestrası tarafından Yunus Emre Oratoryosu'nun seslendirilmesidir. Aynı yıl International Folk Music Council'a yönetim kurulu üyesi seçilmiştir. 1949'da Fransa Milli Eğitim Bakanlığı'nın Palmes Academique nişanını; 1955'te Federal Almanya'nın Frederich Schiller madalyasını; 1958'de İtalya'nın Stella Della Soliderieta nişanının birinciliğini ve aynı yıl İngiltere nin Harriet Cohen Uluslararası Müzik Ödülü nün Jean Sibelius kompozisyon madalyasını almıştır. Macar besteci Bela Bartók Armağanı na değer bulunmuştur da Bartók u Anma Komitesi tarafından düzenlenen Pro Cultura Hungarica ödülünü almıştır ( Müzik profesörlüğündeki son görevi, İstanbul Mimar Sinan Üniversitesi Devlet Konservatuvarı nda Etno müzikoloji ve kompozisyon dersleri vermek olmuştur (Say, 1995, 284). Saygun'un yurt içinde aldığı ödülleri de şöyle özetleyebiliriz: 1948'de İnönü Armağanı; 1971'de T.C. Devlet Sanatçılığı; 1978'de Ege Üniversitesi ve Anadolu Üniversitesi Fahri Doktoraları; 1981'de Atatürk Sanat Armağanı; 1984'te Kültür Bakanlığı Büyük Ödülü; Mimar Sinan Üniversitesi'nin kuruluşunun yüzüncü yılında "Osman Hamdi Onur Belgesi"; 1990 Sevda Cenap And Vakfı Altın Onur Madalyası

24 9 ( Necil Kazım Akses ( ) 6 Mayıs 1908 tarihinde İstanbul da doğdu. Sanatsever bir ortam içinde yetişen Akses, ilk ve orta öğreniminin yanı sıra, özel keman ve viyolonsel dersleri alarak müzik dünyasıyla ilişki kurdu. Bu ilişki daha sonra lise öğrenimi sırasında Cemal Reşit Rey den aldığı armoni dersleriyle sıklaştı yılında İstanbul Erkek lisesinden mezun oldu. Müziği devam ettirmek kararındaydı. Ailesi onu bestecilik öğrenimi için Viyana ya gönderdi. Viyana da Devlet Müzik ve Temsil Akademisi giriş sınavlarını kazandı, Kleinecke nin viyolonsel, Joseph Marx ın kompozisyon öğrencisi oldu. Akademinin kompozisyon bölümünü 1931 yılında bitirdi. Aynı yerde Joseph Marx ın öğrencisi olarak ileri kompozisyon bölümüne devam etti. Akses müzik öğrenimini Çekoslavakya da sürdürdü. Prag Devlet Konservatuvarında Joseph Suk un yüksek kompozisyon Alois Haba nın ise çeyrek ve altıda bir ton dizisi müziği öğrencisi oldu. Her iki bölümü de 1934 de bitirdi (Say, 1992, 33). Necil Kâzım Akses aynı yıl, Ankara'da Musiki Muallim Mektebi'nde öğretmenliğe ve müdür muavinliği görevine başladı. 1935'te, Ankara Devlet Konservatuvarı'nın kurulması amacıyla Milli Eğitim Bakanlığı'nın çağrılısı olarak Türkiye'ye gelen Alman besteci Paul Hindemith'in yardımcılığını üstlenmiştir. 1936'da yeni kurulan bu konservatuvara kompozisyon öğretmeni olarak atandı. Aynı yıl Bela Bartok, Adnan Saygun ve Ulvi Cemal Erkin ile birlikte Adana'nın Osmaniye ilçesindeki folklor araştırmalarına katıldı. 1948'de Konservatuvar müdürlüğü, 1949'da Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü yaptı. Kültür ataşesi olarak Bern'de (1954) ve Bonn'da ( ) bulundu yıllarında Devlet Opera ve Balesi Genel Müdürü oldu. 1971'de yeniden aynı görevi üstlendi. 1972'de kendi isteği ile emekli oldu ( Akses 1957 yılında Federal Alman Cumhuriyeti nin Birinci Sınıf Hizmet Nişanı nı, 1961 de İtalyan Cumhuriyeti nin Hizmet Nişanı nı, 1973 yılında Commendatore Rütbeleri Nişanı nı ve aynı yıl Tunus Devleti'nin Burgiba Sanat Kültür Nişanı nı aldı. Ünlü Besteciye 1971 yılında Türk Cumhuriyeti nin Devlet Sanatçısı unvanı verildi ( Necil Kâzım Akses yaşamının son dönemlerine dek Ankara Devlet Konservatuvarı'nda kompozisyon dersi verdi. Öldüğü sırada aynı zamanda Bilkent

25 10 Üniversitesi Müzik ve Sahne Sanatları Fakültesinde kompozisyon derslerini sürdürmekteydi. Akses, besteciliği yanında, yeni ve genç kuşakların yetişmesini sağlayan büyük bir öğretici olarak da öneme sahip bir sanatçıdır (

26 11 BÖLÜM III TÜRK BEŞLERİ NİN BESTECİLİK ÖZELLİKLERİ 3.1. Türk Beşleri nin Bestecilik Özellikleri Cemal Reşit Rey in Bestecilik Özelliği Cemal Reşit Rey in besteleri dört dönemde ele alınabilir: İlk dönem, Fransız şarkılarıyla doludur dan sonra Türk halk ezgilerini kullanmaya başlar den 1950 ye kadar müziğinde mistik bir atmosfer yaratır den sonrası kendi fantezi dünyası içindeki çalışmalarını, büyük çaplı senfonilerini yazdığı, Doğu ve Batı müzik kurallarını iç içe işlediği dönemdir. Tüm eserleri modal yapıda, tonal ve melodiktir (İlyasoğlu, 2001, 281) li yıllardan sonraki eserleri Cemal Reşit Rey in son dönem eserleri olarak ele alınabilir. Daha çok geleneksel Türk müziği ve tasavvuf müziği öğelerinin kullanıldığı bu eserlerde ezgi çizgisinin çok önemsendiği ve bu ezgiye eşlik düşüncesinin hâkim olduğu görülür. Söz konusu eserlerde ezgi çizgisi makam müziğine bağlı kalırken eşlikle ortaya konan armonik dokuda klasik üçlü armoninin izleri vardır. Bu izler daha çok geç romantiklerde görülen renk arayışının yansıması ve modern dönemin soyutlamaya dönük anlayışı şeklinde ortaya konulur. Cemal Reşit in makamsal ezgilerin eşliğinde üçlü armoninin her kullanımı son derece doğal biçimde ele alınmıştır. Besteci, bu yönüyle Türk beşleri olarak adlandırılan gruptan ayrılır, ancak bu ayrılma Türk beşlerinin ürünleriyle oluşan çağdaş Türk müziği biçeminden bir kopuş ve farklılaşma değil sadece bestecinin yaratılarına yansıttığı öznel tutum olarak değerlendirilebilir (Sağlam, 2001, 213). Cemal Reşit Rey, 1950 li yıllarda yeni klasikçiliğe yönelmiştir. Bu dönemde bestelediği yapıtlar Mistik bir özellik taşır. L appel ve Fatih adlı senfonik şiirleri, bu anlayışın ürünleridir. Daha sonraki dönemde Ölüm temasının işlendiği ve Türk makamlarından yararlandığı yapıtlar için kendi fantezi dünyası içinde çalıştığını belirtmiştir (

27 Hasan Ferit Alnar ın Bestecilik Özelliği Tek sesli müzik yaptığı dönemlerde batı müziği dersleri almasıyla değişen müzik yapma görüşü sonucu tek sesli bir operet yazmış olması bestecinin yeni açılımlara ne kadar açık ve hazır olduğunu göstermesi bakımından da önemlidir. Bestecinin yaratılarında geleneksel müzik öğeleri ezgi, usül, ritm ve makam olarak kendini göstermektedir. Bestecinin armonik doku olarak eserlerinde kullandığı çokseslilik tekniğini genellikle majör ve minör 7 li akorlar, artık 5 li akorlar yanı sıra yumuşak bir derinlik sağlayan üçlüler üzerine ikili ya da ikililer üzerine üçlülerden kurulu akorlar oluşturmaktadır. Esas olarak minör 7 li akorun değişik kullanımlarının armonik dokunun oluşturulması etkili olduğu söylenebilir. Bununla birlikte minör 7 li akorların değişik kullanımlarında akorun üçlülerinin atılmış olması ya da sonradan duyurulması da makamsal ezgilerin çok seslendirilmesinde makam ve tonalitelerde ortaya çıkabilecek doku farklılıklarını en uyumlu bir biçimde yok etme yaklaşımının bir sonucu olarak değerlendirilebilir (Sağlam, 2001, ). İlyasoğlu(2001, 283) na göre, Hasan Ferit Alnar, geleneksel Türk müziği malzemesinden yola çıkmış, bir veya birden çok makam kullanmış; taksim i andıran uzun geçişlere yer ayırmıştır Ulvi Cemal Erkin in Bestecilik Özelliği Halk Müziği'nin zengin kaynaklarından yararlanıp, aksak ritimli yapının arasına ya da üstüne taksim gibi serbest ve durgun bir bölme yerleştirerek değişik hava yaratmak Ulvi Cemal Erkin'in sıkça ve başarıyla uyguladığı bir teknikti. Erkin yapıtlarında kolayca benimsenen ve akılda kalan Türk ezgilerini bularak, bunları zevkli bir armoni üzerine oturtmasını, Anadolu'nun kokusunu, rengini ve sesini Batı'nın tekniği ile çağdaş kalıplar içine ustaca dökmesini bildi. Ulvi Cemal Erkin'in eserlerindeki içtenlik, sıcaklık ve yalınlık onların sevilip sık çalınmasının başlıca nedeni olmuştur. İncelikli bir beğeni süzgecinden geçirerek uzun uzun düşünen ve tartan, müziği notaya aktarırken daha çok titizlenen Erkin, duyguyu daima öne alan özgün eserler vermiş ve soylu olanı seçmesini bilen kişisel stili ile ülkesinin müziğini yüceltmiştir ( Müzik tarihi öğretmeni Önder Kütahyalı, kitabında şu cümlelere yer veriyor: Duygunluk ve güzel çalgı tınıları, yapıtlarında sık görülen özellikleridir. ( ) Besteci

28 13 yapıtlarında halk kaynaklarından geniş ölçüde yararlanır. Özellikle köçekçe müziğine ilgi duyar. ( ) Öte yandan, klasik sanat müziğimizin belirli makamları da, açık seçik, ya da soyutlaşmış olarak onun yapıtlarında gereç olarak kullanılır (Say, 1992, 484). Ulvi Cemal Erkin, Cumhuriyetin müzik devrimiyle gerçekleştirmek istediği tüm değerleri en geniş boyutta ve başarılı bir biçimde temsil eden bestecilerimizden biridir. Onun eserlerinde Türk masalları (Keloğlan balesi), Türk gölge oyunu (Karagöz sahne müziği), Türk bayramları (Bayram, Orkestra eseri), Türk halk dansları (köçekçeler) ve halk türküleri ele alınmış ve çağdaş yazı üslubuyla uluslararası sonsuzluğa taşınmıştır (Sağlam, 2001, 231) Ahmet Adnan Saygun un Bestecilik Özelliği Cumhuriyet döneminin başta gelen bestecisidir diyebiliriz. Folk ve divan müziğinin öğelerinden yararlandı; ama mistik-folk öğeler ağırlıktadır. Yunus Emre Oratoryosu ile Kerem Operası başta olmak üzere, pek çok eserinde insancıl değerleri yüceltir. Kaybolan insani değerleri eskide arar. Sisteme karşı açıkça eleştirel değildir. Cumhuriyet in Yunus udur (Kaygısız, 2000, 331). Saygun halk müziğine ilişkin araştırmalarında çoğunlukla pentatonik dizilerle Türk müziği arasında bir bağ olduğunu söyler ve bu yaklaşımıyla Mahmut Ragıp Gazimihal le aynı düşünceleri paylaşmaktadır. Saygun un pentatonik dizi ve Türk müziği arasında kurduğu ilişki eserlerine de yansır. Bu yansımanın izleri onun her çeşit eserlerinde bulunabilir. Pentatonik diziden etkilenmeler onun çokseslilik anlayışını da etkiler. Bu nedenle eserlerinin dikey uyumunda pentatonik çekirdekleri sıklıkla yer verir. Pentatonik çekirdeklerin çağdaş Türk müziğinin oluşumunda temel unsurlardan biri olduğu bununla birlikte bu unsurun diğer Türk beşleri üyeleri tarafından da kullanıldığı da bilinmektedir. Ancak Saygun un diğerlerinden farkı bu kullanımı halk müziği araştırmalarıyla düşünsel temellere dayandırılabilmesi ve açıklayabilmesidir. Saygun un genelde diğer Türk beşleri üyelerinden farkı, müzikleri yurtdışında Ulvi Cemal Erkin gibi en fazla seslendirilen ve yurt dışında en fazla tanımlanan, 78 besteci 16 kitabıyla en üretken besteci oluşu yanı sıra araştırmacı kişiliği ile ortaya konulabilir. Bu bölümde Saygun un Türk müzik tarihinde ortaya koyduğu benzersiz geçmişe tamamen sergilemek mümkün değildir, ancak O nun Cumhuriyet değerlerini yaşatan müziğinde uyguladığı çoksesliliğin genel örneklerini vermek Türk halk müziğine ilişkin çok

29 14 seslendirmelerinden elde edilecek verilerle Türk müziğinde çokseslilik uygulamaları hakkında genellemelere gitmek olabilir (Sağlam, 2001, ). Saygun, Atatürk'ün evrenselliğe ulaşabilecek nitelikte, ulusal bir Türk müziği yazılması arzusunu, kendine ilke edinmiştir. Sanatın kökünden ayrılmadan gelişebileceğine inanmıştır. Saygun, bestecilik sürecinin ayrı dönemler halinde incelemesini uygun bulmamıştır ( Necil Kazım Akses in Bestecilik Özelliği Daha çok büyük senfonik formların yaratıcısı olarak tanınan Necil Kazım Akses'in besteleri belirli evrelerle incelenebilir: Avrupa'daki öğrencilik yıllarına rastlayan ilk çalışmaları 1929'dan 1930'lu yılların sonlara kadar olan dönemi kapsar. Piyano için Prelüd ve Fügler, Allegro Feroce, Piyano Sonatı ve Mete Operası bu dönem ürünlerindendir. Bu dönemi yeni bir atonal stil yaratma istek ve arayışları olarak nitelendirilebilir. 1934'te yurda döner dönmez Atatürk'ün emriyle Bay Önder başlıklı operasını besteler. Çalışmalarında kuşağının diğer bestecileri gibi geleneksel Türk müziği ve halk müziğinin etkileri vardır. Ancak bu öğeleri doğrudan armonize etmek yoluyla değil, stilize ederek kullanır. 1940'lar ile yeni dönemine girer. Bu dönem ile ve özellikle senfonik eserleri ile bir "Akses stili" belirginleşmeye başlamıştır. Bu stilin özelliğini ezgisel yönden Türk modlarına (makam) dayalı olmak, armonik yönden ise bestecinin kendi deyimiyle, a-modalite teşkil eder. Ankara Kalesi, Ballade, Birinci Senfoni, Keman Konçertosu, Itri'nin Nevakâr'ı Üzerine Scherzo, On Piyano Parçası gibi büyük soluklu eserleri bu dönemi ile ortaya çıkmaya başlar. Orkestrasyon giderek daha yoğunlaşmaktadır. Necil Kazım Akses'in 1976'da Bir Divandan Gazel ile başlayan ve ölümüne dek süren bestecilik evresi son dönemini oluşturur. Besteci bu ileri olgunluk döneminde solistler, korolar ve geniş orkestra için yine büyük çaplı yapıtlar üretmiştir. İyice yoğunlaşan orkestra yazısında, rastlamsallık gibi yirminci yüzyıl müziğinin getirdiği birçok söylemden yararlanmıştır. Bu yönleri ile de "Türk Beşleri"nin yeniliğe en açık üyesi olarak seçkinleşmiştir ( Necil Kazım Akses, Türk beşleri içinde en uzun süre yaşayan ve çağdaş Türk müziğine bu uzun yaşam boyunca hizmet vermiş bir bestecidir. Eserlerinde ortaya koyduğu genel söyleyiş diğer Türk beşleri üyelerinden daha farklıdır. Bu farklılık daha çok onun dördüncü dönem eserlerim diye tanımladığı eserlerle ortaya konulabilir. Bu dönemde Akses in solistler, korolar ve geniş orkestralar için eserler ürettiği ve bu

30 15 eserlerde yerel öğelerin kullanılmadığı ancak 20. Yüzyıl besteleme tekniklerinin her türünün kullanıldığı söylenebilir. Türk müziği öğelerinin kullanılamadığı ve daha çok sesle ritmin renk, tını ve ifade üçgeninde ortaya koyduğu bu yeni dönem müzik akımına yönelik ürünlerle Atatürk ün müzikte gösterdiği hedefin bir adım ötesine entelektüel sanat bilinci açısından geçilmiş ve Akses ardında bıraktığı ikinci kuşak bestecilerine bestecilikte yeni ufuklar kazandırmıştır. Bununla birlikte o da çağdaşları gibi geleneksel müziklerimizin etkisinde kalmış bu müzikleri Atatürk ün gösterdiği hedef doğrultusunda çok seslendirerek çağdaş Türk müziği biçeminin oluşmasına katkıda bulunmuştur (Sağlam, 2001, 224).

31 16 BÖLÜM IV TÜRK BEŞLERİ NİN ORKESTRA ESERLERİNDEKİ FLÜT SOLOLARININ İNCELENMESİ 4.1. Cemal Reşit Rey in Orkestra Eserleri Türkiye, Senfonik Şiir, 1971 TÜRKİYE senfonik şiiri Türkiye nin adeta seslerle çizilmiş coğrafyası niteliğinde olup, Trakya dan Anadolu ya, Karadeniz den Akdeniz e uzanan birçok bölgenin halk müziklerinden esinlenerek bestelenmiştir. Aslında bir süit olan yapıta senfonik şiir adının verilmesi, müzikal tabloların ülkeyi müzikle anlatan bir bütünü oluşturmasındandır. 10 bölümü bulunan yapıtta bu bölümler aynı başlık taşımamaktadırlar (Bursa Devlet Senfoni Orkestrası [BDSO] Yayın tarihi belli değil) Flüt Analizi Birbirine bağlantılı olarak çalınan 10 bölümlü bu eserin her bölümünde farklı bir çalgı ya da çalgı grubu ön plandadır. Bu çalgı veya çalgı grupları bölümün karakteristik özelliğine göre seçilmiştir. Eserde iki flüt ve bir küçük flüt (piccolo) yer almaktadır Animato, Ma Non Troppo 5/8 lik canlı dans havasındaki temayla başlayan birinci parça, orta bölümündeki mistik karakterdeki ezgiye bağlanır ve baştaki temanın tekrarı ile son bulur. İlk olarak küçük flüt esere trompetin de desteklediği neşeli temayı, keskin ve kısa çalınan notalar ile duyurur.

32 17 Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, Animato, ma non troppo Kaynak: BDSO, Yayın tarihi belli değil Birinci ve ikinci flüt, tahta nefesliler ile birlikte uzun bir cümle çalar. Çalınan bu cümleler beşli aralıklardan oluşur. Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, C, D Kaynak: BDSO, Yayın tarihi belli değil

33 18 Tahta nefesli solo çalgılar ikişer ölçülük sololarla diyalog halinde bitişi hazırlar. Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, K, L, M Kaynak: BDSO, Yayın tarihi belli değil Bölüm ilk baştaki küçük flütün ve trompetin duyurduğu temanın tekrarlanmasıyla, kısa ve sürprizli bir şekilde sona erer. Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, Final Kaynak: BDSO, Yayın tarihi belli değil Pesante Geniş soluklu ikinci bölüm ağır zeybek müziği karakterindedir.

34 19 Birinci ve ikinci flüt bölümün başından itibaren E harfine kadar olan tema kısmını, orkestra ile birlikte çalarlar. Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, Tema Kaynak: BDSO, Yayın tarihi belli değil bitirirler. Flütler burada tekrar orkestra ile birlikte yan melodiyi çok güçlü çalarak bölümü Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, J Kaynak: BDSO, Yayın tarihi belli değil Vivacissimo Azeri müziği tarzında 6/8 lik oyun havasındadır. D harfinde iki flüt birlikte ana temadan yola çıkan bir motif ile belirir. Bu motifleri hızlı inici diziler ile süslerler.

35 20 Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, D Kaynak: BDSO, Yayın tarihi belli değil Birinci flüt dört ölçü boyunca yine bölümün karakterine uygun kısa notalardan oluşan figürler seslendirir. Bu kısa motif flütün teknik ve parlak tınılarını ön plana çıkartır. Motif piano ile başlar ve giderek kuvvetlenir. İki flütün bu motifi peş peşe çalması ve yedinci ölçüde piccolo flütün katılmasıyla güçlü bir şekilde seslendirilir. Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, E Kaynak: BDSO, Yayın tarihi belli değil Tüm orkestra ana melodiyi çalarken, flütler de kemanları destekler. Tempo çok hızlı olmasına rağmen motifin melodik yapısı çok duygulu ve dokunaklıdır. Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, M Kaynak: BDSO, Yayın tarihi belli değil

36 Largamente 7/4 lük tipik bir zeybektir. Bu bölümde flütler genellikle orkestra ile birlikte ana melodilerde bütünlüğü sağlarken, aradaki kısa motifler ile temaların birbirine bağlanmasına yardımcı olur Allegretto Giocoso Flüt, obua, klarnet, fagot dörtlüsü için yazılmış bir scherzo tarzındadır. Flütün de kendini gösterdiği en önemli bölümdür. İlk dört ölçü A harfine kadar flütün solo olarak sergilediği bir halk şarkısı cümlesidir. Bu cümle kısa notalarla flütün orta-üst perdelerinde çaldığı şakacı karakterde ve oldukça neşeli bir havadadır. A harfinde (beşinci ölçü) diğer tahta nefesliler katılır. B harfinde flüt tekrar duyulur. B harfinden sonraki 5. ölçüde ansambl bozulur ve flüt tekrar solo konumuna erişir. Bu soloda çaldığı tema ilkinden daha yalın ve saftır. C harfinde tahta nefesli grubuyla birlikte finali hazırlayıp bitirirler.

37 22

38 23 Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, A, B, C Kaynak: BDSO, Yayın tarihi belli değil Lento, Molto Espressivo Bu bölümde flüt kullanılmamıştır Moderatamente Animato Besteci, hareketli ve neşeli halk ezgisi olan ve önceki bölümlerden daha iyi bilinen bu bölümün temasında ; Ha bu diyar türküsünü modülasyonlarla geliştirir. Bu bölüm flütün genel karakteristik yapısına çok uygundur. B harfinden 4 ölçü önce iki flüt fagot ile birlikte keskin kısa notalarla temadan yola çıkan motifleri çeşitlendirirler. Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, B Kaynak: BDSO, Yayın tarihi belli değil

39 24 Yine aynı şekilde iki flüt; fagotlar, trompetler ve yaylı çalgılar ile birlikte kısa ve sekizlik notalarla diyalog halindedir. Şekil C.R.Rey; Türkiye, Senfonik Şiir, I Kaynak: BDSO, Yayın tarihi belli değil Bölüm sonunda orkestranın yükselişi ile birlikte tüm flütler müziğe katılırlar. Eser beklenmedik şekilde sönerek son bulur Presto Bu bölümde flüt kullanılmamıştır Molto Adagio Bu bölümde flüt kullanılmamıştır Allegro Giocoso Vurmalı çalgıların ritmik girişinden sonra, orkestra esere bir bayram yerinin neşeli havası içinde başlar. Genellikle orkestranın hep birlikte çaldığı bir final havasındadır. Flütün çalmadığı ara bölümde diğer tahta nefesli çalgıların sakin ezgisinden sonra tekrar canlı ve coşkulu kısım ile eski havaya dönülür ve vurma çalgıların kreşendosu ile seslerden oluşan rapsodik Türkiye gezisi şenlik havasında sona erer.

40 25 Flütler bu bölümde solo olarak çalmasalar da orkestranın coşkulu havasına zenginlik ve renk katarlar Fatih, Senfonik Şiir, baharında İspanya ya konser vermek için davet edilen Cemal Reşit Rey, bu senfonik şiirin doğuşunda Madrid de duyduğu çan seslerinden esinlenmiştir: Başkent Madrid in en büyük otellerinin birinde 17. katta kalan Rey, 29 Mayıs sabahı yansıyan ve tüm kentte yayılan çan sesleriyle irkilir. Yüzlerce kiliseden yükselen çan seslerinin o günün anlamını, İstanbul un fethinin beşyüzüncü yılını, Ortaçağ ın sona erişinin kutlandığını sanır. Heyecan içinde koşar, kafasında dolaşan motifi notaya geçirir: Mutlu bir günün, Ortaçağ ı kapayıp Yeniçağ ı açan bir olayın yıldönümüdür. Kararını vermiştir: Fatih i canlandıracak bir eser besteleyecektir. O gün tüm rastladıklarına sorar: Herhangi bir bayram günü değildir; dini bir yortu da yoktur ve çanların neden çaldığını kimse bilmemektedir (Aktüze, 2003, 1869) Flüt Analizi Cemal Reşit Rey in bu eseri 1950 den sonra yaratılarında bulunan mistik özellik taşıyan bir eserdir. Eserde üç flüt vardır ve üçüncü flüt aynı zamanda küçük flüt olan piccolo da çalar. Oldukça serbest formda ve karmaşık bir yapıda olan bu eser, orkestrasyonu ve kuruluş biçimi ile dikkat çekicidir. Orkestranın ana temayı sunmasından hemen sonra 1 numaradan iki ölçü sonra iki flüt birlikte uzun soluklu cümle yapısına başlarlar. Fakat iki ölçü sonra 1. flüt solo olarak melodi çizgisini devam ettirir. Şekil C.R.Rey; Fatih, Senfonik Şiir, 1-2 Kaynak: İstanbul Devlet Senfoni Orkestrası [İDSO], Yayın tarihi belli değil

41 26 3 numaradan sonraki beşinci ölçüde orkestra tekrar ana temayı sergiler. Bu tema ikinci defa geldiğinde, 4 numaradan iki ölçü sonra solo iki flüt tarafından faklı bir şekilde çalınır, bu sefer daha uzundur. Şekil C.R.Rey; Fatih, Senfonik Şiir, 5-6 Kaynak: İDSO, Yayın tarihi belli değil 14 numaraya kadar ara sıra orkestra ile birlikte tutti kısımlarda çalan flütler, 14 numaradan itibaren kemanlar ile birlikte güçlü bir şekilde sanki savaşın gelişini andıran bir ifade ile çalarlar. Şekil C.R.Rey; Fatih, Senfonik Şiir, Kaynak: İDSO, Yayın tarihi belli değil