Enerjide Ne Yapmalı. Nasıl Yapmalı?

Transkript

1 Enerjide Ne Yapmalı. Nasıl Yapmalı? Oğuz TÜRKYILMAZ (*) Merhaba, Değerli Hocalar, ADD Yönetici ve Üyeleri, Değerli Katılımcılar Sizleri şahsım ve üyesi ve Enerji Çalışma Grubu Başkanı olduğum TMMOB Makina Mühendisleri Odası ve bileşeni olduğum 21. Yüzyıl İçin Planlama Grubu adına selamlıyorum. Ulusal Kurtuluş Savaşının kalpaklılarını, Bizi mahvetmek isteyen emperyalizme ve bizi yok etmek isteyen kapitalizme karşı savaşan Mustafa Kemal ve yol arkadaşlarını saygıyla anıyorum. Hocaların hocası, Korkut Hocamın deyimi ile uluslararası finans kapitalin ve onun yerli ortaklarının, deprem geliyor diye panik atak yaşayan ve kendi yarattıkları sorunları, baskın seçimle kuracakları baskı rejiminde aşacağını düşünen iktidarın, enerji sektöründe on beş yıldır izledikleri yanlış politikalarının duvara nasıl tosladığından, kısaca söz etmek istiyorum. Sizi rakamlara boğmayacağım. Rakamlar, veriler, bilgiler, belgeler, benim, Serdar Hocamın, aramızda bulunan Orhan Aytaç ın da aralarında bulunduğu yirmi dokuz uzman yazarın çalışmalarını içeren ve Odamız tarafından yayınlanan Türkiye Enerji Görünümü 2018 isimli hacimli Oda Raporunda yer alıyor. Bu Rapora Odamızın web sitesinden indirebilirsiniz. 1 Siyasi iktidar, 1980 lerden beri izlenen neo liberal politikaların,2001 den başlayarak enerji sektörünün piyasalaştırmaya yönelik kurumları ve kurulları tesis eden yasaların, yapılan ikinci düzenlemelerin hepsinin varisi oldu ve aynı politikaları tavizsiz sürdürdü. Sonuçta ne oldu? Dışa bağımlılık arttı, planlama olmak üzere toplumun çıkarlarını gözeten tüm kurum ve uygulamalar ortadan kaldırıldı. Kamusal varlıklar özelleştirildi. Elektrik üretim ve dağıtım faaliyetleri özel şirketlerin egemenliğine bırakıldı. Yerli ve yenilenebilir enerji kaynak potansiyel harekete geçirilmedi, tersine ithal fosil kaynaklara öncelik verildi. Yenilenebilir kaynakları değerlendiriyoruz iddiası ile dereleri beton bloklara hapsettiler, yurttaşları. Yaşamları, bahçeleri ve hayvanları için yüzyıllardır yararlandıkları suya hasret bıraktılar. Güneş ve rüzgâr potansiyelini değerlendirmediler, ama ithal kömür santralleri, doğalgaz santralleri açtılar. Enerjiyi verimle kullanacağız dediler tam tersini yaptılar. Peki, ne oldu? Birincil enerji arzında yerli kaynakların payı geriledi, ithal kaynakların payı yüzde 76 ya ulaştı. İthalat faturasının, 60 milyar dolara ulaştığı yıllar oldu. Özel sermaye yatırımlarına büyük teşvikler verildi. Enerji sektörünün verilen krediler, 1Haziran 2017 itibariyle 185 milyar TL ile tüm banka proje kredi risk toplamının yarısını oluşturdu. Plansızlık sonucu ihtiyacın çok üzerinde enerji yatırımına başlandı. Gerekenin üzerinde bir proje stoku oluştu. (*) TMMOB Makina Mühendisleri Odası Enerji Çalışma Grubu Başkanı. ADD 2023 Türkiye si Sempozyumu için hazırlanan bildiridir. 27 Nisan 2018.

2 BİRİNCİL ENERJİDE DIŞA BAĞIMLILIK ARTTI Şimdi birincil enerjiden başlayalım yılında yani yönetime gelindiği zaman, birincil enerji arzında yerli kaynakların payı yüzde 31,7 idi. Bugün yüzde 24 e geriledi. İthal kaynaklar ne oldu? Yüzde 68,3 den yüzde 76 ya çıktı. Toplam arz miktarı yüzde 76,7, ithal girdilerin arz miktarı yüzde 91,6 artarken, yerli kaynak arz artışı ise yüzde 44,8 de kaldı. Yani ithalatta dışa bağımlılık gayet net bir şekilde arttı döneminde, birincil enerji arz kaynakları içinde taş kömürünün payı, oransal olarak ve ithalatın 40 milyon tona ulaşması ile mutlak olarak artarken, linyitin payı geriledi. Petrolün payı da doğal gaz lehine düşerken; kaynaklarda 2015 te birinci sıraya yükselen doğal gaz, düşük petrol fiyatları nedeniyle, petrol tüketiminin ton artması ile 2016 da ikinci sırada yer aldı. İTHALAT FATURASI ARTTI Enerji ithalatında ne oldu? 2002 de 9. 1 milyar dolar ile başladılar 2016 da 3 katına, milyar dolara geldiler. Rekor ne zaman kırıldı, 2012 de. 60 milyar dolara çıktı. Sonra biraz geriledi ve 2014 de, 55,9-54,9 milyar sonra petrol fiyatları düşünce 2015 de 37,8 milyar dolar da daha da düştü ve 27,2 milyar dolar oldu. Şimdi fiyatlarda ciddi bir hareketlenme var, artışlar söz konusu. Geçen sene ithalat faturası, 36,8 milyar dolara yükseldi, 2018 de40 milyar doları geçeceği tahmin ediliyor DÖNEMİ ELEKTRİK ÜRETİMİ Gelelim elektrik üretimine, elektrik üretim tesislerinin kurulması teşvik edildi. Hemen hemen tamamına yakın bir bölümü özel sermaye tarafından yapılan santrallarla kurulu güç yüzde 167,5 lik bir artış gösterdi, megavattan megavata çıktı. En büyük artışlarda ithal kömür santrallerinde oldu. Evet, rüzgâr ve güneş jeotermal santrallarının kurulu gücü de arttı ama fosil yakıtların yanında çok daha düşük düzeylerde döneminde, elektrik üretimi 129,4 GWh dan, yüzde 128 artışla 2017 sonunda 295,5 GWh a ulaştı döneminde, elektrik üretimi kurulu gücünde, kamunun payı yüzde 66,1 den yüzde 23,1 e geriledi. Özel sektör kurulu gücü ise, altı kat artışla MW tan MW a yükseldi. Üretimde de kamunun payı, 2002 den 2017 sonuna kadar olan dönemde, mutlak olarak da azalıp yüzde 15,9 e gerilerken, özel şirketlerin üretimi beş kata yakın artmış ve toplam üretim içindeki payı yüzde 84,1 e yükselmiştir. Bütün bölgesel elektrik dağıtım şirketleri özelleşti. EÜAŞ ın termik kaynaklı elektrik santrallerinin tümünün özelleşmesi öngörüldü, büyük çoğunluğu özelleşti. Seyitömer, Kangal, Hamitabat, Yatağan, Çatalağzı, Kemerköy, Yeniköy, Orhaneli, Tunçbilek, Soma termik santralları özel sektöre devredildi. Diğerleri de devir sürecinde. Kamunun hidrolik santrallerinin önemli bir bölümü özelleştirildi, yalnız sınırı aşan sular üstünde olan büyük hidrolik santraller kamuda kalacak, gerisi özel sektöre devredilecek deniyor. TÜPRAŞ özel sektöre devredildi, PETKİM özel sektöre devredildi, Türkiye Petrollerinin kurup geliştirdiği TPIC, TPAO dan koparıldı, BOTAŞ a bağlandı. TPAO nun makina ve ekipmanları TPIC e verildi. TPIC bünyesindeki petrol dağıtım şirketi özelleştirilirken, BOTAŞ ve TPAO da varlık fonuna devredildi.

3 Elektrik ve dağıtım-üretiminde kamu sektörü kötüdür, tekeli kaldıracağız deniliyordu, bugün ne oldu? Bugün iki özel sermaye grubu, dağıtım sektörünün yarısından fazlasını kontrol ettiğini övünçle söylüyorlar. Yarın üç, dört şirket Türkiye de bütün elektrik dağıtım sektörüne egemen olabilir. Gitsin kötü kamu tekeli, gelsin güzel özel sektör tekeli. Sağlanan ciddi desteklerle, özel sektör plansız bir şekilde enerji sektöründe santral yatırımlarına yöneldi. Sonuçlar şöyle: 2017 sonunda kurulu güç megavat. Yapım aşamasında olan ve izin almış yapım aşamasındaki projeler MW. Toplayınca oldu MW. Lisans alması uygun bulunanlar, evrakını tamamlayacak lisans alacaklar, ön lisans alanları ekledik proje stoku oldu megavat. Bugün yani 27 Nisan 2018 tarihi itibari ile hiçbir yeni proje bugünden sonra Enerji Piyasası Düzenleme Kuruluna başvurmaz ise bile, mevcut proje stokunuz 127,7 bin MW. Mevcut iktidarın hedefi neydi? 2023te 125 bin MW.Zaten abartılı olan bu hedefi bile aşan proje stoku, plansızlığın sonucu. Peki, bu tablo mukadder mi? Hayır kesinlikle mukadder değil, kesinlikle kaçınılmaz değil, değiştirebiliriz, yeter ki isteyelim. Nasıl değiştireceğiz? DEMOKRATİK BİR ENERJİ PROGRAMI İÇİN NE YAPABİLİZ, NE YAPMALIYIZ? 1. Kalkınmada enerji kullanımını azaltan, enerjiyi verimli kullanan, enerjiyi yerli ve yenilenebilir kaynaklarla, yurt içinde üretilen ekipmanlarla temin eden bir planlama, program ve uygulamaya ivedilikle yönelmeliyiz. 2. Artan elektrik ihtiyacını karşılamada bugüne kadar akla ilk gelen ve uygulanan yol olan, çok sayıda yeni elektrik tesisi kurmak yöntemi yerine; talebi ve üretimi yöneterek, - Enerjiyi daha verimli kullanmalıyız, 3 - Mevcut santrallarda gerekli bakım, onarım, iyileştirme, yenileme çalışmalarını yapmalı ve atıl kapasiteleri kullanmalıyız, - Santral verimlerini yükseltmeliyiz, Bütün bu düzenlemeler artan ihtiyacı karşılamıyor ise, o zaman ihtiyacı, başta rüzgâr ve güneş olmak üzere, yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı yeni santral projeleri ile karşılamaya yönelik politika ve uygulamalarını hayata geçirmeliyiz. 3.Eski deyimle sui misal emsal olmaz, kötü örnekler örnek olmaz diyoruz ve bugüne değin çokça yapılan, kamunun siyasal partilerin arka bahçesi haline getirilmesine itiraz ediyoruz. Yeni bir kamu mülkiyeti yönetim anlayışını geliştirerek ve uygulayarak, kamu kurumlarını toplumsal çıkarlar doğrultusunda çalışanlar tarafından yönetilmesi ve denetlenmesini; bu kuruluşların faaliyetlerinin daha verimli ve etkin kılınmasını ve böylece kamusal hizmetin niteliğinin ve çeşitliliğinin artırılmasını sağlamalıyız. Kamu hizmeti yeniden demeli, kamusal hizmetlerin kamu eliyle verilmesi için çalışmalıyız. Toplum çıkarlarının korunması için, toplumdaki bireylerin; bilgiye serbestçe ulaşması, sorunların tartışılması ve karar alma süreçlerine katılmasının önündeki tüm engelleri kaldırmalıyız. 4. Planlama temel bir tercih olmalıdır. Ülkenin geleceğine yön verecek belgeler, yürürlükteki Türkiye Ulusal Yenilenebilir Enerji Eylem Planı belgesinde olduğu gibi, yabancı ülkelerin kurum ve şirketleri (Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası, İspanya Krallığı Hükumeti, DeloitteTouche&Tohmatsu) tarafından değil, ülkemizin ilgili, birikimli kurum ve kadrolarının, muhalif-muvafık ayrımı yapmadan katılımıyla hazırlanmalıdır.

4 Aynı şekilde, planlama, mevzuat hazırlama, yol haritaları, eylem planları hazırlık çalışmaları da, mutlaka demokratik, katılımcı ve şeffaf bir anlayışla yapılmalı, çalışmalara ilgili kamu kurumlarının ve yerel yönetimlerin yanı sıra; üniversiteler, bilimsel araştırma kurumları, meslek odaları, uzmanlık dernekleri, sendikalar ve tüketici örgütlerinin, etkin ve işlevsel katılım ve katkıları sağlanmalıdır. 5. Strateji belgeleri ve eylem planları tozlu raflarda unutulmak için değil, uygulanmak için hazırlanmalı, bu belgeler ilgili tüm kesimler için bağlayıcı ve yol gösterici olmalıdır. Bu amaçla, genel olarak enerji planlaması, özel olarak elektrik enerjisi ve doğal gaz, kömür, petrol, su, rüzgâr, güneş vb. tüm enerji kaynaklarının üretimi ile tüketim planlamasında; strateji, politika ve önceliklerin tartışılıp, yeniden belirleneceği, toplumun tüm kesimlerinin ve konunun tüm taraflarının görüşlerini demokratik bir şekilde, özgürce ifade edebileceği, geniş katılımlı bir Ulusal Enerji Platformu oluşturulmalıdır. ETKB bünyesinde de, bu platformla eşgüdüm ve etkileşim içinde olacak ve birlikte çalışacak, bir Ulusal Enerji Strateji Merkezi kurulmalıdır. Bu merkezde yenilenebilir enerji kaynaklarına ağırlık ve öncelik vererek, enerji yatırımlarına yön verecek enerji arz talep projeksiyonları; 5, 10, 20, 30, 40 yıllık dönemler için yapılmalıdır. 6. Enerjiyle ilgili tüm kurumların çalışmalarında şeffaflaşmalı, bilgilerin yaygınlaşmalı, herkesçe erişilebilir ve kullanılabilir olmalıdır. Kapalı kapılar ardında, gizli görüşmelerle yapılan hiçbir anlaşma, geliştirilen plan ve proje, ne gerekçe ile olursa olsun, ülke ve toplum çıkarlarının üzerinde olamaz, hiçbir bilgi bir ülkenin kurumlarından ve yurttaşlarından saklanamaz. Ülke çıkarlarını koruma görevi, yalnızca gizlenen anlaşmaları imzalayan görevlilerin tekelinde değildir. 7. Ticari sözleşmelerin, Akkuyu NES,Sinop NES,Türk Akımı, TANAP vb. projelerde görüldüğü gibi, bir tür hile-i şer iyye ile, gereği olmadığı halde TBMM onayından geçirilmesi, uluslararası sözleşme niteliği kazandırılması, iç hukukun denetimi dışına çıkarılmaya çalışılması önlenmelidir. Bu tür mevcut sözleşmeler gözden geçirilmelidir Enerji sektöründe, özellikle serbest piyasa uygulamaları dönemi ile birlikte bilgilerin hazırlanması, yayımlanması ve ilgilenenlerin erişimine sunulması süreçleri aksamaktadır. Halen sektörde her ne kadar serbest piyasa kuralları geçerli ve bazı hizmetler özel kuruluşlar eliyle veriliyor olsa da, bu durum verilen hizmetin kamu hizmeti niteliğini ve hizmet veren kuruluşların kamu hizmeti vermekle yükümlü olduğu gerçeklerini değiştirmez. Toplumda tüm birey, kurum, araştırmacı ve tüzel kişilerin, enerji sektörü ile ilgili güncel bilgilere ayrıntılı olarak ve kısa zaman içinde erişebilme imkânı mevcut ve kullanılabilir olmalıdır. 9. Enerji yatırım projeleri için de, çevresel analizlere ek olarak, ekonomik, sosyal, bölgesel analizler yapılmalı; topluma faydası maliyetinden (zararından) fazla olacağı bu tür analizlerle kanıtlanmayan enerji yatırım projelerinin gerçekleştirilmesine izin/lisans/destek verilmemelidir. Aynı yörede / havzada birden fazla proje gerçekleştirilmesinin söz konusu olduğu durumlarda, anılan analizler projelerin toplam etkilerini dikkate alacak biçimde yapılmalıdır. Pek çok ülkede uygulanan bu tür analizlerin ülkemizde de zorunlu olması için ilgili kurumların mevzuatında gerekli değişiklikler yapılmalıdır. 10.İlgili yönetmelik ve diğer mevzuat, toplum yararı gözetilerek ve ilgili tüm kesimlerin görüşleri alınarak yeniden düzenlenmelidir. Toplumsal etkilerin de yönetmelik kapsamına alınması, çevresel etki değerlendirmesi ile birlikte, toplumsal etkilerin de değerlendirilebilmesi ve halkın olumlu ya da olumsuz etkilerden haberdar olarak, yatırım öncesi sürece ve yatırımın izlenmesi/denetlenmesi çalışmalarına etkin biçimde katılmasını sağlayacak mekanizmaların tesisi gerekmektedir.

5 Genel olarak ilgili mevzuat, özel olarak ilgili yönetmelik, çevresel ve toplumsal etki değerlendirme mevzuatı ve yönetmeliği olarak tanımlanmalı, içerikleri de, projelerin tüm toplumsal ve çevresel etkilerini; toplum çıkarları doğrultusunda, tekil ve birikimli ölçekte ölçmeye ve değerlendirmeye yarayacak ölçütler ile donatılmalıdır. 11. Enerji sektörüyle ilgili veriler gözden geçirilmelidir. Kurulu güç içinde yer alıp da faal olmayan tesisler incelenmeli, bugünden sonra çalıştırılmaları mümkün olmayan eski ve verimsiz santraller, kurulu güç stoku içinden düşülmelidir. Lisans almış olup da, yatırıma hiç başlamamış veya kaplumbağa hızıyla yürüyen sorunlu projelerden vaz geçilmelidir. Mevcut santrallerde bakım, onarım, rehabilitasyon çalışmalarına öncelik verilmeli, santrallerin güvenilir üretim sınırlarını aşarak proje üretim hedeflerine ulaşmaları sağlanmalıdır. 12. Kömüre dayalı yeni santral projelerini teşvik etme politikası son bulmalı, ithal kömür, yerli taş kömürü, linyit, asfaltit vb. her tür kömüre dayalı yeni santral projelerine izin verilmemelidir. Mevcut ve yatırımı süren kömür yakıtlı santrallere, yasal hilelerle; çevreyi kirletme ve kirletmeye devam etme hakkı (!) kesinlikle tanınmamalı ve üretimlerini derhal durdurarak elektrofiltre, baca gazı arıtma (de-sülfürizasyon, azot oksit giderme), atık su arıtma, atık küllerin bertarafı vb. yatırımlarını çok ivedi olarak yapmaları ve bu sistemleri etkin ve verimli bir şekilde çalıştırmaları sağlanmalıdır. Bu tür yatırımlar tüm yeni projeler için de zorunlu olmalıdır. 13. Akkuyu ve Sinop NES projeleri iptal edilmeli, yeni nükleer santral projelerine izin verilmemelidir. 14. Acele kamulaştırma denilen insan haklarına aykırı uygulama sona ermelidir. İkinci Dünya Savaşı koşullarında savunma gereksinimlerini ivedilikle karşılamak için yapılan acil kamulaştırma düzenlemesi, bugün amacı dışına çıkarılarak, enerji ve tüm altyapı yatırımları için kullanılmaktadır. Sermayenin enerji yatırımları için, yurttaşların oturdukları evlerden, topraklardan, çevreden koparılmasına, sürgün edilmesine dayanak olan acil kamulaştırma ile ilgili yasal düzenleme iptal edilmelidir Enerji yatırımlarını teşvik iddiasıyla, ülkenin ve toplumun ortak varlığı olan verimli tarımsal arazilere, ormanlara, tarihi ve kültürel sit alanlarına enerji tesisleri kurulmasına izin veren düzenlemeler iptal edilmelidir. Verimli tarımsal arazilerin, ormanların, tarihi ve kültürel sit alanlarının yok edilmesi önlenmelidir 17. Halkın ve demokratik kuruluşların hatalı uygulamalara yasal itiraz hakkını sınırlayan, önleyen düzenlemeler değiştirilmelidir. İdari yargılama usul yasalarında yapılan değişikliklerle yanlış bir enerji, sanayi veya altyapı yatırım projesi aleyhine yargı yoluna başvurma süreci sınırlanmış olup, doğrudan zarar görme şartının yanlış yorumlanmasına imkân vermekte ve idari yargı organları, hatalı bir projeye itiraz için yargı yoluna başvuran yurttaşların, derneklerin, meslek örgütlerinin dava açma veya müdahil olma taleplerini, dava konusu fiilden doğrudan zarar görmedikleri gerekçesi ile ret edebilmektedir. Türkiye Barolar Birliği veya Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği gibi kamu kurumu niteliğindeki anayasal meslek kuruluşlarının yasal ehliyetini kabul etmeyen yargı organları bile olmuştur.

6 Öte yanda, dava açma harçları ve özellikle çok yüksek bilirkişi ücretlerinin ödenmesi şartı, Karadeniz Bölgesindeki Kazım Delal adlı yurttaşımızın başına geldiği gibi öküzlerini, tarlasını sattırmaya kadar varabilmektedir. Kullanılamayan bir hak, hak değildir. Toplumda adalet için, idari yargı ve tüm yargı süreçleri, yurttaşların hak arama çabalarını önleyen, sınırlayan düzenlemelerden arındırılmalıdır. 18. Bugünden sonra enerji üretim tesisleri esas olarak rüzgâr, güneş, jeotermal, biyoyakıt vb. yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı olarak ve toplum çıkarlarını gözetir biçimde kurulmalıdır. Ben 68 liyim.68 in değerlerini bugün de savunuyorum. Dün inandım, bugünde inanıyorum ve yarın da ve hayatım boyunca inanacağım. Kirlenmeden, kirletmeden barış içinde; eşit, özgür, adil, aydınlık bir dünya ve Türkiye, demokrasinin tüm kurum ve kurallarıyla işlediği, tam bağımsız ve gerçekten demokratik bir ülke, Türkiye mümkündür. Bir gün bunu hep birlikte gerçekleştireceğiz. Ataol Behramoğlu nuun dediği gibi: Bir gün mutlaka,bir gün mutlaka,bir gün mutlaka... Saygılarımla 6